Ενότητα 1 ΓΕΝΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ 1.1. ΓΕΝΙΚΑ Τις τελευταίες δεκαετίες, σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο, καταγράφονται συστηματικές δράσεις Πολιτικής Προστασίας για την αποτελεσματική διαχείριση καταστροφών που προκαλούνται από την εκδήλωση φυσικών φαινομένων και τεχνολογικών ατυχημάτων. Οι δράσεις αυτές συνοψίζονται ως το σύνολο των δραστηριοτήτων που αποσκοπούν στην προστασία της ζωής και της περιουσίας των πολιτών έναντι των κινδύνων από φυσικές και τεχνολογικές καταστροφές και στοχεύουν στη μείωση των επιπτώσεων τους. Βασικές κατευθύνσεις της Ευρωπαϊκής πολιτικής για την αντιμετώπιση καταστροφών είναι: H πρόληψη, ετοιμότητα, επέμβαση, άμεση περίθαλψη και μελέτη των αιτίων των καταστροφών. H ανάλυση των κοινωνικό-οικονομικών επιπτώσεων των καταστροφών. H βελτίωση των μέσων και μεθόδων πρόβλεψης όπου είναι εφικτό, π.χ. στις καταστροφές λόγω ακραίων καιρικών φαινομένων. Η αντιμετώπιση των φυσικών και τεχνολογικών καταστροφών προϋποθέτει την εμπλοκή και συντονισμένη δράση πολλών υπηρεσιών και φορέων, καθώς και την εφαρμογή στρατηγικών, οι οποίες βασίζονται στο διεπιστημονικό σχεδιασμό, την προληπτική οργάνωση και τον κρατικό συντονισμό. [ 1 ]
Η Επιχειρησιακή Οργάνωση μιας οργανωμένης κοινωνίας αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα διαχείρισης και αντιμετώπισης μιας φυσικής ή τεχνολογικής καταστροφής στοχεύοντας στην μείωση των άμεσων, μεσοπρόθεσμων και μακροπρόθεσμων επιπτώσεων που αυτή ενδεχομένως να επιφέρει. Ένα σύστημα επιχειρησιακής οργάνωσης σύμφωνα με την μέχρι σήμερα εμπειρία σε διεθνές επίπεδο, θα πρέπει να περιλαμβάνει: Θωράκιση ενάντια σε κάθε είδους φυσικές ή τεχνολογικές καταστροφές. Πρόβλεψη, αποτροπή ή ελαχιστοποίηση των φυσικών ή τεχνολογικών κινδύνων και των καταστροφών που αυτοί συνεπάγονται. Οργανωμένη, ταχεία και αποτελεσματική επέμβαση κατά την εκδήλωση της καταστροφής. Προστασία τόσο του έμψυχου όσο και του άψυχου δυναμικού. Προστασία του φυσικού άλλα και του δομημένου περιβάλλοντος και της πολιτιστικής κληρονομιάς. Μείωση των καταστροφικών συνεπειών και ελαχιστοποίηση του κόστους αντιμετώπισης και αποκατάστασης της καταστροφής. Ελαχιστοποίηση των επιπτώσεων στην οικονομία και στην ανάπτυξη. Έλεγχο και περιορισμό των αλυσιδωτών δευτερογενών επιπτώσεων που συνήθως ακολουθούν μια καταστροφή. Η λειτουργία ενός μηχανισμού επιχειρησιακής οργάνωσης βασίζεται στην ορθολογιστική σχεδίαση των σταδίων της πρόληψης, ετοιμότητας, άμεσης επέμβασης και αποκατάστασης (Πίν. 1.1). [ 2 ]
