ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Εισαγωγή στη Γλωσσολογία ΙΙ Ψυχογλωσσολογία Διδάσκοντες: Επίκ. Καθ. Μαρία Λεκάκου, Λέκτορας Μαρία Μαστροπαύλου Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς.
Εισαγωγή στη Γλωσσολογία 2 Μάθηµα 6 Ψυχογλωσσολογία Εαρινό εξάµηνο Υποχρεωτικό Β Εξαµήνου Διδασκαλία: Μαρία Μαστροπαύλου Γλωσσολογίας 1 Ψυχογλωσσολογία Σήµερα θα πούµε: Εισαγωγικά. Αντίληψη οµιλίας. Επεξεργασία πρότασης. Νοητικό λεξικό. Γλωσσολογίας 2 Γλωσσολογίας 1
Γλωσσολογίας 3 Εισαγωγικά Με τι ασχολείται η Ψυχογλωσσολογία; Με το πώς χρησιµοποιούµε τη γλωσσική µας ικανότητα, Κατά την παραγωγή, Και την κατανόηση της γλώσσας. Γλωσσολογίας 4 Εισαγωγικά Τι συµβαίνει όταν χρησιµοποιούµε τη γλώσσα; Όταν ακούµε κάποιον να µιλά έχουµε προσπέλαση: στο λεξικό µας στη γραµµατική µας. Άρα, η επικοινωνία (οµιλία και κατανόηση λόγου) είναι µια αλυσίδα σύνδεσης «εγκεφάλου-προςεγκέφαλο». Γλωσσολογίας 2
Γλωσσολογίας 5 Εισαγωγικά Αλυσίδα επικοινωνίας: οµιλία κατανόηση λόγου. Γλωσσολογίας 6 Εισαγωγικά Πόσο δύσκολη µας είναι η διαδικασία αυτή; Χρειάζεται κόπο; Χρειάζεται συνειδητή γνώση των διαδικασιών; Δηλαδή, συνειδητοποιούµε τις διεργασίες που εκτελούµε εκείνη τη στιγµή; Γλωσσολογίας 3
Γλωσσολογίας 7 Τι περιλαµβάνει η διαδικασία κατανόησης του λόγου; Αντίληψη οµιλίας. Πρόσβαση στο νοητικό λεξικό και ανάσυρση σηµασιών. Ανάλυση προτάσεων. Γλωσσολογίας 8 Αντίληψη οµιλίας Όταν κάποιος µιλά, τι είναι αυτό που ακούµε; Φωνήµατα Συλλαβές Λέξεις Ένα συνεχές φωνητικό σήµα. Ποιες διεργασίες εκτελούµε κατά την αντίληψη αυτού του σήµατος; Γλωσσολογίας 4
Γλωσσολογίας 9 Αντίληψη οµιλίας: διεργασίες Σκεφτείτε το εξής εκφώνηµα: / i γ a t a c i m a t e s t o x a l a c i / Και το παρακάτω: / s u p a / Τι πρέπει να κάνουµε για να αντλήσουµε νόηµα από τα εκφωνήµατα αυτά; Πρέπει να τεµαχίσουµε το εκφώνηµα σε λέξεις: Πρόβληµα τεµαχισµού / κατάτµησης. Γλωσσολογίας 10 Αντίληψη οµιλίας: διεργασίες Ερώτηµα 2 ο : πώς µπορεί ο ακροατής να αναγνωρίζει τους φθόγγους όταν: εµφανίζονται σε διαφορετικά περιβάλλοντα, εκφωνούνται από διαφορετικούς οµιλητές; Σκεφτείτε το φθόγγο [d] όταν εκφωνείται από: Έναν άνδρα µε µπάσα φωνή, Ένα µικρό παιδί. Το αντιλαµβανόµαστε ως την ίδια µονάδα και στις δύο περιπτώσεις; Πώς γίνεται αυτό; Πρόβληµα µη διαφοράς. Γλωσσολογίας 5
