ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ. Έκδοση του Συλλόγου Αποφοίτων Φαρμακοποιών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ Ο Άγιος Κοσμάς και ο Άγιος Δαμιανός αναμειγνύοντας φαρμακευτικά βότανα. Ελαιογραφία, έτος 1740, Μουσείο Χρυσού Αετού στην Ουγγαρία Έκδοση του Συλλόγου Αποφοίτων Φαρμακοποιών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Συντακτική Επιτροπή Περιοδικού Λένια Ιωαννίδου Βέρα Μίου Γιάννης Κουής Γιαννούλα Αγγελοπούλου Τάκης Αγγελόπουλος Η Συντακτική Επιτροπή του ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ διατηρεί το δικαίωμα να μη δημοσιεύει ή να περικόβει κατά την κρίση της οποιοδήποτε χειρόγραφο. Ενυπόγραφα άρθρα δεν απηχούν απαραίτητα και τη γνώμη της Συντακτικής Επιτροπής και δημοσιεύονται χωρίς γλωσσική επιμέλεια. Ανυπόγραφες παρουσιάσεις είναι προϊόν συλλογικής δουλειάς. Το Copyright των ενυπογράφων άρθρων ανήκει στους συγγραφείς. Διοικητικό Συμβούλιο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ Γιαννούλα Αγγελοπούλου: Πρόεδρος Γιάννης Κουής: Αντιπρόεδρος Χρύσω Πετρίδου: Γραμματέας Χαράλαμπος Κέκκος: Ταμίας Λευτέρης Γεωργίου: Μέλος Χρίστος Πέτρου: Μέλος Ταχ. Θυρ. 25163, 1307 Λευκωσία Τηλ: 22518531 ή 22426900 Τηλεομοιότυπο: 22315301, 22495159 www.syllogos-aristotelis.com Διανέμεται δωρεάν σε όλους τους φαρμακοποιούς της Κύπρου Διεκπεραίωση γραφικών & στοιχειοθεσία: Microtype Designs, Καστοριάς 12, 1055 Λευκωσία - Κύπρος. Τηλ. 22757638, 99694293 e-mail: alecs@spidernet.com.cy Εκτύπωση: Tυπογραφεία ΧΡ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΚΑΙ ΥΙΟΙ ΛΤΔ nicolaouprinters@cytanet.com.cy 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ TA EN OIKΩ... 3 Χρονικό του Αριστοτέλη... 3 Δραστηριότητες των Φαρμακοποιών... 6 ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ... 8 Εξέλιξη της ανοσίας από τα ασπόνδυλα στα σπονδυλωτά... 8 Βαριά μυασθένεια ως πρότυπο αυτοάνοσο νόσημα. Αιτιοπαθογένεια και ανάπτυξη αντιγονο-ειδικής θεραπείας... 22 ΕΥΡΩΠΑΪΚΑ ΔΡΩΜΕΝΑ...31 Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 658/2007...31 ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ... 47 Συμπλήρωμα φυλλικού οξέος και εγκυμοσύνη... 47 Symbicort SMART: Μια νέα στρατηγική στη θεραπεία του άσθματος... 52 Οξυγόνο για τους πονοκεφάλους BOO 2 ST OXYGEN... 56 ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ...61 Φαρμακείο Χρυσού Αετού...61 XΟΡΗΓΟΙ... 64 2

ΤΑ ΕΝ ΟΙΚΩ Χρονικό του Αριστοτέλη Βέρα Μίου Φαρμακοποιός Α.Π.Θ. Αγαπητοί συνάδελφοι, αγαπητοί αναγνώστες, έφτασε κιόλας το καλοκαίρι και ενώ όλοι ετοιμάζεστε για τις διακοπές σας, εμείς ετοιμάζουμε το περιοδικό που θα σας κρατήσει συντροφιά, μαζί με το φραπέ σας στην παραλία ή στο βουνό. Σήμερα δε θα σας κουράσω πολύ, θα είμαι σύντομη. Τα νέα του συλλόγου μας το τελευταίο εξάμηνο είναι λιγοστά. Και ξεκινώ αμέσως.. Στις 20 Φεβρουαρίου 2008, τα μέλη του Συλλόγου ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, συναντήθηκαν στο κέντρο Βασιλική στη Χοιροκοιτία για την Ετήσια Γενική Συνέλευση. Κατά την ημερήσια διάταξη, η πρόεδρος του συλλόγου παρέθεσε την έκθεση των πεπραγμένων του απερχόμενου Δ.Σ και η ταμίας την ταμειακή έκθεση. Ακολούθησαν οι αρχαιρεσίες για την εκλογή του νέου Δ.Σ το οποίο έχει την ακόλουθη σύνθεση: Γιαννούλα Αγγελοπούλου πρόεδρος Γιάννης Κουής - αντιπρόεδρος Χρύσω Πετρίδου γραμματέας Χαράλαμπος Κέκκος ταμίας Λευτέρης Γεωργίου μέλος Χρίστος Πέτρου μέλος Την εξελεκτική επιτροπή απαρτίζουν τα μέλη: Κούλα Πόντου Αριστος Πετρίδης και Τάκης Αγγελόπουλος Το νέο Δ.