Πίν. 1.1 Στάδια Επιχειρησιακής Οργάνωσης Πολιτικής Προστασίας Στάδιο Α ΠΡΟΛΗΨΗ Περιλαμβάνει δράσεις που στοχεύουν στην ελαχιστοποίηση των δυνητικών επιπτώσεων των κινδύνων. Στάδιο Β ΕΤΟΙΜΟΤΗΤΑ Περιλαμβάνει δράσεις και μέτρα για την διασφάλιση της αποτελεσματικής αντιμετώπισης των επιπτώσεων της εκδήλωσης ενός κινδύνου, με στόχο να αποφευχθεί η καταστροφή. Στάδιο Γ ΑΜΕΣΗ ΕΠΕΜΒΑΣΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ Περιλαμβάνει δράσεις κατά την εκδήλωση της καταστροφής με στόχο την ελαχιστοποίηση των επιπτώσεων και την παροχή βοήθειας στους πληγέντες Στάδιο Δ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Περιλαμβάνει αποφάσεις και δράσεις μετά από μια καταστροφή με στόχο την αποκατάσταση των ομαλών συνθηκών διαβίωσης και του περιβάλλοντος. [ 3 ]
1.2. ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Το νομοθετικό πλαίσιο Πολιτικής Προστασίας της χώρας, αποτελείται από τον Νόμο 3013/2002 και την Υπουργική Απόφαση 1299/2003 και συνιστά ένα σύγχρονο πλαίσιο που βρίσκεται σε αρμονία με τις ευρωπαϊκές και διεθνείς πρακτικές. Λαμβάνοντας υπόψη το νομοθετικό πλαίσιο για την Πολιτική Προστασία, συγκεντρώθηκαν όλα τα διαθέσιμα επιστημονικά τεχνικά δεδομένα που υφίστανται για το Δήμο Ιθάκης και για την ευρύτερη περιοχή (γεωλογικά, γεωτεχνικά, στατιστικά, χωροταξικά, πολεοδομικά κ.α. στοιχεία) και αξιοποιήθηκαν με στόχο: Την αναγνώριση των φυσικών και τεχνολογικών κινδύνων που ενδέχεται να αποτελέσουν απειλή για το Δήμο. Την επιχειρησιακή οργάνωση των υπηρεσιών του Δήμου. Την ανάλυση του πολεοδομικού και χωροταξικού ιστού για την σύνθεση σχεδίου έκτακτης ανάγκης και τον εντοπισμό πιθανών αδυναμιών. Η παρούσα μελέτη στοχεύει στην: Επιχειρησιακή Οργάνωση του Δήμου Ιθάκης με βάση το νομοθετικό πλαίσιο της Πολιτικής Προστασίας της χώρας (δράσεις πρόληψης, ετοιμότητας, άμεσης επέμβασης και αποκατάστασης) για τους κινδύνους που απειλούν το Δήμο. Σύνταξη Σχεδίου Έκτακτης Ανάγκης εναρμονισμένο με τις οδηγίες του εγχειριδίου σύνταξης ειδικών σχεδίων της Γενικής Γραμματείας Πολιτικής Προστασίας. [ 4 ]
1.3. ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΟ ΝΟΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 110B3.1. Ο ΝΟΜΟΣ Ν3013/2002 Η βασική σχεδίαση Πολιτικής Προστασίας στην χώρα μας στηρίζεται στον Ν. 3013/2002 (ΦΕΚ 102/Α /2002) «Αναβάθμιση της πολιτικής προστασίας και άλλες διατάξεις» όπως αυτός επαναδιατυπώθηκε με το Π.Δ. 151/2004 (ΦΕΚ 107/Α /2004) και συμπληρώθηκε με τις διατάξεις του Ν. 3536/2007 (ΦΕΚ 42/Α /2007) «Ειδικές ρυθμίσεις θεμάτων μεταναστευτικής πολιτικής και λοιπών ζητημάτων αρμοδιότητας Υπουργείου Εσωτερικών Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης». Με τους νόμους αυτούς, ορίζεται ο σκοπός της Πολιτικής Προστασίας, εισάγονται οι σχετικές έννοιες και οι ορισμοί, περιγράφεται το δυναμικό και τα μέσα Πολιτικής Προστασίας αλλά και τα Όργανα Σχεδιασμού και