4.2.4. Χάλκινα πνευστά Στα όργανα της οικογένειας των χάλκινων πνευστών η παλµική κίνηση της αέριας στήλης του σωλήνα προκαλείται από την ελαστικότητα των χειλιών του εκτελεστή που τοποθετούνται µέσα σε κωνικό περιστόµιο και διακόπτουν περιοδικά τη ροή του αέρα της εκπνοής (τα χείλη λειτουργούν ως διπλή γλωσσίδα). Το σχήµα και το µέγεθος του περιστοµίου διαφέρουν από όργανο σε όργανο. Οι βασικές κατηγορίες είναι (εικόνα 42): α) κοίλο-ρηχό, το οποίο το οποίο δίνει λαµπρό ήχο πλούσιο σε αρµονικούς β) κοίλο-βαθύ, το οποίο δίνει απαλότερο ήχο και γ) κωνικό, το οποίο δίνει ιδιαίτερα απαλό και γλυκό ήχο ΕΙΚΟΝΑ 42 Πέρα από το τύπο του περιστοµίου ενός οργάνου, καθοριστικό ρόλο στο ηχόχρωµα παίζουν η σχέση (αναλογία) διαµετρήµατος και µήκους του σωλήνα, η διατοµή του σωλήνα (κυλινδρικός ή κωνικός), το σχήµα της καµπάνας και το κράµα του µετάλλου από το οποίο είναι κατασκευασµένο. Κατηγοριοποίηση των χάλκινων πνευστών µπορεί να γίνει ανάλογα µε το είδος του σωλήνα, ο οποίος µπορεί να είναι: α) κυλινδρικός σωλήνας απότοµα διευρυνόµενη καµπάνα (τροµπέτα, κόρνο) β) κωνικός σωλήνας: η διάµετρος του σωλήνα αυξάνεται λιγότερο αισθητή διεύρυνση καµπάνας (τούµπα). Στην εικόνα 43 φαίνονται οι αναλογίες των «ξεδιπλωµένων» σωλήνων ορισµένων αντιπροσωπευτικών χάλκινων πνευστών. ΕΙΚΟΝΑ 43 24
Στα χάλκινα, όπως συµβαίνει και στα ξύλινα πνευστά, το µήκος του σωλήνα είναι αυτό που καθορίζει τον βαθύτερο (βασικό) φθόγγο που µπορεί να παραχθεί. 2 Μέσω της αλλαγής πίεσης των χειλιών και του αέρα ο εκτελεστής µπορεί να παίξει κάθε αρµονικό µόνο του. Σε αντίθεση µε ξύλινα πνευστά, τα χάλκινα δεν έχουν πλευρικές οπές. Για να επιτευχθεί η αλλαγή τονικού ύψους (πέρα από τους φθόγγους που µπορούν να παραχθούν µέσω της αρµονικής στήλης) γίνεται χρήση πρόσθετων τµηµάτων σωλήνα τα οποία µελώνουν κάθε φορά το µήκος του σωλήνα και συνεπώς µεταβάλλουν την αρµονική στήλη. Η προσθήκη τµηµάτων σωλήνα µπορεί να γίνει µέσω της χρήσης α) ενός κινητού (ολκωτού) τµήµατος (π.χ. τροµπόνι) β) βαλβίδων (π.