ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ

2 η ΔΙΗΜΕΡΙΔΑ (ΑΛΛΗΛΟ-)ΔΙΔΑΚΤΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ. ΜΟΙΡΑΖΟΜΑΣΤΕ ΙΔΕΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΤΟ ΞΕΚΙΝΗΜΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΧΡΟΝΙΑΣ 2014. Διοργάνωση: Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων Β. Καλοκύρη Παρασκευή 10 - Σάββατο 11 Ιανουαρίου 2014 Ηράκλειο, Δημοτική Αίθουσα ΑΝΔΡΟΓΕΩ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ Ονοματεπώνυμο: Σπυριδάκη Ειρήνη Ειδικότητα: Φιλόλογος, ΜSc Σπουδές στην Εκπαίδευση Σχολείο: 13 Ο Γυμνάσιο Ηρακλείου Τίτλος εισήγησης: Η εικαστική τέχνη στην υπηρεσία της λογοτεχνικής ερμηνείας Μία διδακτική πρόταση με αφορμή το ποίημα του Καβάφη «Όσο μπορείς» ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΕΙΣΗΓΗΣΗΣ Στο πρώτο μέρος της εισήγησης γίνεται αναφορά σε σύγχρονες παιδαγωγικές θεωρίες, οι οποίες βασίζονται στην αξιοποίηση της εικαστικής τέχνης στο πλαίσιο της διαθεματικής διδασκαλίας οποιουδήποτε γνωστικού αντικειμένου, με απώτερο στόχο την καλλιέργεια του κριτικού στοχασμού των μαθητών και την αποφυγή του στείρου εγκυκλοπαιδισμού που υπονομεύει την εκπαίδευση. Η μεθοδολογική αυτή προσέγγιση υλοποιείται με εργαλείο ορισμένες ασκήσεις δραστηριότητες που εκπονεί ο εκάστοτε εκπαιδευτικός, στις οποίες οι μαθητές καλούνται να απαντήσουν προφορικά μέσα στην τάξη. Οι ασκήσεις μπορούν να ενταχθούν σε οποιαδήποτε φάση της διδασκαλίας και υπηρετούν συγκεκριμένους στόχους που έχει εκ των προτέρων θέσει ο εκάστοτε εκπαιδευτικός, γεγονός που πρόκειται να επηρεάσει και την επιλογή από μέρους του των εικόνων έργων τέχνης, τα οποία θα χρησιμοποιήσει για τη σύνταξή των ασκήσεων. Με αφορμή τα παραπάνω, κρίνεται αναγκαίο να παρουσιαστούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των ασκήσεων δραστηριοτήτων, καθώς και τα πέντε βήματα που χρειάζεται να ακολουθήσει ο εκπαιδευτικός για να συντάξει τις ασκήσεις δραστηριότητες. Στο δεύτερο μέρος της εισήγησης παρουσιάζεται μία εφαρμογή της μεθόδου αξιοποίησης εικόνων από εικαστικά έργα τέχνης σε μια ολοκληρωμένη διδακτική πρόταση του ποιήματος «Όσο μπορείς» του Κ. Π. Καβάφη, το οποίο περιέχεται στο εγχειρίδιο των Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Γ Γυμνασίου. Κατά τη διδασκαλία του ποιήματος «Όσο μπορείς», η φιλολογική κειμενοκεντρική προσέγγιση διαλέγεται με τον κριτικό σχολιασμό των έργων τέχνης, ο οποίος υπαγορεύεται από τις ειδικά σχεδιασμένες ασκήσεις δραστηριότητες που καλούνται να εκπονήσουν προφορικά οι μαθητές. ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΕΙΣΗΓΗΣΗΣ Διδακτική «φιλοσοφία» - Σκοπός διδακτικής πρότασης Η αξιοποίηση εικόνων από έργα εικαστικής τέχνης στη διδασκαλία όλων των γνωστικών αντικειμένων κάθε εκπαιδευτικής βαθμίδας συνιστά μια σύγχρονη μεθοδολογική παιδαγωγική προσέγγιση. Οι καθηγητές Ψυχολογίας της Τέχνης, Rudolf Arnheim και της Παιδαγωγικής, David Perkins, του Πανεπιστημίου Harvard, οι οποίοι εισήγαγαν την πρόταση να χρησιμοποιηθούν δημιουργικά τα προϊόντα της τέχνης στο πλαίσιο της διαθεματικής διδασκαλίας όλων των μαθημάτων, υπέδειξαν ότι η μέθοδος αυτή εξασφαλίζει την πληρέστερη αφομοίωση της γνώσης από μέρους των μαθητών, καλλιεργεί τον κριτικό τους στοχασμό, ενώ παράλληλα συμβάλλει στην αποφυγή του στείρου εγκυκλοπαιδισμού. 1

Το εργαλείο για την υλοποίηση αυτής της πρότασης είναι οι ασκήσεις δραστηριότητες που καλείται να συντάξει ο εκάστοτε εκπαιδευτικός, στις οποίες οι μαθητές παρακινούνται να απαντήσουν προφορικά. Οι ασκήσεις υπηρετούν συγκεκριμένους στόχους που έχει εκ των προτέρων θέσει ο εκάστοτε εκπαιδευτικός σε συγκεκριμένες φάσεις της διδασκαλίας του. Βάσει των στόχων αυτών, ο εκπαιδευτικός καλείται να προβεί στην επιλογή των έργων τέχνης, των οποίων τις εικόνες θα χρησιμοποιήσει μετέπειτα για τη σύνταξή των ασκήσεων. Στις ασκήσεις αυτού του τύπου διατυπώνονται διαδοχικές ερωτήσεις ανοικτής ανάπτυξης και κλιμακούμενης δυσκολίας. Για την επίλυσή τους δεν προϋποτίθενται εξειδικευμένες γνώσεις εικαστικής σύνθεσης, παρά μόνο η ανάκληση της εμπειρίας και η εφαρμογή των θεωρητικών γνώσεων των μαθητών που παρακινούνται να ανακαλύψουν τα μηνύματα που λανθάνουν στα εικαστικά έργα, καταλήγοντας στη διασύνδεση των μηνυμάτων αυτών με το εκάστοτε γνωστικό αντικείμενο. Η προαναφερθείσα διδακτική φιλοσοφία κινητοποίησε την επιθυμία μου να εφαρμόσω τη μεθοδολογική αυτή προσέγγιση στη διδασκαλία του ποιήματος «Όσο μπορείς» του Κ. Π. Καβάφη, που περιέχεται στο εγχειρίδιο των Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Γ Γυμνασίου. Γενικός στρατηγικός σκοπός της διδακτικής μου πρότασης είναι να αγαπήσουν και να εκτιµήσουν οι μαθητές τη λογοτεχνία και ειδικότερα την ποίηση, μέσω της διαθεματικής προσέγγισης που παρέχει η τέχνη, χωρίς να υποτιμηθεί η φιλολογική κειμενοκεντρική προσέγγιση του κειμένου. Ειδικότεροι στόχοι διδακτικής πρότασης Σε ό, τι αφορά την απόκτηση γνώσεων, αξίζει να αναφερθεί η γνωριμία των μαθητών με τον Κ. Π. Καβάφη και το ποιητικό έργο του, η πρόσληψη του