Εφαρμογής Πολιτικής Προστασίας καθώς και οι αρμοδιότητές τους σε κεντρικό και αποκεντρωμένο επίπεδο. Η πολιτική προστασία της χώρας αποβλέπει στην προστασία της ζωής, υγείας και περιουσίας των πολιτών από φυσικές (ταχείας ή βραδείας εξέλιξης), τεχνολογικές (συμπεριλαμβανομένων βιολογικών, χημικών και πυρηνικών συμβάντων) και λοιπές καταστροφές που προκαλούν καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης κατά την διάρκεια ειρηνικής περιόδου. Στο πλαίσιο του ίδιου σκοπού περιλαμβάνεται η μέριμνα για τα υλικά και πολιτιστικά αγαθά, τις πλουτοπαραγωγικές πηγές και τις υποδομές της χώρας με στόχο την ελαχιστοποίηση των επιπτώσεων των καταστροφών (Εικ. 1.1). Για την επίτευξη του σκοπού αυτού: Εκπονούνται σχέδια και προγράμματα πρόληψης ανά κατηγορία κινδύνου, λαμβάνονται μέτρα ετοιμότητας και αναλαμβάνονται δράσεις πρόληψης, ετοιμότητας, αντιμετώπισης και αποκατάστασης. Αξιοποιείται το ανθρώπινο δυναμικό και χρησιμοποιούνται τα δημόσια και ιδιωτικά μέσα σε εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο. Υποβάλλονται εισηγήσεις προς τα αρμόδια, κατά περίπτωση Υπουργεία, για την αναμόρφωση της αντίστοιχης νομοθεσίας. [ 5 ]
Εικ. 1.1 Ο Διεθνής συμβολισμός της Πολιτικής Προστασίας. [ 6 ]
1.3.2. ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ «ΞΕΝΟΚΡΑΤΗΣ» Με την Υ.Α. 1299/2003 (ΦΕΚ 423 Β /10-4-2003) εγκρίθηκε το Γενικό Σχέδιο Πολιτικής Προστασίας με τη συνθηματική λέξη «ΞΕΝΟΚΡΑΤΗΣ» όπως αυτό συμπληρώθηκε με την Υ.Α. 3384/2006 (ΦΕΚ 776/28-6-06) έγκρισης του Ειδικού Σχεδίου για την «Διαχείριση Ανθρώπινων Απωλειών». Το Σχέδιο "Ξενοκράτης" αποτελεί τη βάση σχεδίασης και ενεργειών του κρατικού μηχανισμού σε όλα τα επίπεδα διοίκησης - για τη διαχείριση εκτάκτων αναγκών που προκύπτουν από την εκδήλωση πάσης φύσεως κινδύνων. Με το σχέδιο αυτό, ορίζονται οι εμπλεκόμενες υπηρεσίες και φορείς, καθώς και τα όργανα που διευθύνουν και συντονίζουν τις δυνάμεις Πολιτικής Προστασίας σε όλα τα επίπεδα. Σκοπός του Γενικού Σχεδίου είναι η διαμόρφωση ενός γενικού πλαισίου αποτελεσματικής αντιμετώπισης καταστροφικών φαινομένων και ως εκ τούτου, στα πλαίσια του δυνατού, της προστασίας της ζωής, της υγείας και της περιουσίας των πολιτών, καθώς και της προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος. Συγκεκριμένα: Προσδιορίζονται οι εμπλεκόμενες υπηρεσίες και φορείς καθώς και τα όργανα που διευθύνουν και συντονίζουν τις επιχειρησιακές δυνάμεις σε όλα τα επίπεδα. Παρέχονται ουσιώδη στοιχεία στις αρμόδιες υπηρεσίες για την εκτίμηση καταστάσεων, αξιολόγηση κινδύνων, επισήμανση ευπαθών χώρων και ακολούθως εκπόνηση ειδικών σχεδίων στα πλαίσια του γενικού σχεδίου «ΞΕΝΟΚΡΑΤΗΣ» προς αντιμετώπιση των κατά περίπτωση κινδύνων. Δίδονται κατευθυντήριες