Σ με την ανάληψη των καθηκόντων του και πιστό στην πορεία που χάραξε από την ίδρυσή του ο Σύλλογος ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ αποφάσισε άμεσα την διοργάνωση της 11 ης Επιστημονικής Ημερίδας, του σημαντικότερου θεσμού που εδώ και έντεκα χρόνια, ενώνει τους συναδέλφους από οποιοδήποτε πανεπιστήμιο κι αν έχουν αποφοιτήσει. Η 11 η Επιστημονική Ημερίδα πραγματοποιήθηκε με επιτυχία, για πρώτη φορά από την καθιέρωση του θεσμού, στην πόλη της Λεμεσού, στις 13 Απριλίου στο ξενοδοχείο ΚΑΝΙΚΑ ΠΑΝΘΕ- ΟΝ. Ο καλεσμένος μας ομιλητής, ήταν ο διακεκριμένος καθηγητής της Ανοσοβιολογίας του Τμήματος Φαρμακευτικής του Πανεπιστημίου Πατρών και Διευθυντής του Τμήματος Βιοχημείας του Ελληνικού Ινστιτούτου Παστέρ Δρ Σωκράτης Τζάρτας, ο οποίος μας παρουσίασε το θέμα «Βαριά Μυασθένεια ως ένα Πρότυπο Αυτοάνοσο νόσημα- Αιτιοπαθογένεια και ανάπτυξη Αντιγονοειδικής θεραπείας». Την ομιλία του κύριου καθηγητή, παρακολούθησαν με πολύ ενδιαφέρον αρκετοί συνάδελφοι απ όλη την Κύπρο, αλλά και μέλη του «Συνδέσμου Ασθενών με Μυασθένεια Gravis. Εδώ θέλω να κάνω μια παρένθεση για να ευχαριστήσω κάποιους από τους συναδέλφους που συμμετείχαν στην 11 η Ημερίδα, όχι μόνο για την συμμετοχή τους, αλλά κυρίως γιατί με τα καλά τους λόγια για τη δύσκολη προσπάθεια που κα- 3

ΤΑ ΕΝ ΟΙΚΩ ταβάλλει ο Σύλλογος μας ώστε να συμβάλει στη δια βίου μάθηση του Κύπριου φαρμακοποιού, μας δίνουν τη δύναμη για να δουλεύουμε άοκνοι για την επίτευξη των στόχων μας. Αυτοί οι συνάδελφοι επέδειξαν την επιθυμία να εγγραφούν σαν μέλη του ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ για να μπορούν να συμβάλλουν και οικονομικά σ αυτή την προσπάθεια. Πραγματικά με συγκίνησαν και θα ήθελα μέσα από αυτή τη στήλη να τους ευχαριστήσω και πάλι και να τους διαβεβαιώσω ότι ο Σύλλογος μας θα συνεχίσει να μεταφέρει τα νέα επιτεύγματα της φαρμακευτικής επιστήμης στα πόδια του φαρμακοποιού. Επίσης θέλω να ευχαριστήσω την εταιρεία Mundipharma Ltd και ιδιαίτερα τον διευθυντή της κον Μένοικο Πέτρου για την επίσημη χορηγία της όλης εκδήλωσης, που χωρίς την οικονομική τους ενίσχυση δε θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί η ημερίδα αυτή, όπως βέβαια και όλες οι προηγούμενες. Όμως ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ δεν ενδιαφέρεται μόνο για τη συνεχή επιμόρφωση των φαρμακοποιών. Ένας άλλος στόχος του Δ.Σ του συλλόγου μας είναι η σύσφιξη των σχέσεων. Μέσα στα πλαίσια αυτά, μέλη του συλλόγου μασκαρεύτηκαν τις Αποκριές και συμμετείχαν σαν σύλλογος ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ στον καρναβαλίστικο χορό που διοργάνωσε ο Τοπικός Φαρμακευτικός Σύλλογος Λεμεσού και παρακαλώ μαντέψτε τι μπορεί να ντύθηκαν; Μα φυσικά ο φιλόσοφος Αριστοτέλης!!! Παντως διασκεδάσαμε με την καρδιά μας τη βραδιά εκείνη και οφείλω να συγχαρώ το Δ.Σ του Τοπικού Λεμεσού για την διοργάνωση αυτής της τόσο διασκεδαστικής εκδήλωσης. Επίσης πρέπει να ομολογήσω πως μόνο οι Λεμεσιανοί φαρμακοποιοί ξέρουν να διασκεδάζουν! Όταν θα έχετε το 22 ο τεύχος του περιοδικού μας, στα χέρια σας ελπίζω να περνάτε καλά στις διακοπές σας. Εύχομαι επιστροφή στα καθ ημάς ξεκούραστοι και δριμύτεροι το φθινόπωρο.. Η ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΚΑΙ ΤΟ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΕΚΦΡΑΖΟΥΝ ΤΙΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΤΟΥΣ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΦΙΛΟΥΣ ΚΑΙ ΧΟΡΗΓΟΥΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ 4

ΤΑ ΕΝ ΟΙΚΩ Δραστηριότητες των Φαρμακοποιών Γιάννα Αγγελοπούλου Φαρμακοποιός Α.Π.Θ. 6 Αγαπητοί συνάδελφοι σας χαιρετώ Αρχίζω την αναφορά μου με δύο εκδηλώσεις της εταιρείας Γρηγόρη Χατζηγρηγορίου Λτδ. Παρουσίασε το νέο αντικαπνιστικό προϊόν Nicopass της Φαρμακευτικής Εταιρείας Pierre Fabre. Η 1 η εκδήλωση έγινε στις 7 Φεβρουαρίου 2008 στο ξενοδοχείο Elias Beach στη Λεμεσό και η 2 η στις 8 Φεβρουαρίου στο ξενοδοχείο Hilton στη Λευκωσία. Μετά το πέρας των εκδηλώσεων ακολούθησε δείπνο. Στις 7 Μαρτίου 2008 ο Σύλλογος μας Αριστοτέλης, μέσα στα πλαίσια της σύσφιξης των σχέσεων μεταξύ των μελών του, συμμετείχε στον Καρναβαλίστικο χορό του Φαρμακευτικού Συλλόγου Λεμεσού. Ο χορός που έγινε στο κέντρο Πέραμα, παραδοσιακό στέκι γλεντζέδων, ήταν άψογα οργανωμένος και οφείλουμε να συγχαρούμε τους συναδέλφους που κοπίασαν γι αυτό. Αρκετοί από εμάς συμμετείχαμε με αμφίεση Αριστοτέλη με μεγάλη επιτυχία σ αυτή τη βραδυά του κεφιού και της διασκέδασης. Αφήνουμε τώρα την διασκέδαση και πάμε στην εκπαιδευτική ενημέρωση. Η εταιρεία Δρογοφάρμα διοργάνωσε εκδήλωση για τους φαρμακοποιούς, την Τετάρτη 12 Μαρτίου, στο Πολιτιστικό και Ερευνητικό Ιδρυμα Αρτος στη