ποιήματος ως έργου τέχνης και αισθητικού φαινοµένου, στενά συνυφασμένου µε την εποχή του, η κατανόηση της γραμματικής και σημασιολογικής ερμηνείας των όρων του ποιήματος, η ερμηνευτική προσέγγιση του παραινετικού ποιήματος «Όσο μπορείς», το οποίο αφορά στη διαμόρφωση της βιοθεωρητικής στάσης του ποιητή. Επιπλέον, ο προβληματισμός των μαθητών αναφορικά με τις διαχρονικές νοηματικές προεκτάσεις του ποιήματος. Τέλος, η κατάκτηση της μεταγνώσης μέσα από τη συγκριτική ανάγνωση εξωκειμενικών (οπτικών ακουστικών) και διακειμενικών στοιχείων (παράλληλο ποίημα «Πρόσθεσις» του Κ. Π. Καβάφη) και η δημιουργική ερμηνεία τους. Σχετικά με τους στόχους που αφορούν στην καλλιέργεια των δεξιοτήτων των μαθητών αναφέρουμε ενδεικτικά την κατάκτηση της ικανότητας συναισθηµατικής συµµετοχής των μαθητών στην ερμηνεία και απόλαυση της λογοτεχνικότητας του ποιήματος (κινητοποίηση δημιουργικής σκέψης και φαντασίας), την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης μέσω της επεξεργασίας πληροφοριών που ανήκουν σε φαινομενικά αποσυνδεμένα περιβάλλοντα, την συναισθηματική προσέγγιση του ποιήματος «Όσο μπορείς» μέσα από την αξιοποίηση διαφορετικών αναπαραστατικών μορφών εικαστικής τέχνης, την εξοικείωση των μαθητών με το ποιητικό κείμενο και με τα έργα τέχνης ως αισθητικά αγαθά. Επίσης, την εξοικείωση των μαθητών με τα ανοικτά περιβάλλοντα μάθησης, μέσω της ενεργητικής ανάπτυξης των ιδεών και της δημιουργικής χρήσης των νέων τεχνολογιών. Τέλος, οι στόχοι που σχετίζονται με την υιοθέτηση στάσεων από μέρους των μαθητών είναι η καλλιέργεια της ενεργητικής στάσης τους έναντι των κοινωνικών διεργασιών και η αποφυγή της παθητικής αποδοχής όσων επιθυμεί να τους επιβάλλει η πλειονότητα, η διαμόρφωση της αντίληψης ότι στις ανθρώπινες συναναστροφές το ζητούμενο είναι η ουσιαστική επικοινωνία, η κινητοποίηση του ενδιαφέροντος των μαθητών να μελετήσουν περαιτέρω το ποιητικό έργο του Κ. Π. Καβάφη και η δημιουργία κινήτρων για προσωπική καλλιτεχνική έκφραση των μαθητών. Διδακτική μεθοδολογία Οι διδακτικές μέθοδοι που προτείνονται είναι η μέθοδος ενεργού συµµετοχής των μαθητών, η ερευνητική - ανακαλυπτική µάθηση, η διδασκαλία επικεντρωμένη στο μοντέλο Synectics (θεωρία επεξεργασίας αποσυνδεμένων μεταξύ τους πληροφοριών και δημιουργικής σκέψης / πράξης με τη χρήση αναλογιών), η μέθοδος ανάπτυξης του κριτικού στοχασμού μέσω της παρατήρησης εικαστικών έργων τέχνης. Οι συνιστώμενες εκπαιδευτικές τεχνικές είναι ο κατευθυνόµενος διάλογος (ερωταποκρίσεις), η συζήτηση, ο καταιγισμός ιδεών, η ανάκληση της προϋπάρχουσας γνώσης των μαθητών, η παρουσίαση ατομικών 10 εργασιών των μαθητών, το παιχνίδι ρόλου δραματοποίηση μαθητή, η βιωματική και 2

διαθεματική προσέγγιση της γνώσης, η διδακτική αξιοποίηση εικόνων έργων τέχνης, η ηχογραφημένη ανάγνωση ποιήματος «Όσο μπορείς», η προβολή πολυμεσικής παρουσίασης (ppt), η χρήση πίνακα για την καταγραφή - κατηγοριοποίηση βασικών εννοιών, η χρήση υποστηρικτικού έντυπου υλικού (φύλλα εργασίας) και η προβολή video διάρκειας 4. Φάσεις υλοποίησης διδακτικής πρότασης Αναφορικά με την πορεία της διδασκαλίας προτείνονται τρεις φάσεις. Προκαταβολικά αξίζει να αναφέρουμε ότι η παρουσίαση και ο σχολιασμός των έργων τέχνης ενδείκνυται να ενταχθεί στη φάση της αφόρμησης και μετά το πέρας της ερμηνευτικής προσέγγισης και της ανασύνθεσης της ερμηνείας, όπου εξάγονται τα τελικά συμπεράσματα, προκειμένου να μην διασπαστεί η πορεία της ερμηνείας του κειμένου. Στην πρώτη φάση της αφόρμησης, όπου δημιουργούνται τα κίνητρα και οι ευνοϊκές μαθησιακές συνθήκες, με αφορμή το ζωγραφικό έργο του Εμμ. Ροϊλού «Οι ποιηταί», οι μαθητές καλούνται να ανακαλέσουν στη μνήμη τους τα χαρακτηριστικά και τους πνευματικούς προσανατολισμούς της γενιάς του 1880 στην Ελλάδα. Εν συνεχεία, παρουσιάζονται έργα εικαστικής τέχνης που τοποθετούνται στα τέλη του 19 ου αιώνα, τα οποία θίγουν το ζητούμενο της ανθρώπινης ύπαρξης και συνύπαρξης. Στη συνέχεια, προτείνεται η αυτοπαρουσίαση του Κ. Π. Καβάφη (μέσω δραματοποίησης από μαθητή), γεγονός που προϊδεάζει τους μαθητές σχετικά με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ποίησής του και το ιδιαίτερο στίγμα του στο πλαίσιο της συγκεκριμένης λογοτεχνικής περιόδου. Στη δεύτερη φάση της ερμηνευτικής ανάλυσης του ποιήματος, συνιστάται η ακρόαση της απαγγελίας του ποιήματος από τον Γ. Π. Σαββίδη, η γλωσσική εξομάλυνση λέξεων φράσεων του ποιήματος και η σύντομη απόδοση του περιεχομένου του ποιήματος, η εύρεση του θέματος από τους μαθητές. Επιπλέον γίνεται συνολική συνθετική εκτίμηση των ουσιωδών στοιχείων του ποιήματος και αναλυτική ερμηνευτική προσέγγιση των δύο στροφών ενοτήτων, όπου θίγονται ζητήματα τεχνικής σύνθεσης και περιεχομένου. Αφότου οι μαθητές προσεγγίσουν τη βιοθεωρητική στάση του ποιητή, προτείνεται σχολιασμός εικαστικών έργων τέχνης, όπου αποτυπώνονται εκδηλώσεις μαζοποίησης των ανθρώπων και ακολουθεί συζήτηση με τους μαθητές. Στην τρίτη φάση της ανασύνθεσης της ερμηνείας, της διατύπωσης προβληματισμών και της εξαγωγής τελικών συμπερασμάτων, κρίνεται ενδεδειγμένη