γραμμές για την χάραξη στρατηγικών και τακτικών, την ορθή οργάνωση και εξοπλισμό των υπηρεσιών και διαμόρφωση επιχειρησιακής φιλοσοφίας, για την έγκαιρη κινητοποίηση, δραστηριοποίηση, διεύθυνση και συντονισμό ανθρώπινου δυναμικού και μέσων. Προβλέπεται η δημιουργία διοικητικής μέριμνας για την αντιμετώπιση προβλημάτων τόσο των επιχειρησιακών δυνάμεων όσο και των πληγέντων πολιτών. Τέλος προβλέπεται η δημιουργία συστήματος επικοινωνίας και ροής πληροφοριών μεταξύ όλων των εμπλεκόμενων υπηρεσιών και παραγόντων στη διαχείριση των κρίσεων (Εικ. 1.2) [ 7 ]
Εικ. 1.2 Γενικό Διάγραμμα Ροής Πληροφοριών, (Σχέδιο Ξενοκράτης). Περαιτέρω ειδικός προσδιορισμός με βάση το ισχύον θεσμικό πλαίσιο, του επιχειρησιακού ρόλου των Διευθύνσεων διαφόρων Υπουργείων και η σύνδεσή τους με δράσεις Πολιτικής Προστασίας, τις οποίες θα κληθούν να υλοποιήσουν για τη διαχείριση εκτάκτων αναγκών από την εκδήλωση καταστροφών, οι κανόνες εμπλοκής τους, καθώς και διοικητικής φύσεως θέματα που συνδέονται με την υποστήριξη των δράσεων, θα πρέπει να γίνει μέσα από τα Ειδικά Σχέδια που έχουν την υποχρέωση να συντάξουν σε κεντρικό επίπεδο τα αναφερόμενα, στο Παράρτημα Α, Προσθήκη 2 του εν λόγω σχεδίου, Υπουργεία. Σε αυτή τη διεργασία κατάρτισης των ειδικών σχεδίων, εάν κρίνεται απαραίτητο, μπορεί να συμπεριληφθούν και άλλοι φορείς πέραν των οριζόμενων στην Υ.Α. 1299/2003 (σελ 5828, ΦΕΚ 423/Β/2003). [ 8 ]
1.3.3. ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΣΥΝΤΑΞΗΣ ΚΑΙ ΕΝΑΡΜΟΝΙΣΗΣ ΕΙΔΙΚΩΝ ΣΧΕΔΙΩΝ ΑΝΑ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ Η Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας προς υποβοήθηση του έργου του Γενικού Σχεδίου Πολιτικής Προστασίας με την συνθηματική λέξη «Ξενοκράτης», προχώρησε μέσω της Διεύθυνσης Σχεδιασμού και Αντιμετώπισης Εκτάκτων Αναγκών στην έκδοση εγχειριδίου για τη σύνταξη και εναρμόνιση των Ειδικών Σχεδίων ανά καταστροφή σε επίπεδο Υπουργείου ή αλλού κεντρικού φορέα το οποίο αναρτήθηκε στην ιστοσελίδα της στις 3/4/2007. Σκοπός του εγχειριδίου είναι να καθορίσει τη δομή και να περιγράψει το περιεχόμενο των Ειδικών και των Γενικών Σχεδίων έκτακτης ανάγκης, έτσι ώστε να είναι τυποποιημένα και εναρμονισμένα με τα οριζόμενα στο Σχέδιο Ξενοκράτης, (Υ.Α. 1299/2003). Η έκδοση κατευθυντήριων οδηγιών που περιγράφουν και αναλύουν την ενδεδειγμένη μεθοδολογία για την υλοποίηση δράσεων Πολιτικής Προστασίας που προβλέπονται στα ειδικά σχέδια, κατά κανόνα, αποτελούν αρμοδιότητα των υπηρεσιών της κεντρικής διοίκησης του φορέα σχεδίασης. Η υλοποίηση τους όμως δύναται να αποτελεί και αρμοδιότητα συγκεκριμένων υπηρεσιών του (αποκεντρωμένων ή μη), ή υπηρεσιών των Περιφερειών, ή των ΟΤΑ Α' και Β' βαθμού, εφ όσον θεσμικά έχει εκχωρηθεί η αρμοδιότητα σε αυτές. 