Γλωσσολογίας 11 Αντίληψη οµιλίας: διεργασίες Κατά την αντίληψη της οµιλίας τεµαχίζουµε το φωνητικό σήµα σε αντιληπτικές µονάδες. Αυτές µπορεί να ανήκουν σε διάφορα επίπεδα: Φωνήµατα, Συλλαβές, Μορφήµατα, Λέξεις, Φράσεις. Γλωσσολογίας 12 Αντίληψη οµιλίας: διεργασίες Οι αντιληπτικές µονάδες όµως εξαρτώνται από τη γλώσσα που γνωρίζουµε: Σκεφτείτε τα παρακάτω εκφωνήµατα: (α) / e n a k a n i r o v a l i c i p r i k a r i t i z l i r i / (β) / i γ a t a c i m a t e s t o x a l a c i / µπορείτε να τα τεµαχίσετε σε: συλλαβές; λέξεις; Γιατί; Γλωσσολογίας 6
Γλωσσολογίας 13 Αντίληψη οµιλίας: διεργασίες Τι χρειάζεται να κάνουµε για να καταφέρουµε να τεµαχίσουµε το εκφώνηµα (να αναγνωρίσουµε τα όρια των λέξεων); να τις βρούµε στο λεξικό µας. Τι είναι αυτό που µας καθιστά ικανούς να τεµαχίσουµε το εκφώνηµα (β) και όχι το (α); Το λεξικό. Εποµένως, κατά την αντίληψη της οµιλίας, εκτελούµε τη διαδικασία της λεξικής προσπέλασης / πρόσβασης. Γλωσσολογίας 14 Αντίληψη οµιλίας: διεργασίες Εποµένως, αυτό που κάνουµε όταν ακούµε ένα εκφώνηµα είναι: Το τεµαχίζουµε σε λέξεις. Αναλύουµε τις λεξικές µονάδες φωνολογικά. Τις αντιστοιχίζουµε σε όµοιες φωνολογικές µονάδες που έχουµε αποθηκευµένες στο λεξικό µας. Ανασύρουµε τη σηµασία τους, µια και: κάθε φωνολογική ενότητα (λέξη) που είναι αποθηκευµένη στο λεξικό µας συνδέεται µε µία σηµασία. Γλωσσολογίας 7
Γλωσσολογίας 15 Εποµένως, κατά την κατανόηση του λόγου, τεµαχίζουµε το συνεχές φωνητικό σήµα σε: Φωνήµατα Μορφήµατα Λέξεις Προτάσεις. Χρειάζεται χρόνο για να γίνει αυτό; Όχι. Γίνεται αυτόµατα. Η ανάλυση στα διάφορα επίπεδα γίνεται σταδιακά (το ένα µετά το άλλο) ή ταυτόχρονα; Γλωσσολογίας 16 Μοντέλα κατανόησης και πειραµατικές µελέτες Όταν ακούµε ή διαβάζουµε µια λέξη ή µια φράση, περιµένουµε να ολοκληρωθεί για να φτάσουµε στη σηµασία της ή το κάνουµε νωρίτερα; χ α ρ τ ο κο υ τ ο Γλωσσολογίας 8
Καθοδική και Ανοδική επεξεργασία Ανοδική επεξεργασία «από κάτω προς τα πάνω» (Bottom-up processing): Μονόδροµη ροή πληροφοριών από τον ήχο σε πιο αφηρηµένα επίπεδα αναπαράστασης και τη σηµασία («bottom-up»). Από το συγκεκριµένο στο γενικό. Ο οµιλητής περιµένει µέχρι να ολοκληρωθεί η λέξη/φράση πριν φτάσει στη σηµασία. Μοντέλα αναγνώρισης λέξεων: Γλωσσολογίας 17 φώνηµα λέξη Νοητική αναπαράσταση και σηµασία Καθοδική και Ανοδική επεξεργασία Καθοδική επεξεργασία «από πάνω προς τα κάτω» (Topdown processing): Ροή πληροφοριών από τη νοητική αναπαράσταση και τη σηµασία προς τον ήχο της λέξης («top-down»). Από το γενικό στο συγκεκριµένο. Ο οµιλητής δεν περιµένει να ολοκληρωθεί το ερέθισµα αλλά µαντεύει από πιο πριν για το τι θα ακολουθήσει. Μοντέλα παραγωγής λέξεων: Γλωσσολογίας 18 Νοητική αναπαράσταση και σηµασία λέξη φώνηµα Γλωσσολογίας 9
