ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ; Πίνακας 1.1. Παράδειγμα περιβαλλοντικής καταστροφής: Κορώνεια, η λίμνη-φάντασμα Πώς έγινε ένα «ρηχό πιάτο» και μάλιστα μολυσμένο από αστικά λύματα και φυτοφάρμακα Αν και έχει ενταχθεί βάσει της Συνθήκης Ραμσάρ στους 11 ελληνικούς υγροτόπους διεθνούς σημασίας, η λίμνη Κορώνεια απειλείται με καταστροφή λόγω των συνεχιζόμενων βιομηχανικών εκροών, των αστικών λυμάτων, της ρύπανσης από αγροτικές δραστηριότητες και βέβαια της πτώσης της στάθμης του νερού - μέχρι εξαφανίσεώς του... Η πολιτεία δεν ανταποκρίθηκε στις δεσμεύσεις της προς την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για προστασία του υγροβιοτόπου των λιμνών Κορώνης - Βόλβης και έτσι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θέτει σε εφαρμογή νέα διαδικασία επί παραβάσει της κοινοτικής περιβαλλοντικής νομοθεσίας για τη χώρα μας! Την ίδια στιγμή οικολογικές οργανώσεις ζητούν να αντιμετωπισθεί ο υγροβιότοπος ως πολυσύνθετο οικολογικό σύστημα και όχι απλώς σαν «δεξαμενή νερού» που... αδειάζει και γεμίζει. Σχέδια επί σχεδίων από χρόνια δεν έχουν βρει ακόμη εφαρμογή ενώ η προοπτική μεταφοράς νερού από τον Αλιάκμονα προς τη λίμνη, που βρίσκεται κοντά στην πόλη της Θεσσαλονίκης και δίπλα από τον Λαγκαδά, έχει προκαλέσει προβληματισμό... Πηγή: Το ΒΗΜΑ, 15/12/2002 Περισσότερα από 30.000 πουλιά και άγνωστος αριθμός ψαριών πέθαναν εξαιτίας της ρύπανσης Δυσοίωνο διαγράφεται το μέλλον της λίμνης Κορώνειας εάν δεν σταματήσει η ρύπανση των νερών της και η υπεράντλησή τους, ενώ επιβεβαιώνεται, πλέον, ότι οι χιλιάδες θάνατοι, των πουλιών και των ψαριών, στις αρχές του φθινοπώρου οφείλονται στο βακτήριο Clostridium Botulinum (τύπος C) και στην αλλαντική τοξίνη που παράγει. Τα μέλη της Κυνηγετικής Ομοσπονδίας Μακεδονίας-Θράκης, σήμαναν τον κώδωνα του κινδύνου για το μέλλον της λίμνης, στη διάρκεια συνέντευξης Τύπου που έδωσαν, επισημαίνοντας ότι η Κορώνεια θεωρείται προστατευμένη περιοχή μόνο στα χαρτιά και χαρακτηρίζοντας τη λίμνη ως «οικολογική παγίδα», για τα πουλιά και τα ψάρια. Υπενθύμισαν δε ότι τον περασμένο Σεπτέμβριο, στη λίμνη Κορώνεια, εξαιτίας της ρύπανσης, πέθαναν περισσότερα από 30.000 πουλιά, από 39 διαφορετικά είδη και άγνωστος αριθμός ψαριών από 6 είδη. Πηγή: AΠE 09-12-04 Τα περιβαλλοντικά προβλήματα αφορούν στις επιδράσεις των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στο φυσικό περιβάλλον. Τα περιβαλλοντικά προβλήματα διογκώνονται και έχουν ήδη γίνει απειλητικά ακόμη και για την ανθρώπινη ύπαρξη, καθώς η οικονομική δραστηριότητα αυξάνεται με πολύ υψηλούς ρυθμούς. Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 4