χ. κόρνο, τροµπέτα). Οι βαλβίδες χρησιµοποιήθηκαν για πρώτη φορά στις αρχές του 19 ου αιώνα. Σήµερα χρησιµοποιούνται δύο είδη βαλβίδων: η περιστροφική (rotary) και η παλινδροµική (έµβολο, piston) (εικόνα 44). ΕΙΚΟΝΑ 44 Συνήθως χρησιµοποιούνται τρεις βαλβίδες. Η πρώτη βαλβίδα (όπως κοιτά ο εκτελεστής) προσθέτει µήκος σωλήνα τόσο όσο το 1/8 του βασικού µήκους και κατεβάζει την τονικότητα κατά ένα τόνο. Η δεύτερη προσθέτει µήκος σωλήνα τόσο όσο το 1/15 του βασικού µήκους και κατεβάζει την τονικότητα κατά ένα ηµιτόνιο. Η τρίτη προσθέτει µήκος σωλήνα τόσο όσο το 1/5 του βασικού µήκους και κατεβάζει την τονικότητα κατά µία τρίτη µικρή. Ο συνδυασµός τους µπορεί να κατεβάσει το όργανο µέχρι και 6 ηµιτόνια. Σε ορισµένα όργανα (ολόκληρα) χρησιµοποιείται και µια τέταρτη βαλβίδα η οποία κατεβάζει την τονικότητα του οργάνου µία τέταρτη (5 ηµιτόνια), έτσι ώστε να µπορεί το όργανο να κατέβει συνολικά 11 ηµιτόνια και να µπορεί να αποδώσει όλες τους χρωµατικούς φθόγγους ανάµεσα στο δεύτερο και τον πρώτο αρµονικό (π.χ. µπάσα τούµπα). 2 Σε ορισµένα όργανα, ιδιαίτερα αυτά µε στενό σωλήνα, ο πρώτος αρµονικός (και µερικές φορές και ο δεύτερος) δεν µπορούν να παραχθούν. Σε αυτή την περίπτωση τα όργανα αυτά ονοµάζονται µισά. Όταν παράγονται όλες οι αρµονικές τα όργανα ονοµάζονται ολόκληρα. 25
4.2.4.1. Τροµπέτα [ 15] Η τροµπέτα είναι ένα είδος σάλπιγγας στην οποία έχουν προστεθεί έµβολα ή περιστροφικές βαλβίδες. Η σάλπιγγα ήταν ένας ευθύς σωλήνας, αρχικά ξύλινος (µπαµπού) και µεταγενέστερα µεταλλικός. Από το 13 ο αιώνα, τόσο για πρακτικούς λόγους όσο και για να προστατευθούν οι µακρείς σωλήνες από το στράβωµα, άρχισαν να κατασκευάζονται οι σάλπιγγες σε σχήµα S, ενώ από τον 15 ο αιώνα άρχισαν να παίρνουν τη σηµερινή τους µορφή της ευθύγραµµης περιέλιξης (εικόνα 45). ΕΙΚΟΝΑ 45 Η σάλπιγγα έχει βαθύ, κοίλο περιστόµιο και στενό, κυλινδρικό (στο µεγαλύτερο µέρος του) σωλήνα. Καθώς η σάλπιγγα δεν έχει οπές οι µόνοι φθόγγοι που µπορούν να αποδοθούν είναι αυτοί που περιέχονται στη στήλη των φυσικών αρµονικών. Κατά τη διάρκεια του 17 ου αιώνα, οι εκτελεστές ανέπτυξαν µια δύσκολη τεχνική στις ψηλές περιοχές της έκτασης του οργάνου χρησιµοποιώντας τους οξύτερους φθόγγους της αρµονικής στήλης (από τον όγδοο αρµονικό και πάνω) που δε δηµιουργούν µεγάλα διαστήµατα για να παίξουν µελωδίες. Τόσο η τεχνική αυτή όσο και η ψηλή περιοχή του οργάνου ονοµάστηκαν κλαρίνο (clarino). Προκειµένου να µπορούν να αποδοθούν όλοι φθόγγοι της χρωµατικής κλίµακας, το 19 ο αιώνα, επινοήθηκε ο µηχανισµός βαλβίδων ο οποίος είχε ως αποτέλεσµα την τροµπέτα όπως την γνωρίζουµε σήµερα (εικόνα 46). ΕΙΚΟΝΑ 46 Όπως συµβαίνει γενικότερα µε τα πνευστά όργανα, η τροµπέτα κατασκευάζεται σε διάφορα µεγέθη. Το µήκος του σωλήνα (όταν δεν είναι σε χρήση καµία βαλβίδα) καθορίζει την αρµονική σειρά που παράγεται και ανάλογα παίρνει το όνοµά του το όργανο. 