η ανάγνωση του παράλληλου ποιητικού κειμένου του Κ. Π. Καβάφη με τίτλο «Πρόσθεσις», το οποίο περιέχεται στο ατομικό φύλλο εργασίας που έχει διανεμηθεί στους μαθητές, με στόχο τον εντοπισμό ομοιοτήτων και διαφορών με το ποίημα «Όσο μπορείς». Εν συνεχεία, προτείνεται ο σχολιασμός ενός έργου εικαστικής τέχνης του 20ού αιώνα, που αναπαριστά τους σύγχρονους τρόπους ψυχαγωγίας των νέων με στόχο την ενεργοποίηση προσωπικής βιωματικής εμπειρίας μαθητών. Διατυπώνονται ακολούθως τελικά συμπεράσματα από τους μαθητές αναφορικά με τη σχέση της λογοτεχνίας και γενικότερα της τέχνης με την ανθρώπινη ζωή και ανατίθενται εργασίες στους μαθητές από το σχολικό εγχειρίδιο και από το φύλλο εργασίας που τους έχει διανεμηθεί, όπου περιέχεται το διασκευασμένο άρθρο του Σ. Καργάκου με τίτλο «Νέοι και ψυχαγωγία». Τέλος, προτείνεται η προβολή video διάρκειας 4 από την ταινία «Ο κύκλος των χαμένων ποιητών» του Πίτερ Γουίαρ (1989) και κατατίθεται η προσωπική άποψη των μαθητών αναφορικά με το εάν διαφοροποιήθηκε η στάση τους προς τη λογοτεχνία μετά το πέρας της διδακτικής προσέγγισης του ποιήματος «Όσο μπορείς». Εποπτικά μέσα / διδακτικά εργαλεία Τα απαιτούμενα διδακτικά εργαλεία - εποπτικά μέσα είναι το σχολικό εγχειρίδιο, ο Η/Υ, ο βιντεοπροβολέας, το λογισμικό παρουσίασης, το ψηφιακό οπτικό υλικό (εικόνες από επιλεγμένα έργα εικαστικής τέχνης), το ακουστικό υλικό (απαγγελία ποιήματος), το οπτικοακουστικό υλικό (video) και το πρόσθετο έντυπο υλικό (φύλλα εργασίας). Συνολική θεώρηση / Συμπεράσματα Μετά το πέρας της διδασκαλίας, κατά τη διαδικασία της συνολικής θεώρησης και αυτοαξιολόγησης του διδακτικού έργου, εξήχθησαν τα ακόλουθα συμπεράσματα: Το ενδιαφέρον των μαθητών κινητοποιήθηκε, καθώς υποκινήθηκαν, μέσω των ασκήσεων, να σχολιάσουν εικόνες έργων τέχνης που αρχικά έμοιαζαν 3

ασύνδετες με το γνωστικό αντικείμενο, η προφορική συμμετοχή των «αδύνατων» μαθητών ενισχύθηκε αισθητά, ενώ διατυπώθηκαν από πολλούς αιτήματα να διδαχθούν στο μέλλον και άλλα αντικείμενα με την μέθοδο της αξιοποίησης εικόνων της εικαστικής τέχνης. Τέλος, το γεγονός ότι δεν παραγκωνίστηκε η κειμενοκεντρική προσέγγιση του ποιήματος, αποδείχθηκε ότι βοήθησε αποτελεσματικά τους μαθητές στη σύνταξη των γραπτών ασκήσεων που τους ανατέθηκαν. Αν είχαμε στη διάθεσή μας άλλη μία διδακτική ώρα, θα μπορούσαμε να εμπλέξουμε τους μαθητές σε εκπόνηση ομαδικών εργασιών ή ακόμη και στη διεξαγωγή αγώνα λόγου αντιλόγου ανάμεσα σε δύο ομάδες. ΕΙΣΗΓΗΣΗ - ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ Η εικαστική τέχνη στην υπηρεσία της λογοτεχνικής ερμηνείας Μία διδακτική πρόταση με αφορμή το ποίημα του Καβάφη «Όσο μπορείς» Όταν το 1969, ο καθηγητής της Ψυχολογίας της Τέχνης στο Harvard, Rudolf Arnheim, επεσήμαινε στο βιβλίο του «Οπτική Σκέψη» την ανάγκη του εκπαιδευτικού συστήματος να περιλάβει τα προϊόντα της τέχνης στη διδασκαλία όλων των γνωστικών αντικειμένων κάθε βαθμίδας, πολλοί αναρωτήθηκαν για ποιον λόγο η τέχνη θα έπρεπε αίφνης να εισχωρήσει στα μονοπάτια των επιστημονικών ιδεών που εκφράζονται μέσα από τα διαφορετικά μαθήματα, τα οποία καλούνται να προσεγγίσουν οι μαθητές. Σύμφωνα με τον Arnheim, βέβαια, ο μαθητής που θα έρθει σε επαφή με τις εικόνες των έργων τέχνης, προχωρεί δυνητικά, πέρα από την απλή πρόσληψη οπτικών ερεθισμάτων, στην κριτική επεξεργασία αυτών, βάσει των ήδη εσωτερικευμένων γνωστικών σχημάτων που διαθέτει και σύμφωνα με την αποθηκευμένη εμπειρία του. Το μόνο που υπολειπόταν, εκείνη την περίοδο, ήταν να εντοπιστούν οι μηχανισμοί που θα ενεργοποιούσαν τη σκέψη του μαθητή, ώστε να καταφέρει εκείνος να νοηματοδοτήσει τις εικόνες που αντικρίζει και εν συνεχεία, να προβεί σε γόνιμο προβληματισμό. Μερικές μόλις δεκαετίες αργότερα, το 1994, ο καθηγητής Παιδαγωγικής του Πανεπιστημίου Harvard, David Perkins εισηγείται τη θεωρία ότι η στοχαστική παρατήρηση έργων τέχνης, βάσει μεθοδευμένων στρατηγικών σκέψης, ενεργοποιεί και επανελέγχει το εμπειρικό υπόβαθρο των μαθητών, αναδεικνύοντας νέες όψεις της πραγματικότητας που εκείνοι βιώνουν. Όπως υποστήριξε, η επαφή των μαθητών με την τέχνη παρέχει την ευκαιρία αξιολόγησης του τρόπου με τον οποίο εκείνοι βλέπουν και νοηματοδοτούν τα έργα, γεγονός που επηρεάζεται από τις εσωτερικευμένες από το πολιτισμικό πλαίσιο γνωστικές δομές. Το εργαλείο για την υλοποίηση αυτής της διδακτικής μεθοδολογίας είναι οι ασκήσεις δραστηριότητες που υποβοηθούν τους μαθητές να παρατηρήσουν συστηματικά και να ερμηνεύσουν τα έργα εικαστικής τέχνης. Με τη βοήθεια μιας σειράς διαδοχικών ερωτήσεων που καλείται να συντάξει ο 4