Παραδείγματα περιβαλλοντικών προβλημάτων αποτελούν η μόλυνση της ατμόσφαιρας που δημιουργεί μεγάλους κινδύνους για την υγεία ιδιαίτερα σε αστικές περιοχές, η μόλυνση των νερών των ποταμών και λιμνών από βιομηχανικά απόβλητα με αποτέλεσμα την μείωση του όγκου των πόσιμων υδάτων αλλά και την επίδραση στην βιοπιοικιλότητα των οικοσυστημάτων που τους περιβάλλουν, το πρόβλημα της αραίωσης του στρώματος του όζοντος, το πρόβλημα της όξινης βροχής και το σημαντικότερο πλέον όλων των περιβαλλοντικών προβλημάτων, το πρόβλημα των παγκόσμιων κλιματικών αλλαγών. Θα μπορούσε να αναρωτηθεί κάποιος, τι σχέση έχουν τα περιβαλλοντικά προβλήματα και η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος με την οικονομική επιστήμη. Πολλές φορές εκφράζεται η άποψη ότι η οικονομία και τα κέρδη, και ως εκ τούτου τα οικονομικά και οι οικονομολόγοι ευθύνονται για την δημιουργία των περιβαλλοντικών προβλημάτων. Άλλες πάλι φορές τα περιβαλλοντικά προβλήματα αποδίδονται στην έλλειψη ηθικής της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Και οι δύο αυτές είναι απλοϊκές απόψεις που συνήθως εκφράζονται κάτω από την επήρεια θυμού και εκνευρισμού σε περιπτώσεις οικολογικών καταστροφών οι οποίες δημιουργούνται από κάποιου είδους οικονομική δραστηριότητα, όπως για παράδειγμα η μόλυνση της λίμνης Κορώνειας που παρουσιάζεται στον Πίνακα 1.1. Και είναι απλοϊκές οι απόψεις αυτές γιατί η οικονομική δραστηριότητα, σε οποιοδήποτε μορφή και με οποιονδήποτε τρόπο οργάνωσης δεν είναι ούτε αυθύπαρκτη ούτε τεχνητό δημιούργημα κενό περιεχομένου, αλλά είναι το αποτέλεσμα των ενεργειών του ανθρώπου να αντιμετωπίσει το βασικό οικονομικό πρόβλημα που είναι η στενότητα των πόρων: με δεδομένους τους πόρους που έχουμε στην διάθεσή μας δεν είναι δυνατόν να καλύψουμε το σύνολο των ανθρωπίνων αναγκών. Αν και όλοι θα προτιμούσαμε να απολαμβάνουμε απόλυτα καθαρή ατμόσφαιρα, ποταμούς, λίμνες και θάλασσες και προφανώς όλοι λυπούμαστε για την καταστροφή της λίμνης Κορώνειας, την ίδια στιγμή --ενσυνείδητα ή ασυνείδητα-- αποδεχόμαστε την μείωση, σε λογικά επίπεδα, της καθαρότητας τους έτσι ώστε να μπορούμε να απολαμβάνουμε τα οφέλη από άλλα αγαθά και υπηρεσίες. Και είναι πέρα πάσης αμφισβήτησης ότι οι επιχειρήσεις, στην προσπάθειά τους να μεγιστοποιήσουν τα κέρδη τους, αποτελούν σε πολλές περιπτώσεις τους σημαντικότερους ρυπαντές. Αλλά το πρόβλημα δεν έγκειται στο γεγονός ότι τα κέρδη αποτελούν το κίνητρο των επιχειρήσεων, αλλά στο ότι (α) η μόλυνση του περιβάλλοντος είναι ελεύθερη και άρα το περιβάλλον αξιολογείται με μηδενική τιμή και δεν εισέρχεται στα κέρδη των επιχειρήσεων ή (β) εάν υπάρχει συγκεκριμένο νομικό πλαίσιο οι επιχειρήσεις το παραβαίνουν και επομένως υπάρχει πρόβλημα επιβολής των συγκεκριμένων κανόνων. Και δεν μπορεί να είναι το επιχειρηματικό κέρδος η αιτία των περιβαλλοντικών προβλημάτων, καθώς τόσο η κυβέρνηση όσο και μεμονωμένα άτομα