3 ιάφορα είδη τροµπέτας, ρετζίστρα και αντιστοιχία γραφής και πραγµατικού τονικού ύψους φαίνονται στις εικόνες 47, 48 και 49. ΕΙΚΟΝΑ 47 3 Ορισµένες τροµπέτες, πέρα από τις τρεις βασικές βαλβίδες, διαθέτουν και µια βαλβίδα µετατροπής η οποία επιφέρει τη µόνιµη αλλαγή τονικότητας του οργάνου. 26
ΕΙΚΟΝΑ 48 ΕΙΚΟΝΑ 49 Η κορνέτα και το φλύγκελχορν που φαίνονται στην εικόνα 47 είναι συγγενικά όργανα της τροµπέτας, τα οποία όµως δεν κατάγονται από τη σάλπιγγα αλλά από το ταχυδροµικό κέρας. Ο σωλήνας τους όµως, σε αντίθεση µε αυτόν της τροµπέτας, είναι κατά κύριο λόγο κωνικός και γι αυτό το λόγο ο ήχος τους είναι πιο µουντός από αυτόν της τροµπέτας. Λόγω του στενού σωλήνα της τροµπέτας, ο πρώτος αρµονικός δεν µπορεί να παιχτεί. Στην εικόνα που ακολουθεί (50) βλέπουµε τους αρµονικούς που παράγονται από µία τροµπέτα σε ντο όταν (Α) δε γίνεται χρήση βαλβίδων (παρατηρούµε ότι ο πρώτος αρµονικός δεν υπάρχει), (Β) µε τη χρήση µίας βαλβίδας και (Γ) µε το συνδυασµό βαλβίδων. Παρατηρούµε ορισµένοι φθόγγοι µπορούν να παραχθούν µε διαφορετικό 27
τρόπο (π.χ. η 3 η βαλβίδα και ο συνδυασµός 1 ης και 2 ης δίνουν την ίδια αρµονική στήλη καθώς και στις δύο περιπτώσεις έχουµε κατέβασµα του οργάνου κατά µια τρίτη µικρή ή ο δεύτερος φθόγγος (σολ) χωρίς τη χρήση βαλβίδων µε τον τρίτο φθόγγο του συνδυασµού 1 ης και 3 ης βαλβίδας). Ίδιοι φθόγγοι που παράγονται µε διαφορετικό τρόπο διαφέρουν στο ηχόχρωµα. ΕΙΚΟΝΑ 50 4.2.4.2. Τροµπόνι (ολκωτή σάλπιγγα) [ 16] Το τροµπόνι (εικόνα 51) προέρχεται και αυτό (όπως και η τροµπέτα) από τη σάλπιγγα. Η ονοµασία του προέρχεται από το ιταλικό trombone που σηµαίνει µεγάλη τρόµπα (τροµπέτα) και, από τη στιγµή που έχουµε να κάνουµε µε µεγάλο µήκος σωλήνα, παίζει σε χαµηλές περιοχές (έκταση και ρετζίστρα στην εικόνα 52). Το τροµπόνι δεν έχει βαλβίδες (µε εξαίρεση την περίπτωση ύπαρξης µιας βαλβίδας µετατροπής η οποία όµως επιφέρει µόνιµη αλλαγή στην τονικότητα του οργάνου) και η αυξοµείωση του µήκους του σωλήνα επιτυγχάνεται µέσω ενός κινητού (ολκωτού) τµήµατος σωλήνα. Το κινητό µέρος του σωλήνα έχει σχήµα U και µετατοπίζεται µπρος-πίσω µε το χέρι. ΕΙΚΟΝΑ 51 ΕΙΚΟΝΑ 52 28