Λευκωσία για τα προϊόντα APIVITA. Τα προϊόντα αυτά ευρίσκονται στην Κυπριακή αγορά για 12 χρόνια και ο Κύπριος καταναλωτής τα έχει αγκαλιάσει με πολλή αγάπη και εμείς οι φαρμακοποιοί με εμπιστοσύνη. Στην εκδήλωση παρευρέθη και το ζεύγος Νίκου και Νίκης Κουτσιανά εμπνευστές και ιδρυτές της APIVITA. (Τον Ιανουάριο 2008 η ΑΠΙΒΙΤΑ βραβεύτηκε στο Μέγαρο Μουσικής στην Αθήνα, σε εκδήλωση που διοργάνωσε ο ΣΕΒ, στην παρουσία του Bill Gates της Microsoft, σαν μία από τις τρείς πλέον καινοτόμες εταιρείες της Ελλάδος). Στην Λευκωσία παρουσιάστηκε η νέα ολοκληρωμένη σειρά καλλυντικών προσώπου για ώριμες επιδερμίδες, με βασιλικό πολτό και μέλι Queen Bee καθώς και η αντιηλιακή σειρά Suncare Apivita με φυσική προστασία από ελιά, πρόπολη και φραγκόσυκο. Στις 13 Απριλίου 2008 πραγματοποιή-

ΤΑ ΕΝ ΟΙΚΩ θηκε η 11 η Επιστημονική Ημερίδα του ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ στο ξενοδοχείo ΚΑ- ΝΙΚΑ ΠΑΝΘΕΟN στη Λεμεσό. Θέμα της Ημερίδας: «Βαριά Μυασθένεια ως ένα Πρότυπο Αυτοάνοσο νόσημα. Μίκη Χριστοφίδη και στη Λάρνακα στο ξενοδοχείο Golden Bay με ομιλητή τον Δρα Αγγελο Αχιλλέως-Ουρολόγο. Πραγματοποιήθηκε με μεγάλη επιτυχία, Αιτιοπαθογένεια και ανάπτυξη Αντιγονοειδικής θεραπείας». Ομιλητής ο διακεκριμένος Καθηγητής Ανοσοβιολογίας του Τμήματος Φαρμακευτικής του Πανεπιστημίου Πατρών και Διευθυντής του τμήματος Βιοχημείας του Ελληνικού Ινστιτούτου Παστέρ Δρ. Σωκράτης Τζάρτος. Αρκετοί συνάδελφοι καθώς και μέλη του Συνδέσμου Ασθενών με Μυασθένεια Gravis παρακολούθησαν με ενδιαφέρον τη διάλεξη που τόσο γλαφυρά και τεκμηριωμένα παρουσιάστηκε από τον αξιότιμο Καθηγητή. Η Φαρμακευτική εταιρεία Eli-Lilly και οι αντιπρόσωποι τους στην Κύπρο Phadisco ltd, διοργάνωσαν επιστημονική διάλεξη με θέμα: «Ταδαλαφίλη (Cialis). Τι πρέπει να γνωρίζετε εσείς και οι ασθενείς». Η διάλεξη πραγματοποιήθηκε στις 16 Απριλίου 2008 στο ξενοδοχείο Louis Apollonia Hotel με ομιλητή τον Δρα Σταύρο Πετράκη, Πρόεδρο της Ουρολογικής Εταιρείας Κύπρου. Ακολούθησε δείπνο, δίνοντας έτσι την ευκαιρία στους συναδέλφους να χαλαρώσουν και να τα πουν μεταξύ τους. Αντίστοιχη διάλεξη έγινε στην Λευκωσία στις 16 Απριλίου 2008 στο ξενοδοχείο Hilton με ομιλητή τον δρα την Τετάρτη 16 Απριλίου 2008, από τη Health & Diet Food Center Ltd στο Ξενοδοχείο Κλεοπάτρα στη Λευκωσία, η Επιστημονική Παρουσίαση των νέων προϊόντων της εταιρείας Uriage - Γαλλίας, με ομιλητή τον Dr. Toni Marius A. Ionesco και θέμα: Hyseac-A multi target approach in acne-prone skins, Sunblockers-The philosophy of sunburn. Ακολούθησε κόκτεϊλ και οι παρευρισκόμενοι πέρασαν μια ευχάριστη βραδυά. Αποχαιρετώντας σας σας εύχομαι Καλό Καλοκαίρι και Καλές Διακοπές 7

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ Εξέλιξη της ανοσίας από τα ασπόνδυλα στα σπονδυλωτά Λυγερή Χατζηπέτρου Κουρουνάκη Ομότιμη Καθηγήτρια τμήματος Βιολογίας της Ιατρικής Σχολής του Α.Π.Θ. 8 Εισαγωγή Η απόκτηση του ανοσοβιολογικού συστήματος που σχετίζεται με τη μεγαλύτερη πιθανότητα επιβίωσης ενός ατόμου, επέτρεψε στην εξέλιξη να βοηθήσει οργανισμούς με λιγότερους απογόνους και μεγαλύτερη περίοδο ανάπτυξης παρά εκείνους τους οργανισμούς που έπρεπε να αφιερώσουν ένα μεγάλο μέρος της ενέργειάς τους για την παραγωγή μεγάλων αριθμών απογόνων έτσι ώστε μερικοί να καταφέρουν να επιζήσουν για να αναπαραχθούν. Το 95% όλων των ζωικών ειδών είναι ασπόνδυλα και επιβιώνουν μια χαρά χωρίς το πολύπλοκο ανοσοβιολογικό σύστημα των σπονδυλωτών. Ποια περιβαλλοντική πίεση λοιπόν οδήγησε στην αυξανόμενη πολυπλοκότητα του ανοσοβιολογικού συστήματος των σπονδυλωτών; Ίσως η αυξημένη απειλή μεταλλαγμένων κυττάρων καρκίνου και των ιϊκών λοιμώξεων σε αυτά τα πολύπλοκα μακρόβια ζώα, ήταν σημαντική, γι αυτό και αναπτύχθηκε ένα τέλεια ενορχηστρωμένο ανοσοποιητικό σύστημα. Οι γενετικές προσαρμογές σε ότι αφορά στο ανοσοβιολογικό σύστημα του είδους που βρίσκεται σε εξέλιξη, σε επιδράσεις του εχθρικού περιβάλλοντος είναι η βάση της φυλογένεσης της ανοσοβιολογικής απόκρισης. Η ωρίμανση των ανοσοβιολογικών μηχανισμών μέσα στο άτομο που αναπτύσσεται είναι η βάση της οντογένεσης της ανοσοβιολογικής