συμπεριφέρονται παρόμοια παρότι το κέρδος δεν είναι ο στόχος τους. Τα περιβαλλοντικά προβλήματα οφείλονται στο γεγονός ότι η απόρριψη των αποβλήτων της παραγωγικής και της καταναλωτικής διαδικασίας στο φυσικό περιβάλλον χωρίς καμία επεξεργασία είναι ο πλέον φτηνός τρόπος να απαλλαγούν οι επιχειρήσεις και τα άτομα από τα άχρηστα δευτερογενή προϊόντα της παραγωγικής και καταναλωτικής διαδικασίας. Ως εκ τούτου, τα περιβαλλοντικά προβλήματα έχουν σχέση με την αξιολόγηση του φυσικού περιβάλλοντος σχετικά με άλλα αγαθά ή υπηρεσίες από τα άτομα, και με το θεσμικό πλαίσιο που επιτρέπει στα άτομα να χρησιμοποιούν αυτές τις αξιολογήσεις. Τα περιβαλλοντικά προβλήματα μπορούμε να Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 5
πούμε ότι δημιουργούνται επειδή οι σχετικές τιμές (αξιολογήσεις) δεν είναι σωστές και ως εκ τούτου οδηγούμαστε σε μη άριστες αποφάσεις. Επομένως τα περιβαλλοντικά προβλήματα δεν είναι προβλήματα ηθικής αλλά πολύ ρεαλιστικά προβλήματα. Επίσης έχουν σχέση με την οικονομία, αλλά στο επίπεδο του ότι η οικονομική επιστήμη μπορεί να προσφέρει τρόπους βέλτιστης λύσης τους αναπροσαρμόζοντας το υπάρχον θεσμικό πλαίσιο και το σύστημα κινήτρων. Τα οικονομικά του περιβάλλοντος, όπως και όλοι οι κλάδοι των οικονομικών, ασχολείται με το βασικό πρόβλημα της κατανομής σπάνιων πόρων στις διάφορες ανταγωνιστικές μεταξύ τους χρήσεις. Η σημαντική διαφορά μεταξύ των οικονομικών του περιβάλλοντος και των άλλων κλάδων της οικονομικής επιστήμης είναι ότι τα οικονομικά του περιβάλλοντος λαμβάνουν υπόψη τους το σύνολο των επιδράσεων της οικονομικής δραστηριότητας στους φυσικούς πόρους. Όπως και στην περίπτωση του παραδείγματος του Πίνακα 1.1, οι οικονομικές αποφάσεις των καταναλωτών, των επιχειρήσεων και των κυβερνήσεων έχουν κάποιες, και μερικές φορές σημαντικές, αρνητικές επιπτώσεις στην ποιότητα του φυσικού περιβάλλοντος. Το μέγεθος των αρνητικών αυτών επιπτώσεων εξαρτάται από την ένταση και τη μορφή της οικονομικής δραστηριότητας. Γιατί όμως τα άτομα δεν λαμβάνουν υπόψη τους τις αρνητικές αυτές επιπτώσεις των οικονομικών ενεργειών τους; Γιατί η οικονομική και κοινωνική οργάνωση επιτρέπει στα άτομα να επιβαρύνουν το φυσικό περιβάλλον με τις ενέργειές τους; Ποια είναι τα βασικά αίτια και τι μπορεί να προτείνει η οικονομική επιστήμη για να αναστραφεί η αυξητική τάση υποβάθμισης του φυσικού περιβάλλοντος; Πως θα πρέπει να αναδιαμορφωθεί το νομικό και θεσμικό πλαίσιο σε εθνικό αλλά και διεθνές επίπεδο έτσι ώστε να παρέχει τις απαραίτητες δικλείδες και κίνητρα που να αποτρέπουν την επιβάρυνση του φυσικού περιβάλλοντος; Τα ερωτήματα αυτά προσπαθεί να απαντήσει ο κλάδος των οικονομικών του περιβάλλοντος. Ο βασικός στόχος είναι να προσδιοριστεί σε κάθε περίπτωση η κοινωνικά άριστη κατανομή των πόρων λαμβάνοντας υπόψη το σύνολο των επιπτώσεων στο φυσικό περιβάλλον. 