Όταν το κινητό τµήµα του σωλήνα βρίσκεται σπρωγµένο προς τα µέσα τότε ακούγεται ο βασικός φθόγγος του οργάνου και ανάλογα µε την πίεση των χειλιών µπορεί να παραχθεί η αρµονική στήλη που αντιστοιχεί σε αυτό το µήκος σωλήνα. Τραβώντας το κινητό τµήµα προς τα έξω µεγαλώνει το µήκος του σωλήνα και γίνεται αλλαγή τονικού ύψους, είτε µε συνεχή ολισθαίνοντα ήχο, είτε σε έξι συγκεκριµένες θέσεις που αντιστοιχούν σε ηµιτόνια (εικόνα 53). Οι έξι αυτές θέσεις είναι ανάλογες µε τις βαλβίδες και τους συνδυασµούς τους. ΕΙΚΟΝΑ 53 Υπάρχουν διαφόρων ειδών τροµπόνια (εικόνα 54), καθώς επίσης και τροµπόνι µε κλειδιά το οποίο αντί για ολκό έχει βαλβίδες σαν αυτές της τροµπέτας, το οποίο όµως δεν επικράτησε και χρησιµοποιείται µόνο από τις µπάντες. Το τροµπόνι δεν είναι όργανο µεταφοράς δηλαδή οι φθόγγοι που ακούγονται αντιστοιχούν σε αυτούς που γράφονται. ΕΙΚΟΝΑ 54 29
4.2.4.3. (Γαλλικό) κόρνο [ 17] Το φυσικό κόρνο (κόρνο χωρίς βαλβίδες) έκανε την εµφάνισή του στα τέλη του 17 ου αιώνα και προήλθε από το κυνηγετικό κέρας. Η προσθήκη βαλβίδων έγινε στις αρχές του 19 ου αιώνα και είχε ως αποτέλεσµα τη δηµιουργία του κόρνου όπως το γνωρίζουµε σήµερα. Το κόρνο που χρησιµοποιείται περισσότερο σήµερα είναι το λεγόµενο διπλό κόρνο το οποίο έχει ενσωµατωµένη βαλβίδα µετατροπής και είναι ένας συνδυασµός κόρνου σε σιb και φα. Έχει µακρύ, κωνικό σωλήνα κυλινδρικά περιελιγµένο, κωνικό επιστόµιο και φαρδιά καµπάνα και ο ήχος του είναι ζεστός, πλούσιος αλλά και κάπως σκοτεινός (εικόνες 55 56). ΕΙΚΟΝΑ 55 ΕΙΚΟΝΑ 56 Το κόρνο κρατιέται µε την καµπάνα προς τα κάτω. Το δεξί χέρι τοποθετείται µέσα στην καµπάνα υποστηρίζοντας το όργανο ενώ το αριστερό χρησιµοποιείται για τον έλεγχο των βαλβίδων οι οποίες είναι περιστροφικές. Το δεξί χέρι ανάλογα µε τη θέση και τη στάση που έχει µέσα στην καµπάνα µπορεί να επηρεάσει το ηχόχρωµα του οργάνου. Επιπλέον µπορεί να επηρεάσει και την οξύτητα των φθόγγων που παράγονται, καθώς όσο πιο µέσα τοποθετείται τόσο µικραίνει το ωφέλιµο µήκος του σωλήνα. Το κόρνο είναι όργανο µεταφοράς και συνήθως γράφεται χωρίς οπλισµό. 4.2.4.4. Τούµπα [ 18] Η τούµπα (εικόνα 57) είναι το κατεξοχήν µπάσο όργανο από την οικογένεια των χάλκινων πνευστών. Είναι το νεότερο µέλος της οικογένειας και επινοήθηκε στη Γερµανία γύρω στο 1835 για να χρησιµοποιηθεί ως µπάσο όργανο στις στρατιωτικές µπάντες. Έχει φαρδιά κωνική διάµετρο και κρατιέται µε την καµπάνα προς τα πάνω. 30