απόκρισης. Η ύπαρξη ανοσοβιολογικού συστήματος που να περιλαμβάνει ειδική ανοσοαναγνώριση και μνήμη με κυτταρομεσολαβητικές και χημικές ανοσοαποκρίσεις, μέχρι το 1970 πιστεύονταν ότι ήταν ιδιότητα μόνο ορισμένων σπονδυλωτών. Σήμερα υπάρχουν ενδείξεις για την ύπαρξη ανοσοβιολογικής δράσης σε διάφορα επίπεδα της φυλογένεσης και των ασπόνδυλων. Η ανίχνευση της εξελικτικής ανάπτυξης της ανοσοβιολογικής απόκρισης εξαρτάται απόλυτα από είδη που υπάρχουν σήμερα. Επομένως παραμένουν πολλά κενά και πρέπει αυτό να λαμβάνεται υπόψη ιδιαίτερα όσον αφορά στα ασπόνδυλα (σχήμα 1). Η πιο πρωτόγονη διεργασία του αμυντικού μηχανισμού του οργανισμού είναι η φαγοκυττάρωση. Η φαγοκυττάρωση που υπάρχει και στους πιο αρχέγονους μονοκύτταρους οργανισμούς (πρωτόζωα) εξυπηρετούσε στην αρχή κυρίως τη λειτουργία της θρέψης. Στα πιο αναπτυγμένα είδη η φαγοκυττάρωση εξελίχθηκε σε λειτουργία άμυνας αρχικά και μετά στην κυτταρική και χημική (χυμός) απόκριση, χαρακτηριστικά της ειδικής πια ανοσίας. Όπως η κυτταρική ζωή εξελίχθηκε βαθμιαία σε πιο σύνθετες μορφές, με τον ίδιο τρόπο εξελίχθηκε και η εξειδίκευση του συστήματος που αφορούσε στην αναγνώριση του «ξένου». Η φαγοκυττάρωση συνέχιζε να λειτουργεί για τη θρέψη, από τα ενδοδερμικά κύτταρα, των απλών μετάζωων π.χ. των σπόγγων η προσθήκη όμως ενός μεσοδερμικού στρώματος κυττάρων είχε σαν αποτέλεσμα την προσθήκη της λειτουργίας της άμυνας. Η ανάπτυξη και ειδίκευση αυτού του μεσοδερμικού στρώματος κυττάρων στις ανώτερες μορφές ζωής, αρχίζοντας από τα σπονδυλωτά, είχε σαν αποτέλεσμα την εξειδίκευση κυττάρων που προοριζόταν για ειδικές ανοσοβιολογικές διεργασίες. Στα ανώτερα ασπόνδυλα π.χ., αναπτύχθηκε σύστημα αγγείων που επέτρεπε τη φαγοκυττάρωση με κύτταρα που κυκλοφορούσαν ή

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ που ήταν προσηλωμένα. Με την εξέλιξη αυτοί η μηχανισμοί άμυνας δεν αντικαταστάθηκαν αλλά συμπληρώθηκαν και επαυξήθηκαν. 5. 6. 7. Διαλυτοί παράγοντες φυσικοί Διαλυτοί παράγοντες επαγόμενοι Μη επαρκή στοιχεία Σχήμα 1: Φυλογενετικές σχέσεις στο ζωικό βασίλειο Ενδείξεις για μερικά κυτταρικά και χημικά φαινόμενα σε διάφορα ασπόνδυλα και σπονδυλωτά ζώα που έχουν μελετηθεί. 1. 2. 3. 4. Ανοσοκύτταρα Απόρριψη μοσχεύματος Ανοσομνήμη και ειδίκευση Μικτή αντίδραση λευκοκυττάρων (χαρακτηριστικό του συστήματος ιστοσυμβατότητας) Ανοσία άμυνα των ασπόνδυλων ζώων Τα περισσότερα ασπόνδυλα έχουν λευκοκύτταρα αλλά συνήθως δεν έχουν ερυθροκύτταρα. Τα λευκοκύτταρα μπορεί να κυκλοφορούν στα αγγεία, να είναι μόνιμα εγκατεστημένα ή να βρίσκονται σε κοιλότητες του σώματος όπως στα κοιλεντερωτά. Τα πρώτα κύτταρα αίματος εξελίχθηκαν πιθανά από έναν πρόγονο που ζούσε ελεύθερο π.χ. ένα πρωτόζωο. Στα πρωτόγονα 9

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ 10 μετάζωα όπως στους σπόγγους, τα κοιλεντερωτά ή τους πλατυέλμινθες υπάρχουν κυκλοφορούντα φαγοκυτταρικά αμοιβαδοκύτταρα που όχι μόνο λειτουργούν στην άμυνα αλλά συμμετέχουν στη θρέψη και στις εκκρίσεις. Στα κοιλεντερωτά των οποίων το σώμα είναι μεγαλύτερο και πιο σύνθετο απαιτείται ένα σύστημα κυκλοφορίας για να μεταφέρει την τροφή και τα άχρηστα υλικά έξω από το σώμα. Τα φαγοκυτταρικά αμοιβαδοκύτταρα πιθανά μεταναστεύουν από τους γύρω συνδετικούς ιστούς στο κυκλοφοριακό σύστημα. Μπορούμε να κατατάξουμε γενικά τα κύτταρα του ανοσοσυστήματος των ασπόνδυλων σε πέντε κατηγορίες που μπορεί να κυκλοφορούν ή να είναι προσηλωμένα: 1) Προγεννητικά, 2) Φαγοκυτταρικά, 3) Κύτταρα θρέψης, 4) Αιμοστατικά και 5) Έγχρωμα. Τα φαγοκυτταρικά είναι τα μόνα κύτταρα που υπάρχουν σε όλο το ζωικό βασίλειο. Αντιστοιχούν με τα φαγοκύτταρα των θηλαστικών αλλά έχουν άλλους και λίγους επιφανειακούς υποδοχείς. Τα ασπόνδυλα δεν έχουν λεμφοκύτταρα και αντισώματα αλλά έχουν άλλους πολύ δραστικούς μηχανισμούς άμυνας. Όπως τα σπονδυλωτά και τα ασπόνδυλα έχουν φυσικοχημικούς φραγμούς ως πρώτη γραμμή άμυνας. Η βλέννα που περιβάλλει το σώμα πολλών κοιλεντερωτών ανελίδων, μαλακίων κ.