1.1. ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΚΑΙ ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΤΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΑΛΛΟΥΣ ΚΛΑΔΟΥΣ ΤΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ Καθώς το φυσικό περιβάλλον είναι το «σπίτι» μας μέσα στο οποίο αναπτύσσονται όλες οι δραστηριότητές μας, η αλληλεπίδραση μεταξύ των ανθρώπων και του περιβάλλοντος είναι αναγκαία. Σταδιακά αναπτύσσουμε την ικανότητά μας να αντιλαμβανόμαστε την λειτουργία του φυσικού περιβάλλοντος ενώ ταυτόχρονα αυξάνεται και η ικανότητά μας να επηρεάσουμε την λειτουργία του. Θα πρέπει να επισημάνουμε πρώτον ότι υπολειπόμαστε κατά πολύ του να έχουμε μια πλήρη αντίληψη της λειτουργίας του φυσικού περιβάλλοντος και των επιπτώσεών μας σε αυτό και δεύτερον ότι αν και οι επιδράσεις μας στο περιβάλλον αυξάνονται, η ικανότητα του περιβάλλοντος να απορροφά αυτές τις επιπτώσεις και τις συνεπαγόμενες αλλαγές είναι περιορισμένη (αν όχι συνεχώς μειωμένη). Η δυνατότητα αυτή ονομάζεται συνήθως φέρουσα ικανότητα του περιβάλλοντος (carrying capacity). Είναι πλέον πολλές οι περιπτώσεις στις οποίες οι επιστήμονες θεωρούν ότι βρισκόμαστε στα όρια, αν δεν τα έχουμε ξεπεράσει, της φέρουσας ικανότητας του περιβάλλοντος. Το παράδειγμα της λίμνης Κορώνειας είναι μια κλασσική περίπτωση υπέρβασης της φέρουσας ικανότητας ενός συγκεκριμένου οικοσυστήματος. Το φαινόμενο των παγκόσμιων κλιματικών αλλαγών είναι κατά Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 6
πολλούς άλλο ένα τέτοιο παράδειγμα με πολύ πιο αρνητικά αποτελέσματα, τα οποία δεν είμαστε ικανοί ούτε να προβλέψουμε. Επιστήμες όμως η βιολογία, η φυσική, η χημεία, και η οικολογία έχουν κάνει σημαντικές προόδους στην κατανόηση της λειτουργίας του φυσικού περιβάλλοντος, αλλά δεν εστιάζουν το ενδιαφέρον τους στις αλληλεπιδράσεις μεταξύ του περιβάλλοντος και των ανθρώπων. Από την άλλη πλευρά η οικονομική επιστήμη έχει και αυτή κάνει προόδους όσον αφορά την κατανόηση του πως κατανέμονται σπάνιοι πόροι μεταξύ ανταγωνιστικών χρήσεων. Τα βασικά εργαλεία και αποτελέσματα της οικονομικής ανάλυσης θα αποτελέσουν την βάση πάνω στην οποία θα στηρίξουμε την ανάλυση των περιβαλλοντικών προβλημάτων από την οικονομική σκοπιά, και παρουσιάζονται συνοπτικά στο Κεφάλαιο 3. Όπως ειπώθηκε και παραπάνω, τα περιβαλλοντικά προβλήματα είναι απόρροια στρεβλώσεων των σχετικών τιμών (αξιολογήσεων) των υπηρεσιών του περιβάλλοντος. Αυτό είναι προφανές καθώς δεν μπορούμε να πάμε στο super market και μαζί με τα λαχανικά μας να αγοράσουμε και μερικά λίτρα «καθαρού αέρα» ή μερικά τετραγωνικά μέτρα «καθαρής θάλασσας» σε μια συγκεκριμένη παραλία για το καλοκαίρι. Καθώς λοιπόν δεν υπάρχουν