ΕΙΚΟΝΑ 57 Η τούµπα ατασκευάζεται σε διάφορα µεγέθη (οι εκτάσεις τους φαίνονται στην εικόνα 58). Πέρα από τις τρεις καθιερωµένες βαλβίδες, τα µπάσα όργανα είναι εφοδιασµένα και µε µια τέταρτη βαλβίδα η οποία κατεβάζει την τονικότητα του οργάνου µία τέταρτη (5 ηµιτόνια), έτσι ώστε να µπορεί το όργανο να κατέβει συνολικά 11 ηµιτόνια και να µπορεί να αποδώσει όλες τους χρωµατικούς φθόγγους ανάµεσα στο δεύτερο και τον πρώτο αρµονικό. Υπάρχει περίπτωση να υπάρχουν και πρόσθετες βαλβίδες, οι οποίες διορθώνουν το κούρδισµα του οργάνου. ΕΙΚΟΝΑ 58 31
4.2.5. Σουρντίνες (σιγαστήρες, mutes) χάλκινων πνευστών Οι σουρντίνες είναι κατασκευές που τοποθετούνται µέσα στις καµπάνες των χάλκινων πνευστών µε σκοπό τη µείωση της έντασης και την αλλοίωση του ηχοχρώµατος, καθώς αλλάζουν τα χαρακτηριστικά εκποµπής της καµπάνας. Υπάρχουν διάφορα είδη σουρντίνας (εικόνα 59) που το καθένα επιδρά διαφορετικά στο ηχόχρωµα του οργάνου. ΕΙΚΟΝΑ 59 4.2.6. υναµικές περιοχές και κατευθυντικότητα χάλκινων πνευστών Η παρακάτω εικόνα (60) απεικονίζει τη δυναµική περιοχή ορισµένων χάλκινων πνευστών υπολογισµένη σε στάθµες ακουστικής πίεσης στην απόσταση του ενός µέτρου. Κοινό χαρακτηριστικό τους οι µεγαλύτερες εντάσεις στις ψηλές περιοχές. Οι απεικονίσεις των δυναµικών περιοχών της τροµπέτας, του τροµπονιού και της τούµπας είναι παρόµοιες, µε το µεγαλύτερο δυναµικό εύρος να υπάρχει στις χαµηλές περιοχές και το τροµπόνι να παρουσιάζει µια πιο πληθωρική περιοχή. Στο κόρνο το δυναµικό εύρος παρουσιάζει µια σχετική σταθερότητα, αλλά υπάρχουν σηµαντικές διαφοροποιήσεις στις εντάσεις στα άκρα της έκτασης του οργάνου: η χαµηλότερη ένταση της ψηλής περιοχής του οργάνου ξεπερνά τη δυνατότερη ένταση στη χαµηλή περιοχή. ΕΙΚΟΝΑ 60 32
Τα κατευθυντικά χαρακτηριστικά των χάλκινων πνευστών δεν είναι ιδιαίτερα πολύπλοκα, καθώς ο ήχος εκπέµπεται αποκλειστικά από την καµπάνα του οργάνου. Στην εικόνα 61 έχουµε ένα διάγραµµα της κατευθυντικότητας των χάλκινων πνευστών κατά µήκος του άξονα της καµπάνας (Benade, 1985). ΕΙΚΟΝΑ 61 5. Άσκαυλοι Αερόφωνα όργανα µε βασικό χαρακτηριστικό έναν ή περισσότερους αυλούς µε γλωσσίδα που είναι συνδεδεµένοι µε έναν ασκό-αεροθάλαµο. Με την πίεση του ασκού ο αέρας βρίσκει διέξοδο από τους αυλούς, προκαλούνται παλµικές κινήσεις στις γλωσσίδες και δηµιουργείται ταλάντωση στις αέριες στήλες των αυλών. Υπάρχουν διάφοροι τύποι άσκαυλου που βρίσκονται σε χρήση. Από αυτούς θα παρουσιαστούν οι δύο βασικοί τύποι που είναι διαδεδοµένοι στον ελληνικό χώρο: η τσαµπούνα και η γκάιντα. 