εκπαιδευτικός, οι οποίες αξιοποιούν επιλεγμένα από τον ίδιο εικαστικά έργα, οι μαθητές οδηγούνται στην ανακάλυψη των μηνυμάτων που λανθάνουν στα έργα αυτά, αλλά και στη διασύνδεση αυτών με το εκάστοτε γνωστικό αντικείμενο. Τα χαρακτηριστικά των ασκήσεων - δραστηριοτήτων είναι τα ακόλουθα: Στοχεύουν στην ανάπτυξη του κριτικού στοχασμού των μαθητών, δεν προϋποθέτουν εξειδικευμένες τεχνικές γνώσεις εικαστικής σύνθεσης, χρησιμοποιούν διαδοχικές ερωτήσεις κλιμακούμενης δυσκολίας (οι μαθητές ξεκινούν από απλές παρατηρήσεις, ορατές, για να καταλήξουν σε αναζητήσεις αφηρημένων εννοιών), είναι προφορικές, αναστοχαστικές, ανοικτής ανάπτυξης, απαιτούν την ανάκληση της εμπειρίας, την εφαρμογή των θεωρητικών γνώσεων των μαθητών, αξιοποιούν την εξοικείωση των μαθητών με τον καταιγισμό οπτικών πληροφοριών της σύγχρονης εποχής, εμπλέκουν τους μαθητές σε ενεργητική αλληλεπίδραση με αυτές, υπηρετούν συγκεκριμένους στόχους της διδασκαλίας, τους οποίους έχει εκ των προτέρων θέσει ο εκάστοτε εκπαιδευτικός, πριν προβεί στη σύνταξη των ασκήσεων και επιτρέπουν την επέκταση της γνώσης (μεταγνώση). Τα βήματα που καλείται να ακολουθήσει ο εκπαιδευτικός για να συντάξει τις ασκήσεις είναι α. ο σαφής προσδιορισμός των διδακτικών στόχων, β. η επιλογή της φάσης / των φάσεων διδασκαλίας, όπου κρίνεται κατάλληλο να ενταχθούν οι ασκήσεις, γ. η επιλογή του έργου τέχνης που συσχετίζεται θεματολογικά με το γνωστικό αντικείμενο και η ερμηνεία του θα συμβάλλει στην πραγματοποίηση των διδακτικών στόχων, δ. η αξιοποίηση της εικόνας του έργου / των έργων τέχνης στο corpus των ασκήσεων και ε. η σύνταξη ερωτήσεων κλιμακούμενης δυσκολίας (από την παρατήρηση στην ανάδειξη συσχετισμών με το γνωστικό αντικείμενο). Η εφαρμογή της παραπάνω πρότασης κρίνεται ενδεδειγμένη στη διδασκαλία των φιλολογικών μαθημάτων, ιδιαίτερα στα μαθήματα όπου απαιτείται η διατύπωση σύνθετων ερμηνευτικών σχολίων και προεκτάσεων. Ακολούθως, θα παρουσιαστεί μια διδακτική πρόταση διάρκειας 2 διδακτικών ωρών που αφορά στη διδασκαλία του ποιήματος του Καβάφη «Όσο μπορείς» στην Γ τάξη του Γυμνασίου. Ο γενικός σκοπός της διδασκαλίας του ποιήματος είναι να αγαπήσουν και να εκτιµήσουν οι μαθητές τη λογοτεχνία και ειδικότερα την ποίηση, μέσω της διαθεματικής προσέγγισης που παρέχει η τέχνη, να µυηθούν στην ανακάλυψη και απόλαυσή της χωρίς να παραγκωνιστεί η φιλολογική κειμενοκεντρική προσέγγιση του κειμένου. Οι ειδικότεροι στόχοι της διδακτικής πρότασης, είναι οι ακόλουθοι: Σε ό, τι αφορά την απόκτηση γνώσεων, στόχοι μας είναι η γνωριμία των μαθητών με τον Κ. Π. Καβάφη και το ποιητικό έργο του, η πρόσληψη του ποιήματος ως έργου τέχνης και αισθητικού φαινοµένου, στενά συνυφασμένου µε την εποχή του, η κατανόηση της γραμματικής και σημασιολογικής ερμηνείας των όρων του ποιήματος, η ερμηνευτική προσέγγιση του παραινετικού ποιήματος «Όσο μπορείς», το οποίο αφορά στη διαμόρφωση της βιοθεωρητικής στάσης του ποιητή. Επιπλέον, ο προβληματισμός των μαθητών αναφορικά 5

με τις διαχρονικές νοηματικές προεκτάσεις του ποιήματος. Τέλος, η κατάκτηση της μεταγνώσης μέσα από τη συγκριτική ανάγνωση εξωκειμενικών (οπτικών ακουστικών) και διακειμενικών στοιχείων (παράλληλο ποίημα «Πρόσθεσις» του Κ. Π. Καβάφη) και η δημιουργική ερμηνεία τους. Αναφορικά με τους στόχους που σχετίζονται με την καλλιέργεια των δεξιοτήτων των μαθητών, αναφέρουμε ενδεικτικά την κατάκτηση της ικανότητας συναισθηµατικής συµµετοχής των μαθητών στην ερμηνεία και απόλαυση της λογοτεχνικότητας του ποιήματος (κινητοποίηση δημιουργικής σκέψης και φαντασίας), την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης μέσω της επεξεργασίας πληροφοριών που ανήκουν σε φαινομενικά αποσυνδεμένα περιβάλλοντα, τη συναισθηματική προσέγγιση του ποιήματος «Όσο μπορείς» μέσα από την αξιοποίηση διαφορετικών αναπαραστατικών μορφών εικαστικής τέχνης, την εξοικείωση των μαθητών με το ποιητικό κείμενο και με τα έργα τέχνης ως αισθητικά αγαθά, καθώς και με τα ανοικτά περιβάλλοντα μάθησης, μέσω της ενεργητικής ανάπτυξης των ιδεών και της δημιουργικής χρήσης των νέων τεχνολογιών. Τέλος, οι στόχοι που αφορούν στην υιοθέτηση στάσεων από μέρους των μαθητών είναι η καλλιέργεια της ενεργητικής στάσης τους έναντι των κοινωνικών διεργασιών και η αποφυγή της παθητικής αποδοχής όσων επιθυμεί να τους επιβάλλει η πλειονότητα, η διαμόρφωση της αντίληψης ότι στις ανθρώπινες συναναστροφές το ζητούμενο είναι η ουσιαστική επικοινωνία, η κινητοποίηση του ενδιαφέροντος των μαθητών να μελετήσουν περαιτέρω το ποιητικό έργο του Κ. Π. Καβάφη και η δημιουργία κινήτρων για προσωπική καλλιτεχνική έκφραση των μαθητών. Οι διδακτικές μέθοδοι που προτείνονται να εφαρμοστούν είναι η μέθοδος ενεργούς συµµετοχής των μαθητών, η ερευνητική - ανακαλυπτική µάθηση, η διδασκαλία επικεντρωμένη στο μοντέλο Synectics (θεωρία επεξεργασίας αποσυνδεμένων μεταξύ τους πληροφοριών και δημιουργικής σκέψης / πράξης με τη χρήση αναλογιών), η μέθοδος ανάπτυξης του κριτικού στοχασμού μέσω της παρατήρησης εικαστικών έργων τέχνης. Οι συνιστώμενες εκπαιδευτικές τεχνικές είναι ο κατευθυνόµενος διάλογος (ερωταποκρίσεις), η συζήτηση, ο καταιγισμός ιδεών, η παρουσίαση ατομικών 10 εργασιών των μαθητών, το παιχνίδι ρόλου δραματοποίηση μαθητή, η βιωματική και διαθεματική προσέγγιση της γνώσης μέσω της διδακτικής αξιοποίησης εικόνων έργων τέχνης, η ηχογραφημένη ανάγνωση ποιήματος «Όσο μπορείς», η προβολή πολυμεσικής παρουσίασης (ppt), η χρήση πίνακα για την καταγραφή - κατηγοριοποίηση βασικών εννοιών, η αξιοποίηση υποστηρικτικού έντυπου υλικού (φύλλα εργασίας) και η προβολή video. Τα απαιτούμενα διδακτικά εργαλεία - εποπτικά μέσα είναι το σχολικό εγχειρίδιο, ο Η/Υ, ο βιντεοπροβολέας, το λογισμικό παρουσίασης, το ψηφιακό οπτικό υλικό (εικόνες από επιλεγμένα έργα εικαστικής τέχνης), το ακουστικό υλικό (απαγγελία ποιήματος), το οπτικοακουστικό υλικό (video) και το πρόσθετο έντυπο υλικό (φύλλα εργασίας). 6