α. παγιδεύει και σκοτώνει πιθανά παθογόνα. Κελύφοι και όστρακα όταν αυτά σπάσουν τότε οι εισβολείς αντιμετωπίζονται με κυτταρικές και χημικές αντιδράσεις άμυνας όπως πήξη και σχηματισμό θρόμβου με αποτέλεσμα να κλείνει η πληγή. Η φαγοκυττάρωση, η ενθυλάκωση και η παραγωγή έμφυτων ή επαγόμενων αντιμικροβιακών παραγόντων, είναι αντιδράσεις που εξαρτώνται από την αναγνώριση του μη-εαυτού και από μόρια υποδοχέων που υπάρχουν στο αίμα και στην επιφάνεια των κυττάρων. Η διαδικασία πήξης είναι πολύ σημαντική για την αναγνώριση εισβολέων με την αποκοκιοποίηση των αιμοστατικών κυττάρων. Η ζελατινοποίηση περιλαμβάνει το ένζυμο prophenoloxidase το οποίο με τη μετατροπή του σε phenoloxidase (PpO) παράγει παράγοντες ανοσίας. Η φαγοκυττάρωση είναι παρόμοια με των σπονδυλωτών, ενώ η ενθυλάκωση γίνεται με πολυκύτταρα συσσωματώματα που καλούνται οζίδια ή capsules και μοιάζουν με κοκκιώματα. Τα υγρά του σώματος των ασπόνδυλων περιέχουν σειρά έμφυτους επαγόμενους χημικούς παράγοντες άμυνας. Έμφυτοι παράγοντες άμυνας είναι οι συγκολιτίνες, λυσοζύμη και άλλες λυσίνες, βακτηριοσιδίνες, λυσοσωμικά ένζυμα και παράγοντες ακινητοποίησης. Υπάρχουν ενδείξεις για την παρουσία συστατικών του συμπληρώματος. Το σύστημα PpO των αθροπόδων συγκρίνεται με το εναλλακτικό μονοπάτι του συμπληρώματος των σπονδυλωτών και τα δύο ενεργοποιούνται απευθείας από μικρόβια. Επαγόμενοι χημικοί παράγοντες κυρίως σε έντομα είναι αντιμικροβιακά μόρια μετά από ανοσοποίηση με βακτήρια. Οι σωματίνες και κεκροπίνες μοιάζουν κατά 38% με ανοσοσφαιρίνες. Οι κατσαρίδες έχουν μια πρωτεΐνη που μοιάζει πολύ περισσότερο με αντίσωμα. Πρόσφατα οι υποδοχείς σηματοδότησης της οικογένειας Toll δείχθηκε ότι παίζουν σημαντικό ρόλο στην επαγωγή ανοσοαντίδρασης στη φρουτόμυγα. Ο υποδοχέας αυτός που αναγνωρίζει διάφορες μοριακές δομές παθογόνων, παίζει ρόλο και στην έμφυτη ανοσία των θηλαστικών. Αναγνώριση του μη εαυτού και συνεργασία κυττάρων μέσω διαφόρων παραγόντων Τα ασπόνδυλα μπορούν να διακρίνουν διάφορες ξένες ουσίες ή ξένα υλικά. Παράγοντες που υπάρχουν στα υγρά του σώματος των ασπόνδυλων δρουν ως μόρια αναγνώρισης όπως οι συγκολιτίνες. Αυτές υπάρχουν στην επιφάνεια των κυττάρων όπου κολλάνε στα ξένα υλικά όπως στα θηλαστικά. Επίσης το σύστημα προφενόλ και φενολοξιδάσης (PpO) όπου διάφοροι παράγοντες εκκρίνονται και βοηθούν στη φαγοκυττάρωση ή την ενθυλάκωση. Μια συγκολιτίνη από την κατσαρίδα ενεργοποιεί το PpO σύστημα και έχει ομοιότητα με μια λεκτίνη των σπονδυλωτών που ενεργοποιεί το συμπλήρωμα και ανήκει στη μη ειδική ανοσία. Οι αιμολίνες στα έντομα μοιάζουν με αντισώματα και συνδέονται με βακτηριακές επιφάνειες πιθανά είναι σήμα αναγνώρισης του ξένου. Η διεργασία

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ αναγνώρισης περιλαμβάνει φαγοκύτταρωση μετά τη συνεργασία αιμοστατικών κυττάρων και φαγοκυττάρων. Οι οψωνίνες (μόρια αναγνώρισης) παράγονται μετά την ενεργοποίηση του συστήματος PpO. Οι κυτταρικές και χημικές αντιδράσεις άμυνας των ειδών που μεταφέρουν παράσιτα, επίσης δρουν για την καταστροφή των παράσιτων. Η άμυνα των ασπόνδυλων ρυθμίζεται από δίκτυο κυτοκινών μερικές από τις οποίες μοιάζουν με τις ιντερλευκίνες των σπονδυλωτών π.χ. μια ουσία από ένα πρωτόζωο έχει δομικές και λειτουργικές ιδιότητες με την ιντερλευκίνη -2 (IL-2). Από αννέλιδες, εχινόδερμα και χιτωνοφόρα έχουν απομονωθεί μόρια με δράση ιντερλευκίνης -1 (IL 1a και β), παράγοντα ογκονέκρωδης (ΤΝF) και πολλά άλλα. Τελικά η έρευνα έδειξε ότι εικοσανοειδή και οπιοειδή πεπτίδια επίσης συμμετέχουν στην ανοσοδράση των κυττάρων των ασπόνδυλων. Πολλά ασπόνδυλα μπορούν να απορρίπτουν αλλογενικά και ξενογενικά μοσχεύματα, όπως οι σπόγγοι, ανέλιδα, έντομα, εχινόδερμα και χιτωνοφόρα. Όμοιες αποικίες σπόγγων συγχωνεύονται ενώ «ανόμοιες» δε συγχωνεύονται. Τα κοιλεντερωτά (κοράλια) είναι ικανά όχι μόνο να διακρίνουν μεταξύ «εαυτού» και «μη εαυτού» αλλά μπορεί να παρουσιάζουν και σχεδόν ανοσο-αντιδράσεις που οδηγούν στο θάνατο τα μη συγγενικά κύτταρα. Οι γαιοσκώληκες έχουν την ικανότητα να απορρίπτουν μοσχεύματα από άλλους σκώληκες ή άλλα είδη. (Σχήμα 2). Οι πρωτόγονες αυτές ανοσοβιολογικές αποκρίσεις έχουν ειδικότητα και πιθανόν και κάποιο βαθμό μνήμης μικρής διάρκειας. Οι αποκρίσεις αυτές οφείλονται σε κύτταρα ανάλογα με τα μακροφάγα και σε δραστικά μόρια με σχετικά περιορισμένη ειδικότητα που εξαρτώνται επίσης από τη θερμοκρασία. Η έρευνα σε χιτωνοφόρα έχει δείξει ότι η αλλοαναγνώριση και η γονιμοποίηση ελέγχονται από ένα μονό γονιδιακό τόπο με πολλαπλά αλληλόμορφα. Αυτό το σύστημα των χιτωνοφόρων Σχήμα 2. Πειράματα μεταμόσχευσης στους γαιοσκώληκες α) Αυτομοσχεύματα από ιστούς του ιδίου ζώου στο γαιοσκώληκα Lumbricus, επουλώνεται καλά και δεν φαίνονται σημάδια απόρριψης. β) Ξενομοσχεύματα που αναταλλάχτηκαν μεταξύ ζώων διαφορετικών ειδών (π.