5.1. Τσαµπούνα [ 19] Η τσαµπούνα (εικόνα 62), σχεδόν πάντα, φτιάχνεται από αυτόν που την παίζει. Αποτελείται από τρία βασικά µέρη: το ασκί, το επιστόµιο και τη χοάνη. Για το ασκί χρησιµοποιείται δέρµα κατσίκας ή, σπανιότερα, προβάτου. Από το δέρµα, το οποίο πρέπει να είναι ολόκληρο κόβεται το πίσω µέρος (πόδια, ουρά). Στη συνέχεια δένεται ο λαιµός και το πίσω µέρος ώστε να µένουν µόνο τα ανοίγµατα των µπροστινών ποδιών. Στο ένα άνοιγµα τοποθετείται το επιστόµιο και στο άλλο η χοάνη. Το επιστόµιο φτιάχνεται από καλάµι, ξύλο ή κόκαλο και είναι το µέρος στο οποίο φυσάει ο εκτελεστής για να γεµίσει µε αέρα τον ασκό. Στη µία άκρη του επιστοµίου (αυτή που είναι µέσα στο ασκί) δένεται ένα κοµµάτι δέρµατος, το οποίο λειτουργεί ως βαλβίδα και εµποδίζει την έξοδο του αέρα από το ασκί (εικόνα 63). Στις περιπτώσεις που δεν υπάρχει µια τέτοια βαλβίδα στο επιστόµιο, ο εκτελεστής κλείνει το άνοιγµα του επιστοµίου µε τη γλώσσα ή το µάγουλό του. 33
Ο ασκός τοποθετείται συνήθως κάτω από την αριστερή µασχάλη και πιέζεται µε ολόκληρο το µπράτσο. Ο αέρας που είναι εγκλωβισµένος µέσα στο ασκό βρίσκει διέξοδο από τη χοάνη. Η χοάνη είναι µια αυλακωτή βάση µέσα στην οποία είναι τοποθετηµένοι δύο καλαµένιοι αυλοί µε µονό γλωσσίδι (εικόνα 63). Οι αυλοί έχουν και οι δύο πλευρικές οπές και λειτουργούν όπως ακριβώς τα ξύλινα πνευστά όργανα. Ο ένας χρησιµοποιείται για να παίζει τη µελωδία και ο άλλος έχει συνοδευτικό ρόλο. Γίνεται εύκολα αντιληπτό από τη λειτουργία της τσαµπούνας ότι οι δύο αυλοί παίζουν πάντα µαζί. ΕΙΚΟΝΑ 62 ΕΙΚΟΝΑ 63 Η τσαµπούνα συναντάται κυρίως στη νησιωτική Ελλάδα µε διάφορα ονόµατα όπως ασκοµαντούρα, τσαµούντα, τουλούµι κ.ά. 5.2. Γκάιντα [ 20] Ο συγκεκριµένος τύπος άσκαυλου παίζεται στην ηπειρωτική Ελλάδα κυρίως στη Μακεδονία και τη Θράκη. Η ουσιαστική διαφορά της γκάιντας (εικόνα 64) µε την τσαµπούνα είναι ότι οι δύο αυλοί που διαθέτει δεν είναι τοποθετηµένοι µαζί αλλά χωριστά (ο κάθε αυλός τοποθετείται στα ανοίγµατα των ποδιών του δέρµατος και το επιστόµιο στο άνοιγµα του λαιµού. Επιπλέον, από τους δύο αυλούς µόνο ο ένας έχει οπές (αυλός µελωδίας) και ο άλλος µπορεί να παίξει µόνο ένα φθόγγο, το ίσο. 34