Αναφορικά με την πορεία της διδασκαλίας, προτείνονται τρεις φάσεις. Προκαταβολικά αναφέρουμε ότι η παρουσίαση και ο σχολιασμός των έργων τέχνης ενδείκνυται να ενταχθεί στη φάση της αφόρμησης και μετά το πέρας της ερμηνευτικής προσέγγισης και της ανασύνθεσης της ερμηνείας, όπου εξάγονται τα τελικά συμπεράσματα, προκειμένου να μην διασπαστεί η πορεία της φιλολογικής ερμηνείας του κειμένου. Στην πρώτη φάση της αφόρμησης, όπου δημιουργούνται τα κίνητρα και οι ευνοϊκές μαθησιακές συνθήκες, με αφορμή το ζωγραφικό έργο του Εμμ. Ροϊλού «Οι ποιηταί», οι μαθητές καλούνται με ερωταποκρίσεις να ανακαλέσουν στη μνήμη τους τα χαρακτηριστικά και τους πνευματικούς προσανατολισμούς της γενιάς του 1880 στην Ελλάδα, όπως έχουν διδαχθεί με αφορμή τη μελέτη του ποιήματος του Παλαμά. Εν συνεχεία, παρουσιάζονται έργα εικαστικής τέχνης που τοποθετούνται στα τέλη του 19 ου αιώνα, τα οποία θίγουν το ζητούμενο της ανθρώπινης ύπαρξης και συνύπαρξης. Στη συνέχεια, προτείνεται η αυτοπαρουσίαση του Κ. Π. Καβάφη (μέσω δραματοποίησης από μαθητή) και έτσι οι μαθητές προϊδεάζονται σχετικά με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ποίησής του και το ιδιαίτερο λογοτεχνικό στίγμα του στο πλαίσιο της συγκεκριμένης λογοτεχνικής περιόδου. Στη δεύτερη φάση της ερμηνευτικής ανάλυσης, συνιστάται η ακρόαση της απαγγελίας του ποιήματος από τον Γ. Π. Σαββίδη, η γλωσσική εξομάλυνση λέξεων φράσεων του ποιήματος και η εύρεση του θέματος του ποιήματος από τους μαθητές. Επιπλέον γίνεται συνολική συνθετική εκτίμηση των ουσιωδών στοιχείων και αναλυτική ερμηνευτική προσέγγιση των δύο στροφών ενοτήτων, όπου θίγονται ζητήματα τεχνικής σύνθεσης και περιεχομένου. Εν συνεχεία οι μαθητές προβληματίζονται σχετικά με τη βιοθεωρητική στάση του ποιητή και εντοπίζουν τα βασικά χαρακτηριστικά της ποιητικής τέχνης του Καβάφη. Έπειτα καλούνται να σχολιάσουν εικαστικά έργα τέχνης, όπου αποτυπώνονται εκδηλώσεις μαζοποίησης των ανθρώπων και ακολουθεί συζήτηση. Τέλος, επισημαίνονται ζητήματα γλώσσας, ύφους, τόνου, σχημάτων λόγου και μετρικής. Στην τρίτη φάση της ανασύνθεσης της ερμηνείας, των προβληματισμών και της εξαγωγής τελικών συμπερασμάτων, κρίνεται ενδεδειγμένη η ανάγνωση του παράλληλου ποιητικού κειμένου του Κ. Π. Καβάφη με τίτλο «Πρόσθεσις» που περιέχεται στο ατομικό φύλλο εργασίας που έχει διανεμηθεί στους μαθητές, με στόχο τον εντοπισμό ομοιοτήτων με το ποίημα «Όσο μπορείς». Εν συνεχεία, οι μαθητές προτείνεται να σχολιάσουν ένα σύγχρονο έργο εικαστικής τέχνης που αναπαριστά τους τρόπους ψυχαγωγίας των σημερινών νέων με στόχο την ενεργοποίηση της προσωπικής βιωματικής εμπειρίας τους. Διατυπώνονται τελικά συμπεράσματα από τους μαθητές αναφορικά με την ατομική ευθύνη των νέων και τη σχέση της λογοτεχνίας, αλλά και γενικότερα της τέχνης με την ανθρώπινη ζωή. Ακολούθως ανατίθενται εργασίες από το σχολικό εγχειρίδιο και από το φύλλο εργασίας που έχει διανεμηθεί στους μαθητές, όπου περιέχεται το διασκευασμένο άρθρο του Σ. Καργάκου με τίτλο «Νέοι και ψυχαγωγία». Τέλος, προτείνεται η προβολή video διάρκειας 4 από την ταινία «Ο κύκλος των χαμένων ποιητών» του Πίτερ Γουίαρ (1989) και κατατίθεται η 7

προσωπική άποψη των μαθητών αναφορικά με το εάν διαφοροποιήθηκε η στάση τους προς τη λογοτεχνία, αφότου ολοκληρώθηκε η διδακτική προσέγγιση του ποιήματος «Όσο μπορείς». Μετά το πέρας της διδασκαλίας που πραγματοποιήθηκε την περυσινή χρονιά, κατά τη διαδικασία της αυτοαξιολόγησης, εξήχθησαν τα ακόλουθα συμπεράσματα: το ενδιαφέρον των μαθητών κινητοποιήθηκε, καθώς υποκινήθηκαν, μέσω των ασκήσεων, να σχολιάσουν εικόνες έργων τέχνης που αρχικά έμοιαζαν ασύμβατες με το γνωστικό αντικείμενο. Η προφορική συμμετοχή των «αδύνατων» μαθητών ενισχύθηκε αισθητά, ενώ διατυπώθηκαν από πολλούς αιτήματα να διδαχθούν στο μέλλον και άλλα λογοτεχνικά κείμενα με τη μέθοδο της αξιοποίησης της τέχνης. Αν έχουμε στη διάθεσή μας άλλη μία διδακτική ώρα, είναι εφικτό να εμπλέξουμε ακόμη περισσότερο τους μαθητές σε συμμετοχικές ομαδοσυνεργατικές δραστηριότητες, αναθέτοντάς τους να λειτουργήσουν σε ομάδες των 4 5 ατόμων, οι οποίες θα ασχολούνταν για 10 με τον εντοπισμό των ομοιοτήτων ή των διαφορών των ποιημάτων του Καβάφη «Όσο μπορείς» και «Πρόσθεσις». Επιπλέον, θα υπάρχει η δυνατότητα να αναγνωστεί στην τάξη το κείμενο του Σ. Καργάκου «Νέοι και ψυχαγωγία» και με αφορμή την προβληματική που θίγεται σε αυτό, θα μπορεί να οργανωθεί ένας αγώνας λόγου και αντιλόγου ανάμεσα σε δύο ομάδες συναποτελούμενες από 5 μαθητές. Η μία θα καλούνταν να υπερασπιστεί με επιχειρήματα την τακτική της υπερέκθεσης των νέων σε απρόσωπες μαζικές κοινωνικές εκδηλώσεις, ενώ η άλλη θα υπερασπιζόταν την αποφυγή των ανώφελων κοινωνικών συναναστροφών. Οι υπόλοιποι