χ. Lumbricus και Eisenia) επουλώνονται πρώτα αλλά πάντοτε τελικά καταστρέφονται. γ) Αλλομοσχεύματα που έγιναν μεταξύ ατόμων του ιδίου είδους (π.χ. Lumbricus terrestris) επίσης απορρίπτονται, αλλά στους γαιοσκώληκες ή αλλοανοσο-απόκριση είναι ασθενής και αργή. μοιάζει με το σύστημα ιστοσυμβατότητας των θηλαστικών. Ωστόσο δεν υπάρχουν ενδείξεις δομικές ή λειτουργικές ότι τα κύτταρα των ασπόνδυλων εκφράζουν είτε γλυκοπρωτεΐνες ιστοσυμβατότητας ή κυτταρικούς υποδοχείς για αντιγόνα. Τα κύτταρα των ασπόνδυλων δεν αντιδρούν με μικτή καλλιέργεια ανοσοκυττάρων που είναι ενδεικτική του συστήματος ιστοσυμβατικότητας (MHC). Μερικοί ερευνητές πιστεύουν ότι το σύστημα MHC προήλθε από τις heat-shock πρωτεΐνες. Η ανακάλυψη όμοιου μορίου με τη β-μικροσφαιρίνη (συστατικού του μορίου MHC των σπονδυλωτών) σε σκώληκες, οστρακοειδή και έντομα υποστηρίζει την ιδέα ότι τα προγονικά μόρια του MHC μπορεί να εμφανίστηκαν στα ασπόνδυλα. Μερικά ακόμα μόρια που βρέθηκαν στα έντομα ανήκουν στην ανοσοσφαιρινική (Ig) οικογένεια και άρα μπορεί να μεσολαβούν σε αλληλεπιδράσεις μεταξύ κυττάρων και επομένως να παράγουν ένα σύστημα αναγνώρισης τον μη-εαυτού. Επειδή στα ασπόνδυλα δεν έχει αποδειχθεί η ύπαρξη πραγματικών λεμφοκυττάρων και ανο- 11

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ σοσφαιρινών, είναι πολύ πιθανόν ότι η κυτταρική ανοσία αναπτύχθηκε πριν από την εμφάνιση των παραγόντων της χημικής ανοσίας. Ανοσία Σπονδυλωτών Διάφορες μελέτες δείχνουν ότι το θυμοεξαρτημένο σύστημα αναπτύχθηκε σε σχετικά πρώιμο στάδιο της εξέλιξης των σπονδυλωτών. Το πρώτο ίχνος του φαίνεται να έχει εμφανιστεί, κάπου 400 εκατομμύρια χρόνια πριν, στα πρωτόγονα θαλασσινά σπονδυλωτά και ίσως και σε μερικά ασπόνδυλα (σχήμα 3). διασκορπισμένα κοκκία που αποτελούνται από 5-20 λεμφοειδή κύτταρα. Στο ψάρι αυτό εκδηλώνονται οι πέντε αποκρίσεις που σχετίζονται με την ειδική προσαρμοστική ανοσία (adaptive immunity) δηλ. αργοπορημένη υπερευαισθησία, απόρριψη αλλομοσχεύματος (δέρμα ή λέπια), παραγωγή αντισωμάτων (γ-σφαιρίνες) και ανοσοβιολογική μνήμη. Όλες οι αποκρίσεις αυτές δεν είναι ισχυρές π.χ. ενώ τα κύτταρα του θύμου της λάμπραινας ξεχωρίζουν μορφολογικά πολύ δύσκολα από τα κύτταρα του θύμου των θηλαστικών, το ψάρι αυτό αποκρίνεται μόνο σε δύο από τα είκοσι δύο αντίγονα που μελετήθηκαν. Η εμφάνιση του προσαρμοστικού (επίκτητου) ανοσοβιολογικού συστήματος φαίνεται να έγινε σε σχετικά μικρή περίοδο του εξελικτικού χρόνου και θεωρείται ως το big-bang γεγονός, κατά την εμφάνιση των σπονδυλωτών με γνάθο. Η εξέλιξη των υποδοχέων των Τα-κυττάρων (TCR) και των ανοσοσφαιρινών (Igs) πιστεύεται ότι επιτεύχθη από την οριζόντια μεταφορά γονιδίων περιλαμβανομένων στον ανασυνδυασμό του DNA από μικρόβια και μύκητες, επιτρέποντας έτσι τη συνδυαστική ποικιλομορφία να συμβεί μέσα στη μεταβλητή περιοχή (V) σύνδεσης ενός προγονικού μορίου. Εξέλιξη του Μείζονος Συστήματος Ιστοσυμβατικότητας (MHC I και ΙΙ) Σχήμα 3. Φυλογένεση του ανοσοβιολογικού συστήματος Στο μυξίνο (hagfish), σκωληκοειδές ψάρι που είναι από τα πρωτόγονα σπονδυλωτά (άγναθα), βρέθηκαν κύτταρα που μοιάζουν με λεμφοκύτταρα και που φαίνεται να παίρνουν μέρος σε χρόνια φλεγμονή. Δεν έχουν όμως βρεθεί γονίδια υποδοχέων των Τ-λεμφοκυττάρων (TCR) ούτε γονίδια του συστήματος ιστοσυμβατικότητας (MHC). Η λάμπραινα (lamprey), λίγο πιο ανεπτυγμένο είδος από το μυξίνο έχει τον πιο πρωτόγονο θύμο και πρωτόγονο σπλήνα. Ο θύμος δεν υπάρχει σαν όργανο αλλά σαν Όλα τα σπονδυλωτά με γνάθο από τους χονδροιχθύες και πάνω εξελικτικά, έχουν γονίδια και μόρια MHC. Λειτουργικά κριτήρια είναι η μικτή λεμφοκυτταρική δράση (MRL) και η οξεία απόρριψη αλλομοσχεύματος που ρυθμίζονται από πολυμορφική γενετική περιοχή του MHC, όπως και η συνεργασία Τ- και Β-λεμφοκυττάρων, η θυμική εκπαίδευση των Τ-λεμφοκυττάρων και η δημιουργία κυτταροτοξικών Τ-λεμφοκυττάρων. Όλα τα σπονδυλωτά εκφράζουν μόρια MHC I και ΙΙ. Τα MHC τάξης Ι εκφράζονται σε όλα τα εμπύρινα κύτταρα και για τη λειτουργικότητα της χρειάζεται η β-2 μικροσφαιρίνη. Η τάξη ιστοσυμβατότητας ΙΙ εκφράζεται σε ορισμένα κύτταρα, τα Τ- τα β- και τα μακροφάγα. 12