ΕΙΚΟΝΑ 64 6. Αερόφωνα µε ελεύθερες γλωσσίδες Παράγουν τον ήχο µε µεταλλικές γλωσσίδες, οι οποίες δονούνται ελεύθερα. Χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: αυτά µε πληκτρολόγιο και αυτά χωρίς. 6.1. Φυσαρµόνικα [ 21] Η φυσαρµόνικα είναι ένα λεπτό µακρόστενο κουτί µε οδηγούς αέρα στους οποίους υπάρχουν ελεύθερες µεταλλικές γλωσσίδες. Κάθε οδηγός έχει, συνήθως, δύο γλωσσίδες, οι οποίες παράγουν διαφορετικούς φθόγγους. Η µία τίθεται σε παλµική κίνηση φυσώντας, ενώ η άλλη ρουφώντας. Καθώς οι οδηγοί είναι µικροί και βρίσκονται ο ένας πλάι στον άλλο, οι συγχορδίες παίζονται πολύ εύκολα. Για το παίξιµο µεµονωµένων φθόγγων οι οδηγοί που δεν χρειάζονται καλύπτονται από τη γλώσσα. Στις διατονικές φυσαρµόνικες υπάρχουν µόνο οι διατονικοί φθόγγοι µιας τονικότητας. Έτσι, µπορούµε να έχουµε φυσαρµόνικα σε ντο µείζονα, σε σολ κ.ο.κ. Η διάταξη των φθόγγων σε µια φυσαρµόνικα σε ντο µείζονα, καθώς και η βασική τεχνική παιξίµατος, φαίνονται στην εικόνα 65. ΕΙΚΟΝΑ 65 Πέρα από τη διατονική φυσαρµόνικα υπάρχει και η χρωµατική, η οποία επιτρέπει µέσω της χρήσης ενός µοχλού την αντικατάσταση γλωσσίδων που παράγουν διατονικούς φθόγγους µε άλλες που παράγουν χρωµατικούς. 35
6.2. Μελόντικα Η µελόντικα (εικόνα 66) κρατιέται όπως το φλάουτο µε ράµφος. Μέσω του επιστοµίου ο αέρας διοχετεύεται στις µεταλλικές γλωσσίδες. Η επιλογή των γλωσσίδων γίνεται µέσω ενός µικρού πληκτρολογίου. Είναι ένα νέο όργανο (εµφανίστηκε γύρω στο 1950) εύκολο στη χρήση του και εποµένως κατάλληλο για την εκµάθηση µουσικής και κατασκευάζεται σε διάφορα µεγέθη. ΕΙΚΟΝΑ 66 6.3. Ακορντεόν [ 22] Το ακορντεόν (εικόνα 67) είναι στην ουσία µια µεγάλη φυσαρµόνικα µε φυσούνα. Οι µεταλλικές γλωσσίδες είναι στηριγµένες σε βάσεις, µε κάθε βάση να έχει δύο γλωσσίδες, τη µία απέναντι από την άλλη, οι οποίες παράγουν τον ίδιο µουσικό φθόγγο. Με τη βοήθεια δύο µεµβρανών που λειτουργούν ως βαλβίδες πάλλεται πότε η µία και πότε η άλλη γλωσσίδα. ΕΙΚΟΝΑ 67 36
Η δεξιά πλευρά του οργάνου έχει πληκτρολόγιο (φα 3 -λα 5 ) και διάφορα κουµπιά ρετζίστρων που διαφοροποιούν τον παραγόµενο ήχο. Η αριστερή (µπάσα) πλευρά δεν έχει το συνηθισµένο πληκτρολόγιο αλλά κουµπιά των οποίων ο αριθµός, ανάλογα µε το µοντέλο, µπορεί να φτάσει έως 120. Τα κουµπιά αυτά είναι οργανωµένα σε σειρές ώστε κάθε φορά να τίθεται σε λειτουργία συγκεκριµένος συνδυασµός γλωσσίδων. Η πρώτη και η δεύτερη σειρά παράγουν µονούς φθόγγους, η τρίτη και η τέταρτη συγχορδίες µείζονες και ελάσσονες αντίστοιχα, η πέµπτη συγχορδίες µεθ εβδόµης και η έκτη συγχορδίες έβδοµης ελαττωµένης. Η διάταξη των µπάσων φαίνεται στην εικόνα 68. ΕΙΚΟΝΑ 68 37