μαθητές θα ψήφιζαν στο τέλος την ομάδα που μεταχειρίστηκε πιο πειστική επιχειρηματολογία. Τέλος, στη φάση της ανασύνθεσης της ερμηνείας, είναι δυνατό να υποκινήσουμε τους μαθητές να συντάξουν λεκτικά μηνύματα που θα υπέθεταν ότι εκφέρουν τα αναπαριστώμενα στα έργα τέχνης πρόσωπα που προβάλαμε στις διαφάνειες. Συνοψίζοντας, στη σύγχρονη εποχή, οι εμπειρίες των μαθητών κατασκευάζονται από τα λεκτικά, ηχητικά και οπτικά μηνύματα που προσλαμβάνουν, τα οποία στοχεύουν στο συναισθηματικό επηρεασμό των αποδεκτών τους. Ενώπιον μιας τέτοιας πραγματικότητας, η εκπαίδευση οφείλει να παράσχει στους μαθητές εργαλεία ανάγνωσης και ερμηνείας των οπτικών πληροφοριών. Η τέχνη, ως προϊόν πολιτισμικής έκφρασης, θα μπορούσε να ασκήσει τους μαθητές, υπό την κατάλληλη καθοδήγηση των εκπαιδευτικών, στην αποκωδικοποίηση, την κατανόηση και την κριτική επεξεργασία οποιωνδήποτε εικόνων εισβάλλουν στην καθημερινότητά μας. Η ενασχόληση των μαθητών με την εκπόνηση των ασκήσεων που βασίζονται στη στοχαστική παρατήρηση έργων τέχνης συμβάλλει στην αποφυγή του στείρου εγκυκλοπαιδισμού, μέσω της διαθεματικής προσέγγισης της γνώσης, καθώς οι μαθητές καλούνται να μεταφέρουν τις υπάρχουσες θεωρητικές και εμπειρικές τους γνώσεις στο νέο περιβάλλον της τέχνης, αναζητώντας πολύτιμες διασυνδέσεις και συσχετισμούς. Όταν το 1969, ο καθηγητής της Ψυχολογίας της Τέχνης στο Harvard, Rudolf Arnheim, επεσήμαινε στο βιβλίο του «Οπτική Σκέψη» την ανάγκη του εκπαιδευτικού συστήματος να περιλάβει τα προϊόντα της τέχνης 8

στη διδασκαλία όλων των γνωστικών αντικειμένων κάθε βαθμίδας, πολλοί αναρωτήθηκαν για ποιον λόγο η τέχνη θα έπρεπε αίφνης να εισχωρήσει στα μονοπάτια των επιστημονικών ιδεών που εκφράζονται μέσα από τα διαφορετικά μαθήματα, τα οποία καλούνται να προσεγγίσουν οι μαθητές. Σύμφωνα με τον Arnheim, βέβαια, ο μαθητής που θα έρθει σε επαφή με τις εικόνες των έργων τέχνης, προχωρεί δυνητικά, πέρα από την απλή πρόσληψη οπτικών ερεθισμάτων, στην κριτική επεξεργασία αυτών, βάσει των ήδη εσωτερικευμένων γνωστικών σχημάτων που διαθέτει και σύμφωνα με την αποθηκευμένη εμπειρία του. Το μόνο που υπολειπόταν, εκείνη την περίοδο, ήταν να εντοπιστούν οι μηχανισμοί που θα ενεργοποιούσαν τη σκέψη του μαθητή, ώστε να καταφέρει εκείνος να νοηματοδοτήσει τις εικόνες που αντικρίζει και εν συνεχεία, να προβεί σε γόνιμο προβληματισμό. Μερικές μόλις δεκαετίες αργότερα, το 1994, ο καθηγητής Παιδαγωγικής του Πανεπιστημίου Harvard, David Perkins εισηγείται τη θεωρία ότι η στοχαστική παρατήρηση έργων τέχνης, βάσει μεθοδευμένων στρατηγικών σκέψης, ενεργοποιεί και επανελέγχει το εμπειρικό υπόβαθρο των μαθητών, αναδεικνύοντας νέες όψεις της πραγματικότητας που εκείνοι βιώνουν. Όπως υποστήριξε, η επαφή των μαθητών με την τέχνη παρέχει την ευκαιρία αξιολόγησης του τρόπου με τον οποίο εκείνοι βλέπουν και νοηματοδοτούν τα έργα, γεγονός που επηρεάζεται από τις εσωτερικευμένες από το πολιτισμικό πλαίσιο γνωστικές δομές. Το εργαλείο για την υλοποίηση αυτής της διδακτικής μεθοδολογίας είναι οι ασκήσεις δραστηριότητες που υποβοηθούν τους μαθητές να παρατηρήσουν συστηματικά και να ερμηνεύσουν τα έργα εικαστικής τέχνης. Με τη βοήθεια μιας σειράς διαδοχικών ερωτήσεων που καλείται να συντάξει ο εκπαιδευτικός, οι οποίες αξιοποιούν επιλεγμένα από τον ίδιο εικαστικά έργα, οι μαθητές οδηγούνται στην ανακάλυψη των μηνυμάτων που λανθάνουν στα έργα αυτά, αλλά και στη διασύνδεση αυτών με το εκάστοτε γνωστικό αντικείμενο. Τα χαρακτηριστικά των ασκήσεων - δραστηριοτήτων είναι τα ακόλουθα: Στοχεύουν στην ανάπτυξη του κριτικού στοχασμού των μαθητών, δεν προϋποθέτουν εξειδικευμένες τεχνικές γνώσεις εικαστικής σύνθεσης, χρησιμοποιούν διαδοχικές ερωτήσεις κλιμακούμενης δυσκολίας (οι μαθητές ξεκινούν από απλές παρατηρήσεις, ορατές, για να καταλήξουν σε αναζητήσεις αφηρημένων εννοιών), είναι προφορικές, αναστοχαστικές, ανοικτής ανάπτυξης, απαιτούν την ανάκληση της εμπειρίας, την εφαρμογή των θεωρητικών γνώσεων των μαθητών, αξιοποιούν την εξοικείωση των μαθητών με τον καταιγισμό οπτικών πληροφοριών της σύγχρονης εποχής, εμπλέκουν τους μαθητές σε ενεργητική αλληλεπίδραση με αυτές, υπηρετούν συγκεκριμένους στόχους της διδασκαλίας, τους οποίους έχει εκ των προτέρων θέσει ο εκάστοτε εκπαιδευτικός, πριν προβεί στη σύνταξη των ασκήσεων και επιτρέπουν την επέκταση της γνώσης (μεταγνώση). Τα βήματα που καλείται να ακολουθήσει ο εκπαιδευτικός για να συντάξει τις ασκήσεις είναι α. ο σαφής προσδιορισμός των διδακτικών στόχων, β. η επιλογή της φάσης / των φάσεων διδασκαλίας, όπου 9