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ Εξέλιξη των ισότυπων (τάξεων) των ανοσοσφαιρινών (αντισώματα) Στους καρχαρίες και στα πτερυγιόψαρα (sharks and paddlefish) εμφανίστηκαν τα πρώτα καλοσχηματισμένα πλασματοκύτταρα στο σπλήνα, περικαρδιακό ιστό, νεφρά και γεννητικούς αδένες. Τα ίδια είδη παράγουν επίσης πολυσύνθετες γ-σφαιρίνες και αντισώματα σε πολλά αντιγόνα. Οι ανοσοσφαιρίνες που βρέθηκαν στην κυκλοφορία έχουν μικρό και μεγάλο μ.β., αλλά οι μικρού μ.β. ανοσοσφαιρίνες έχουν τα χαρακτηριστικά ενός μονομερούς των ανοσοσφαιρινών με μεγάλο μ.β. που μοιάζει με την ΙgΜ των θηλαστικών (σχήμα 4). επομένως αυτή η εναλλαγή τάξης γίνεται σε όλα τα πιο εξελιγμένα από τα αμφίβια ζώα. Οι ανοσοσφαιρίνες της λάμπραινας (άγναθα) είναι πολύ διαφορετικά μόρια και αποτελούνται από τέσσερις ισομεγέθεις πολυπετιδικές αλυσίδες. Σε κανένα από τους καρχαρίες, πτερυγιόψαρα η τελεόστεα που έχουν μελετηθεί δε βρέθηκε ανοσοσφαιρίνη παρόμοια της IgG των θηλαστικών. Ωστόσο υπάρχουν αμφιβολίες αν τα πλασματοκύτταρα των ψαριών αυτών, που χαρακτηρίστηκαν με μορφολογικά κριτήρια, παίζουν σημαντικό ρόλο στην παραγωγή των αντισωμάτων. Με τεχνικές που επιτρέπουν την ανίχνευση κυττάρων που παράγουν αντισώματα!! Σχήμα 4: Ισότυποι βαριών αλυσίδων αντισωμάτων σε διάφορες ομάδες σπονδυλωτών Τα αμφίβια, οφίδια και πτηνά έχουν βαριά αλυσίδα που καλείται ΙgY είναι θυμοεξαρτημένη και πιστεύεται ότι είναι ο πρόγονος της IgG και IgE των θηλαστικών. Στα αμφίβια βρέθηκε και μια άλλη ανοσοσφαιρίνη η IgX η οποία βρίσκεται στα έντερα και είναι θυμοανεξάρτητη. Επίσης, στα αμφίβια παρατηρείται για πρώτη φορά εναλλαγή τάξης ανοσοσφαιρινών και (σχηματισμός ροδάκων και ανοσοπλακών) βρέθηκε ότι στην πέρκα τα 80% των κυττάρων που παράγουν αντισώματα από το σπλήνα και το πρόνεφρο, μεταξύ τριών και επτά ημερών μετά τη χορήγηση ερυθροκυττάρων προβάτου, ήταν μικρά και μεσαία λεμφοκύτταρα και τα υπόλοιπα ήταν μεγάλα βλαστοκύτταρα και πλασματοκύτταρα. Στο αίμα, στο σπλήνα, στον 13

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ πρόνεφρο και στο θύμο πολλά λεμφοκύτταρα παρουσιάζουν επιφανειακές ανοσοσφαιρίνες που σχηματίζουν «σκούφια». Η ύπαρξη και σημασία λεμφοκύτταρων με ανοσοσφαιρινικούς υποδοχείς στο θύμο αδένα στα ψάρια δεν έχει διευκρινιστεί. Στους οστεοϊοχθύες καθώς και στους χονδιχθύες υπάρχουν ενδείξεις για την ύπαρξη συστήματος συμπληρώματος (C). Τα συστατικά του συμπληρώματος των ψαριών είναι λίγο πολύ όμοια σε μοριακό βάρος σε σύγκριση με τα συστατικά του συμπληρώματος των θηλαστικών αλλά το όλο σύστημα του C στα ψάρια είναι λιγότερο σύνθετο. Εξέλιξη του λεμφομυελικού ιστού στα σπονδυλωτά Η απόρριψη μοσχευμάτων στα τελεόστεα φαίνεται να είναι ανεπτυγμένη τόσο καλά όπως και στα θηλαστικά, ενώ απόρριψη μοσχεύματος στα λιγότερο ανεπτυγμένα ακτινοπτερύγια, χονδριχθύες και άγναθα γίνεται πολύ αργοπορημένα. Υπάρχει επομένως ένδειξη φυλογενετικής προοδευτικής μετάβασης από χρόνια σε οξεία απόρριψη. Γενικά φαίνεται, όσον αφορά στην ανοσοβιολογία των αμφίβιων ουροδελών και απόδων, καθώς και στην ανατομία και φυσιολογία τους, τα ουροδελή και πιθανόν και άποδα έμειναν κοντά στην κατασκευή των ιχθυοειδών προγόνων τους. Τα ζώα αυτά παρουσιάζουν αργοπορημένη απόρριψη αλλομοσχευμάτων, περιορισμό στη σύνθεση ανοσοσφαιρινών μόνο της τάξης IgM και σχετική απλότητα των λεμφικών τους οργάνων. Τα νεφρά είναι το κύριο λεμφικό όργανο στα αμφίβια και ψάρια αλλά η λειτουργία αυτή ελαττώνεται στα ερπετά, πτηνά και θηλαστικά. Για τους λόγους αυτούς τα αμφίβια αυτά βρίσκονται σε μεγάλη αντίθεση με τα πιο ανεπτυγμένα άνουρα. Αν και μερικά ουροδελή γίνονται ζώα χερσαία όταν ενηλικιωθούν, τα περισσότερα παραμένουν υδρόβια ζώα. Ως προς το ανοσοβιολογικό τους σύστημα επίσης θεωρούνται σαν ομάδα εξελικτικά συντηρητική. Στα άνουρα τα Β-κύτταρα εκτός του σπλήνα αναπτύσσονται και!! Σχήμα 5: Τα λεμφοειδή και μυελοειδή διαμερίσματα είναι ανακατεμένα στα ψάρια και αμφίβια 14