1.3.4. ΡΟΛΟΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ Όπως προκύπτει από την υφιστάμενη νομοθεσία προβλέπονται συγκεκριμένες αρμοδιότητες της Τοπικής Αυτοδιοίκησης σε επίπεδο Δήμων για την αντιμετώπιση φυσικών και τεχνολογικών κινδύνων. Ειδικότερα οι Δήμοι καλούνται: Να μεριμνούν για την εξασφάλιση της αναγκαίας οργάνωσης και υποδομής των υπηρεσιών τους, προκειμένου να είναι ικανές για τη λήψη αποτελεσματικών μέτρων πολιτικής προστασίας και να συντάσσουν προς τούτο σχετικά μνημόνια ενεργειών. Να συντονίζουν και να επιβλέπουν τα μέτρα για την πρόληψη, ετοιμότητα, αντιμετώπιση και αποκατάσταση των καταστροφών. Να διαθέτουν το απαραίτητο δυναμικό και μέσα για την αντιμετώπιση των καταστροφικών φαινομένων και να συντονίζουν τη δράση αυτών. Να συγκροτούν συντονιστικό τοπικό όργανο (ΣΤΟ) στην έδρα τους. [ 9 ]
Να καθορίζουν χώρους υποδοχής πληγέντων και να μεριμνούν για την ανάπτυξη υποδομών στους χώρους αυτούς, ικανών για τη διαβίωση των εκεί διαμενόντων. Να ενεργούν στα πλαίσια της δικαιοδοσίας τους οποιαδήποτε δράση συμβάλλει στο έργο της πολιτικής προστασίας και προκύπτει από όλο το πλέγμα της αποστολής τους. Βάσει του υπάρχοντος νομικού και διοικητικού πλαισίου, για την υλοποίηση των αρμοδιοτήτων αυτών κάθε Δήμος της χώρας διαθέτει ή δύναται να δημιουργήσει τις ακόλουθες υπηρεσίες: Γραφείο Πολιτικής Προστασίας, που ενεργοποιείται καταλλήλως για όλα τα είδη φυσικών κινδύνων. Τεχνικές Υπηρεσίες και Υπηρεσία Κοινωνικής Προστασίας, που ενεργοποιούνται ανάλογα με το είδος του κινδύνου και τις ανάγκες που προκύπτουν. Συντονιστικό Τοπικό Όργανο (ΣΤΟ, αναφέρεται και ως ΣΔΟ στην περίπτωση των Δήμων), επικεφαλής του οποίου είναι ο εκάστοτε Δήμαρχος. Επίσης, οι Δήμοι και οι οφείλουν να καταρτίσουν τα παρακάτω: Μνημόνιο Ενεργειών, το οποίο καταγράφει τις δράσεις ευθύνης του Δήμου και τους κανόνες εμπλοκής του και συμβάλει στον επιχειρησιακό σχεδιασμό, που πραγματοποιείται σε επίπεδο Περιφέρειας. Μέσω του μνημονίου ενεργειών εξασφαλίζεται και ο επιχειρησιακός συντονισμός με τις αντίστοιχες υπηρεσίες και οργανωτικές δομές της Περιφέρειας. Μνημόνιο Συνεργασίας με τους συμπλεκομένους σε τοπικό επίπεδο φορείς, υποστηρικτικές υπηρεσίες, καθώς και με γειτονικούς Δήμους, με στόχο τον πλήρη συντονισμό των ενεργειών επιχειρησιακής διαχείρισης. Σχέδιο Δράσης για την επιχειρησιακή αντιμετώπιση καταστροφών και καταστάσεων εκτάκτου ανάγκης, το οποίο στηρίζεται τόσο στο Μνημόνιο Ενεργειών όσο και στα Μνημόνια Συνεργασίας. Επομένως, κάθε προτεινόμενη δομή επιχειρησιακής οργάνωσης για την αντιμετώπιση φυσικών ή τεχνολογικών κινδύνων θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει και τα ως άνω προβλεπόμενα. [ 10 ]