κρίνεται κατάλληλο να ενταχθούν οι ασκήσεις, γ. η επιλογή του έργου τέχνης που συσχετίζεται θεματολογικά με το γνωστικό αντικείμενο και η ερμηνεία του θα συμβάλλει στην πραγματοποίηση των διδακτικών στόχων, δ. η αξιοποίηση της εικόνας του έργου / των έργων τέχνης στο corpus των ασκήσεων και ε. η σύνταξη ερωτήσεων κλιμακούμενης δυσκολίας (από την παρατήρηση στην ανάδειξη συσχετισμών με το γνωστικό αντικείμενο). Η εφαρμογή της παραπάνω πρότασης κρίνεται ενδεδειγμένη στη διδασκαλία των φιλολογικών μαθημάτων, ιδιαίτερα στα μαθήματα όπου απαιτείται η διατύπωση σύνθετων ερμηνευτικών σχολίων και προεκτάσεων. Ακολούθως, θα παρουσιαστεί μια διδακτική πρόταση διάρκειας 2 διδακτικών ωρών που αφορά στη διδασκαλία του ποιήματος του Καβάφη «Όσο μπορείς» στην Γ τάξη του Γυμνασίου. Ο γενικός σκοπός της διδασκαλίας του ποιήματος είναι να αγαπήσουν και να εκτιµήσουν οι μαθητές τη λογοτεχνία και ειδικότερα την ποίηση, μέσω της διαθεματικής προσέγγισης που παρέχει η τέχνη, να µυηθούν στην ανακάλυψη και απόλαυσή της χωρίς να παραγκωνιστεί η φιλολογική κειμενοκεντρική προσέγγιση του κειμένου. Οι ειδικότεροι στόχοι της διδακτικής πρότασης, είναι οι ακόλουθοι: Σε ό, τι αφορά την απόκτηση γνώσεων, στόχοι μας είναι η γνωριμία των μαθητών με τον Κ. Π. Καβάφη και το ποιητικό έργο του, η πρόσληψη του ποιήματος ως έργου τέχνης και αισθητικού φαινοµένου, στενά συνυφασμένου µε την εποχή του, η κατανόηση της γραμματικής και σημασιολογικής ερμηνείας των όρων του ποιήματος, η ερμηνευτική προσέγγιση του παραινετικού ποιήματος «Όσο μπορείς», το οποίο αφορά στη διαμόρφωση της βιοθεωρητικής στάσης του ποιητή. Επιπλέον, ο προβληματισμός των μαθητών αναφορικά με τις διαχρονικές νοηματικές προεκτάσεις του ποιήματος. Τέλος, η κατάκτηση της μεταγνώσης μέσα από τη συγκριτική ανάγνωση εξωκειμενικών (οπτικών ακουστικών) και διακειμενικών στοιχείων (παράλληλο ποίημα «Πρόσθεσις» του Κ. Π. Καβάφη) και η δημιουργική ερμηνεία τους. Αναφορικά με τους στόχους που σχετίζονται με την καλλιέργεια των δεξιοτήτων των μαθητών, αναφέρουμε ενδεικτικά την κατάκτηση της ικανότητας συναισθηµατικής συµµετοχής των μαθητών στην ερμηνεία και απόλαυση της λογοτεχνικότητας του ποιήματος (κινητοποίηση δημιουργικής σκέψης και φαντασίας), την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης μέσω της επεξεργασίας πληροφοριών που ανήκουν σε φαινομενικά αποσυνδεμένα περιβάλλοντα, τη συναισθηματική προσέγγιση του ποιήματος «Όσο μπορείς» μέσα από την αξιοποίηση διαφορετικών αναπαραστατικών μορφών εικαστικής τέχνης, την εξοικείωση των μαθητών με το ποιητικό κείμενο και με τα έργα τέχνης ως αισθητικά αγαθά, καθώς και με τα ανοικτά περιβάλλοντα μάθησης, μέσω της ενεργητικής ανάπτυξης των ιδεών και της δημιουργικής χρήσης των νέων τεχνολογιών. Τέλος, οι στόχοι που αφορούν στην υιοθέτηση στάσεων από μέρους των μαθητών είναι η καλλιέργεια της ενεργητικής στάσης τους έναντι των κοινωνικών διεργασιών και η αποφυγή της παθητικής αποδοχής όσων επιθυμεί να τους επιβάλλει η πλειονότητα, η διαμόρφωση της αντίληψης ότι στις ανθρώπινες 10

συναναστροφές το ζητούμενο είναι η ουσιαστική επικοινωνία, η κινητοποίηση του ενδιαφέροντος των μαθητών να μελετήσουν περαιτέρω το ποιητικό έργο του Κ. Π. Καβάφη και η δημιουργία κινήτρων για προσωπική καλλιτεχνική έκφραση των μαθητών. Οι διδακτικές μέθοδοι που προτείνονται να εφαρμοστούν είναι η μέθοδος ενεργούς συµµετοχής των μαθητών, η ερευνητική - ανακαλυπτική µάθηση, η διδασκαλία επικεντρωμένη στο μοντέλο Synectics (θεωρία επεξεργασίας αποσυνδεμένων μεταξύ τους πληροφοριών και δημιουργικής σκέψης / πράξης με τη χρήση αναλογιών), η μέθοδος ανάπτυξης του κριτικού στοχασμού μέσω της παρατήρησης εικαστικών έργων τέχνης. Οι συνιστώμενες εκπαιδευτικές τεχνικές είναι ο κατευθυνόµενος διάλογος (ερωταποκρίσεις), η συζήτηση, ο καταιγισμός ιδεών, η παρουσίαση ατομικών 10 εργασιών των μαθητών, το παιχνίδι ρόλου δραματοποίηση μαθητή, η βιωματική και διαθεματική προσέγγιση της γνώσης μέσω της διδακτικής αξιοποίησης εικόνων έργων τέχνης, η ηχογραφημένη ανάγνωση ποιήματος «Όσο μπορείς», η προβολή πολυμεσικής παρουσίασης (ppt), η χρήση πίνακα για την καταγραφή - κατηγοριοποίηση βασικών εννοιών, η αξιοποίηση υποστηρικτικού έντυπου υλικού (φύλλα εργασίας) και η προβολή video. Τα απαιτούμενα διδακτικά εργαλεία - εποπτικά μέσα είναι το σχολικό εγχειρίδιο, ο Η/Υ, ο βιντεοπροβολέας, το λογισμικό παρουσίασης, το ψηφιακό οπτικό υλικό (εικόνες από επιλεγμένα έργα εικαστικής τέχνης), το ακουστικό υλικό (απαγγελία ποιήματος), το οπτικοακουστικό υλικό (video) και το πρόσθετο έντυπο υλικό (φύλλα εργασίας). Αναφορικά με την πορεία της διδασκαλίας, προτείνονται τρεις φάσεις. Προκαταβολικά αναφέρουμε ότι η παρουσίαση και ο σχολιασμός των έργων τέχνης ενδείκνυται να ενταχθεί στη φάση της αφόρμησης και μετά το πέρας της ερμηνευτικής προσέγγισης και της ανασύνθεσης της ερμηνείας, όπου εξάγονται τα τελικά συμπεράσματα, προκειμένου να μην διασπαστεί η πορεία της φιλολογικής ερμηνείας του κειμένου. Στην πρώτη φάση της αφόρμησης, όπου δημιουργούνται τα κίνητρα και οι ευνοϊκές μαθησιακές συνθήκες, με αφορμή το ζωγραφικό έργο του Εμμ. Ροϊλού «Οι ποιηταί», οι μαθητές καλούνται με ερωταποκρίσεις να ανακαλέσουν στη μνήμη τους τα χαρακτηριστικά και τους πνευματικούς προσανατολισμούς της γενιάς του 1880 στην Ελλάδα, όπως έχουν διδαχθεί με αφορμή τη μελέτη του ποιήματος του Παλαμά. Εν συνεχεία, παρουσιάζονται έργα εικαστικής τέχνης που τοποθετούνται στα τέλη του 19 ου αιώνα, τα οποία θίγουν το ζητούμενο της ανθρώπινης ύπαρξης και συνύπαρξης. Στη συνέχεια, προτείνεται η αυτοπαρουσίαση του Κ. Π. Καβάφη (μέσω δραματοποίησης από μαθητή) και έτσι οι μαθητές προϊδεάζονται σχετικά με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ποίησής του και το ιδιαίτερο λογοτεχνικό στίγμα του στο πλαίσιο της συγκεκριμένης λογοτεχνικής περιόδου. Στη δεύτερη φάση της ερμηνευτικής ανάλυσης, συνιστάται η ακρόαση της απαγγελίας του ποιήματος από τον Γ. Π. Σαββίδη, η γλωσσική εξομάλυνση λέξεων φράσεων του ποιήματος και η εύρεση του θέματος του ποιήματος από τους μαθητές. Επιπλέον γίνεται συνολική συνθετική εκτίμηση των ουσιωδών στοιχείων 11