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ στα νεφρά και ήπαρ. Τα όργανα αυτά συμμετέχουν στη διαφοροποίηση των ερυθρών, των λεμφικών και μυελικών κυττάρων σε διάφορα σπονδυλωτά. Η ανάδυση από το νερό στην ξηρά ήταν πιθανόν το πιο σημαντικό βήμα στην εξέλιξη των σπονδυλωτών. Περιλάμβανε μεγάλες τροποποιήσεις στο σώμα των σπονδυλωτών και δεν είναι περίεργο που αυτές τις αλλαγές της ακολούθησαν αλλαγές στο ανοσοβιολογικό σύστημα. Έτσι ο ρόλος του νεφρού σαν λεμφικού οργάνου άλλαξε με την εξέλιξη του αμνιοτικού μετανεφρού. Τροποποιήσεις στο σκελετό δημιούργησαν κατάλληλη θέση για το μυελό των οστών και πιθανόν το πιο σπουδαίο, η αποδοτική και γρήγορη κυκλοφορία στα αιμοφόρα αγγεία λόγω υψηλής πίεσης, επέδρασε στη διακίνηση των ανοσοκυττάρων από τα αγγεία στους ιστούς. Δεν είναι ασφαλώς σύμπτωση ότι η ποικιλία των τάξεων των ανοσοσφαιρινών δημιουργείται την περίοδο αυτή, επειδή εξελικτικές αλλαγές στην υδροστατική και κολλοειδή οσμωτική πίεση του αίματος επέδρασαν στην κατανομή των ανοσοσφαιρινών. Η απόκτηση μυελού των οστών σαν τόπος αιμοποίησης των στελεχιαίων κυττάρων πιθανόν σχετίζεται με την απόκτηση του τύπου των οστών με κοιλότητα που εμφανίστηκαν σε σχέση με τις κινήσεις των ζώων αυτών πάνω στην ξηρά. Αν και μερικά ψάρια έχουν αιματοποιητικό ιστό που σχετίζεται με τον κρανιακό σκελετό, τα οστά των ψαριών δεν είναι γενικώς κατάλληλα για το σκοπό αυτό. Στην αρχή ο μυελός των οστών μπορεί να αντιπροσώπευε κατοικία για τους πληθυσμούς των στελεχιαίων κυττάρων που βρίσκονταν κάπου αλλού στο σώμα. Δεν είναι γνωστό πότε ο μυελός των οστών απέκτησε το σπουδαίο ρόλο της πηγής και της διαφοροποίησης των Β-λεμφοκυττάρων στα θηλαστικά. Ωστόσο υπάρχουν ενδείξεις αλληλεπίδρασης θύμου-μυελού-οστών, στο αμφίβιο (Άνουρα) R.pipiens (βάτραχος). Τα άνουρα είναι τα πρώτα σπονδυλωτά που εμφανίζουν λεμφαδένες αλλά που είναι απλοί. Είναι αμφίβολο αν, στο στάδιο αυτό της εξέλιξης, οι λεμφαδένες αυτοί αντιπροσωπεύουν κάτι παραπάνω από επιπλέον όργανα με φλεβική ροή αίματος τα οποία, όπως και το νεφρό, δημιουργούν χώρους όπου τα λεμφοειδή κύτταρα συναθροίζονται και αποκρίνονται στην παρουσία του αντιγόνου. Παρόλα αυτά, ο προνυμφικός αδένας της λέμφου αναπτύσσεται σε σχέση με κάποιο λεμφικό κανάλι και αυτό αντιπροσωπεύει τον τύπο από τον οποίο οι σύνθετοι αδένες των θηλαστικών που διηθούν τη λέμφο μπορεί να προήλθαν. Στα άνουρα, όπως και στα άλλα σπονδυλωτά εκτός της απόρριψης μοσχεύματος και της αντίδρασης μοσχεύματος ενάντια στον ξενιστή, μπορεί να δημιουργηθεί πειραματικά και ανοσοανοχή. Το αποτέλεσμα της έκθεσης του εμβρύου σε αλλομόσχευμα (δηλ. αν το ζώο θα γίνει ανοχικό ή αν θα αποκριθεί) εξαρτάται από το μέγεθος του μοσχεύματος ανοχή δημιουργείται όταν χρησιμοποιηθεί μεγάλη ποσότητα μοσχεύματος (Σχήμα 6). Σχήμα 6. Επίδραση "δόσης" στην επαγωγή ανοχής σε αλλομόσχευμα. Από έμβρυα βατράχων Rana pipiens μεταμοσχεύονται σε άλλα έμβρυα του ίδιου είδους και ίδιας ηλικίας μία (Α) ή δύο (Β) πλάγιες νευρικές πτυχές. Στην πρώτη περίπτωση δεν επιτυγχάνεται ανοχή και σαν συνέπεια μόσχευμα δέρματος από τον ίδιο δότη στο δέκτη μετά τη μεταμόρφωση απορρίπτεται. Στη δεύτερη περίπτωση, αντίθετα, επειδή η "δόση" του αρχικού μοσχεύματος των νευρικών πτυχών είναι διπλή, επιτυγχάνεται ανοχή και το αλλομόσχευμα δέρματος από τον ίδιο δότη δεν απορρίπτεται. Τα δίπνευστα πνευμονόψαρα (μορφές προγονικές των αμφίβιων) και τα αμφίβια έχουν δύο ξεχωριστές τάξεις ανοσοσφαιρινών που μοιάζουν με τις IgM και IgC των θηλαστικών. Άλλο εξελικτικό βήμα στα αμφίβια ήταν η εμφάνιση πλασματοκύτταρων στο βλεννογόνο του εντερικού σωλήνα. Στο βάτραχο Xenopus στο 15