αγορές για τα αγαθά αυτά, δεν έχουν αξιολόγηση από την αγορά και επομένως όλοι μας θεωρούμε την τιμή τους μηδενική. Και αυτό γιατί το ιδιοκτησιακό καθεστώς των περισσότερων από τα περιβαλλοντικά αγαθά δεν είναι καθορισμένο. Η ατμόσφαιρα ανήκει σε όλους μας και σε κανέναν από εμάς. Κανένας δεν έχει άμεσα προσδιορισμένα ιδιωτικά δικαιώματα στην ατμόσφαιρα (ή μέρους αυτής), αλλά κάποιοι από εμάς μολύνουν την ατμόσφαιρα, άρα διεκδικούν έμμεσα δικαιώματα. Το πρόβλημα της έλλειψης σαφώς προσδιορισμένων δικαιωμάτων ιδιοκτησίας (σε άτομα, οργανισμούς ή κυβερνήσεις) οδηγεί σε προβλήματα (στην συγκεκριμένη περίπτωση προβλήματα ρύπανσης) τα οποία στην οικονομική ορολογία αποτελούν μέρος αυτού που ονομάζουμε αποτυχίες της αγοράς. Στην περίπτωση που το μοναδικό πρόβλημα είναι η έλλειψη μιας αγοράς και η δημιουργία της είναι τεχνικά δυνατή και ηθικά αποδεκτή, τότε η λύση τέτοιων περιβαλλοντικών προβλημάτων είναι προφανής. Στις περισσότερες των περιπτώσεων όμως η δημιουργία τέτοιων αγορών δεν είναι απλή υπόθεση και επομένως χρειάζεται πολύ προσοχή στον σχεδιασμό του κατάλληλου θεσμικού πλαισίου που θα οδηγήσει στην ορθή λειτουργία τέτοιων αγορών, έτσι ώστε να δημιουργηθούν τα κατάλληλα κίνητρα που θα οδηγήσουν στην λήψη βέλτιστων αποφάσεων. Τα οικονομικά του περιβάλλοντος προσπαθούν να συνδέσουν την γνώση μας για τις λειτουργίες του φυσικού περιβάλλοντος με τις γνώσεις μας σχετικά με τους τρόπους λήψης αποφάσεων των οικονομικών μονάδων. Στόχος είναι να διερευνηθούν τα αίτια δημιουργίας των περιβαλλοντικών προβλημάτων και να προταθούν συγκεκριμένα μέτρα και δράσεις οι οποίες θα οδηγήσουν στην βέλτιστη επίλυσή τους. Στο παράδειγμα της λίμνης Κορώνειας θα πρέπει να αποτιμηθούν τα συνολικά οφέλη από την οικονομική δραστηριότητα στην γύρω περιοχή και τα κόστη που αυτή η δραστηριότητα επιφέρει στην ποιότητα των νερών της λίμνης. Επίσης θα πρέπει να αξιολογηθούν και να αποτιμηθούν χρηματικά τα κόστη πιθανών παρεμβάσεων στην οικονομική δραστηριότητα οι οποίες θα μειώσουν τους ρύπους. Με αυτά τα δεδομένα, θα πρέπει να αποφασιστεί το «βέλτιστο επίπεδο ρύπανσης» της λίμνης, και να ληφθούν τα απαραίτητα μέτρα, τα οποία θα δώσουν ικανά κίνητρα για την επίτευξη του βέλτιστου αυτού επιπέδου ποιότητας της λίμνης. Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 7
Τα οικονομικά του περιβάλλοντος παρέχουν τα κατάλληλα εργαλεία και μεθόδους για την σωστή χρηματική αποτίμηση του συνολικού κόστους παίζουν σημαντικό ρόλο στον σχεδιασμό της περιβαλλοντικής πολιτικής κατά τρόπο ο οποίος να είναι αποτελεσματικός (δηλαδή να δίνει τα κατάλληλα κίνητρα για την επιτυχία του στόχου) και αποδοτικός (δηλαδή να επιτυγχάνει τον στόχο με το μικρότερο δυνατό κόστος). Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 8