και αναλυτική ερμηνευτική προσέγγιση των δύο στροφών ενοτήτων, όπου θίγονται ζητήματα τεχνικής σύνθεσης και περιεχομένου. Εν συνεχεία οι μαθητές προβληματίζονται σχετικά με τη βιοθεωρητική στάση του ποιητή και εντοπίζουν τα βασικά χαρακτηριστικά της ποιητικής τέχνης του Καβάφη. Έπειτα καλούνται να σχολιάσουν εικαστικά έργα τέχνης, όπου αποτυπώνονται εκδηλώσεις μαζοποίησης των ανθρώπων και ακολουθεί συζήτηση. Τέλος, επισημαίνονται ζητήματα γλώσσας, ύφους, τόνου, σχημάτων λόγου και μετρικής. Στην τρίτη φάση της ανασύνθεσης της ερμηνείας, των προβληματισμών και της εξαγωγής τελικών συμπερασμάτων, κρίνεται ενδεδειγμένη η ανάγνωση του παράλληλου ποιητικού κειμένου του Κ. Π. Καβάφη με τίτλο «Πρόσθεσις» που περιέχεται στο ατομικό φύλλο εργασίας που έχει διανεμηθεί στους μαθητές, με στόχο τον εντοπισμό ομοιοτήτων με το ποίημα «Όσο μπορείς». Εν συνεχεία, οι μαθητές προτείνεται να σχολιάσουν ένα σύγχρονο έργο εικαστικής τέχνης που αναπαριστά τους τρόπους ψυχαγωγίας των σημερινών νέων με στόχο την ενεργοποίηση της προσωπικής βιωματικής εμπειρίας τους. Διατυπώνονται τελικά συμπεράσματα από τους μαθητές αναφορικά με την ατομική ευθύνη των νέων και τη σχέση της λογοτεχνίας, αλλά και γενικότερα της τέχνης με την ανθρώπινη ζωή. Ακολούθως ανατίθενται εργασίες από το σχολικό εγχειρίδιο και από το φύλλο εργασίας που έχει διανεμηθεί στους μαθητές, όπου περιέχεται το διασκευασμένο άρθρο του Σ. Καργάκου με τίτλο «Νέοι και ψυχαγωγία». Τέλος, προτείνεται η προβολή video διάρκειας 4 από την ταινία «Ο κύκλος των χαμένων ποιητών» του Πίτερ Γουίαρ (1989) και κατατίθεται η προσωπική άποψη των μαθητών αναφορικά με το εάν διαφοροποιήθηκε η στάση τους προς τη λογοτεχνία, αφότου ολοκληρώθηκε η διδακτική προσέγγιση του ποιήματος «Όσο μπορείς». Μετά το πέρας της διδασκαλίας που πραγματοποιήθηκε την περυσινή χρονιά, κατά τη διαδικασία της αυτοαξιολόγησης, εξήχθησαν τα ακόλουθα συμπεράσματα: το ενδιαφέρον των μαθητών κινητοποιήθηκε, καθώς υποκινήθηκαν, μέσω των ασκήσεων, να σχολιάσουν εικόνες έργων τέχνης που αρχικά έμοιαζαν ασύμβατες με το γνωστικό αντικείμενο. Η προφορική συμμετοχή των «αδύνατων» μαθητών ενισχύθηκε αισθητά, ενώ διατυπώθηκαν από πολλούς αιτήματα να διδαχθούν στο μέλλον και άλλα λογοτεχνικά κείμενα με τη μέθοδο της αξιοποίησης της τέχνης. Αν έχουμε στη διάθεσή μας άλλη μία διδακτική ώρα, είναι εφικτό να εμπλέξουμε ακόμη περισσότερο τους μαθητές σε συμμετοχικές ομαδοσυνεργατικές δραστηριότητες, αναθέτοντάς τους να λειτουργήσουν σε ομάδες των 4 5 ατόμων, οι οποίες θα ασχολούνταν για 10 με τον εντοπισμό των ομοιοτήτων ή των διαφορών των ποιημάτων του Καβάφη «Όσο μπορείς» και «Πρόσθεσις». Επιπλέον, θα υπάρχει η δυνατότητα να αναγνωστεί στην τάξη το κείμενο του Σ. Καργάκου «Νέοι και ψυχαγωγία» και με αφορμή την προβληματική που θίγεται σε αυτό, θα μπορεί να οργανωθεί ένας αγώνας λόγου και αντιλόγου ανάμεσα σε δύο ομάδες συναποτελούμενες από 5 μαθητές. Η μία θα καλούνταν να υπερασπιστεί με επιχειρήματα την τακτική της υπερέκθεσης των νέων σε απρόσωπες μαζικές κοινωνικές εκδηλώσεις, ενώ η άλλη θα 12

υπερασπιζόταν την αποφυγή των ανώφελων κοινωνικών συναναστροφών. Οι υπόλοιποι μαθητές θα ψήφιζαν στο τέλος την ομάδα που μεταχειρίστηκε πιο πειστική επιχειρηματολογία. Τέλος, στη φάση της ανασύνθεσης της ερμηνείας, είναι δυνατό να υποκινήσουμε τους μαθητές να συντάξουν λεκτικά μηνύματα που θα υπέθεταν ότι εκφέρουν τα αναπαριστώμενα στα έργα τέχνης πρόσωπα που προβάλαμε στις διαφάνειες. Συνοψίζοντας, στη σύγχρονη εποχή, οι εμπειρίες των μαθητών κατασκευάζονται από τα λεκτικά, ηχητικά και οπτικά μηνύματα που προσλαμβάνουν, τα οποία στοχεύουν στο συναισθηματικό επηρεασμό των αποδεκτών τους. Ενώπιον μιας τέτοιας πραγματικότητας, η εκπαίδευση οφείλει να παράσχει στους μαθητές εργαλεία ανάγνωσης και ερμηνείας των οπτικών πληροφοριών. Η τέχνη, ως προϊόν πολιτισμικής έκφρασης, θα μπορούσε να ασκήσει τους μαθητές, υπό την κατάλληλη καθοδήγηση των εκπαιδευτικών, στην αποκωδικοποίηση, την κατανόηση και την κριτική επεξεργασία οποιωνδήποτε εικόνων εισβάλλουν στην καθημερινότητά μας. Η ενασχόληση των μαθητών με την εκπόνηση των ασκήσεων που βασίζονται στη στοχαστική παρατήρηση έργων τέχνης συμβάλλει στην αποφυγή του στείρου εγκυκλοπαιδισμού, μέσω της διαθεματικής προσέγγισης της γνώσης, καθώς οι μαθητές καλούνται να μεταφέρουν τις υπάρχουσες θεωρητικές και εμπειρικές τους γνώσεις στο νέο περιβάλλον της τέχνης, αναζητώντας πολύτιμες διασυνδέσεις και συσχετισμούς. 13