7. Εκκλησιαστικό όργανο [ 23] Το εκκλησιαστικό όργανο (εικόνα 69) είναι ένα από τα πιο σύνθετα µουσικά όργανα. Αποτελείται από α) τους αυλούς β) το µηχανισµό παροχής αέρα γ) τα πληκτρολόγια. ΕΙΚΟΝΑ 69 Οι αυλοί χωρίζονται σε δύο βασικές κατηγορίες: σε απλούς, οι οποίοι παράγουν ήχο όπως το φλάουτο µε ράµφος και σε αυλούς γλωσσίδας, οι οποίοι παράγουν ήχο µε την ταλάντωση µιας µεταλλικής γλωσσίδας. Επιπλέον, υπάρχουν ανοικτοί και κλειστοί αυλοί, υπάρχουν διαφοροποιήσεις στο υλικό κατασκευής τους (ξύλο, µέταλλο), στο σχήµα (κωνικοί, κυλινδρικοί) ή τις αναλογίες (εικόνα 70). ΕΙΚΟΝΑ 70 Τα διαφορετικά είδη αυλών είναι σε ταξινοµηµένα σε σειρές και οι αυλοί κάθε σειράς είναι διαβαθµισµένοι ανάλογα µε το µήκος τους. Κάθε σειρά αυλών (registro) παράγει το δικό της ηχόχρωµα, το οποίο καθορίζεται από το είδος του αυλού. 4 Από µοχλούς που βρίσκονται στο µέρος των πληκτρολογίων καθορίζεται το ρετζίστρο στο οποίο διοχετεύεται ο αέρας. Ο αριθµός των πληκτρολογίων ποικίλει 4 Το εκκλησιαστικό όργανο του Μεγάρου Μουσικής διαθέτει 6080 αυλούς ταξινοµηµένους σε 76 ρετζίστρα. 38
ανάλογα µε το µέγεθος του οργάνου. Τα µεγάλα εκκλησιαστικά όργανα διαθέτουν περισσότερα από ένα πληκτρολόγια καθώς επίσης και µια σειρά πλήκτρων ποδιού. Για την παροχή αέρα παλαιότερα χρησιµοποιούνταν φυσερά, τα οποία κινούσαν βοηθοί (calcanti). Σήµερα χρησιµοποιείται ηλεκτρική παροχή αέρα, ο οποίος διοχετεύεται σε αεροθαλάµους στους οποίους είναι στηριγµένοι οι αυλοί. Όταν πατηθεί ένα πλήκτρο, ανοίγει η βαλβίδα παροχής αέρα ενός ή περισσοτέρων αυλών (ανάλογα µε το/τα ρετζίστρο/α που έχει/έχουν ενεργοποιηθεί) και παράγεται ήχος. Πρόγονος του εκκλησιαστικού οργάνου είναι η ύδραυλις που επινοήθηκε τον 3 ο αιώνα π.χ. από τον Κτησίβιο (στην ύδραυλι η πίεση του αέρα που διοχετευόταν στους αυλούς ρυθµιζόταν από ένα υδραυλικό σύστηµα). Το σύγχρονο εκκλησιαστικό όργανο είναι το µουσικό όργανο µε τη µεγαλύτερη µουσική έκταση η οποία φτάνει περίπου τις εννέα οκτάβες. Μικρότερα είδη εκκλησιαστικού οργάνου που διαθέτουν ένα πληκτρολόγιο είναι το πορτατίφ (µικρό φορητό όργανο) και το ποζιτίφ (µικρό µη φορητό όργανο). 39