Γλωσσολογίας 19 Ενδείξεις για επεξεργασία «από πάνω προς τα κάτω»: πειράµατα αναγνώρισης λέξεων. Τα άτοµα κάνουν περισσότερα λάθη όταν οι λέξεις εµφανίζονται αποµονωµένες από ό,τι µέσα σε προτάσεις. Περισσότερα λάθη όταν εµφανίζονται σε χωρίς σηµασία προτάσεις. Ακόµα περισσότερα λάθη όταν οι λέξεις εµφανίζονται σε αντιγραµµατικές προτάσεις. Γιατί; Γιατί επιδρά το περιβάλλον (γενικό) στην αντίληψη των λέξεων και των ήχων τους (ειδικό). Ενδείξεις για επεξεργασία «από πάνω προς τα κάτω»: πειράµατα αναγνώρισης λέξεων. Φωνηµική αποκατάσταση: Γλωσσολογίας 20 κ ο ν σ ε ρ β ο κ ο ύ τ ι κ ο ν σ ε ρ? ο κ ο ύ τ ι κ ο ν σ ε ρ β ο κ ο ύ? ι Γλωσσολογίας 10
Ενδείξεις για επεξεργασία «από πάνω προς τα κάτω»: πειράµατα αναγνώρισης λέξεων. Φωνηµική αποκατάσταση: Γλωσσολογίας 21 Παρόλο που έχει αφαιρεθεί ένα µέρος του φωνητικού σήµατος (ένα φώνηµα), οι ακροατές δεν το αντιλαµβάνονται. Επιδρά το σύνολο της λέξης (γενικό) στο πώς αντιλαµβανόµαστε τον κάθε ήχο ξεχωριστά (ειδικό). Γλωσσολογίας 22 Ενδείξεις για επεξεργασία «από πάνω προς τα κάτω». Οπτική αναγνώριση λέξεων (γραπτού λόγου): κ νσερβοκούτι τετ άδιο πρερίµετρος πανεστηπίµιο δυλεξία Γλωσσολογίας 11
Λεξική πρόσβαση / αναγνώριση λέξεων Πειράµατα Λεξικής Απόφασης Τα άτοµα εκτίθενται οπτικά ή ακουστικά σε µια λίστα µε υπαρκτές και µη-υπαρκτές λέξεις Σκοπός: να αποφασίσουν εάν η κάθε λέξη είναι υπαρκτή ή όχι Μετράµε: Γλωσσολογίας 23 χρόνο αντίδρασης (ΧΑ) Συχνές λέξεις! µικρός ΧΑ, σπάνιες λέξεις! µεγάλος ΧΑ. Λεξική πρόσβαση / αναγνώριση λέξεων Επιδράσεις ευόδωσης (Priming effects) Δοκιµασία: λεξική απόφαση Στόχος (οπτικά): Χ Υποβολέας (ακουστικά): Ψ Γλωσσολογίας 24 ΧΑ: ταχύτερος όταν το Χ και το Ψ έχουν σηµασιολογική σχέση. Γλωσσολογίας 12
Λεξική πρόσβαση / αναγνώριση λέξεων Επιδράσεις ευόδωσης (Priming effects) Πειράµατα λεξικής απόφασης Γλωσσολογίας 25 Στόχος (target): λέξη (ή ψευδολέξη) εµφανίζεται στην οθόνη για αναγνώριση. Υποβολέας (prime): λέξη που ακούγεται ταυτόχρονα µε (ή κλάσµατα του δευτερολέπτου πριν από) την εµφάνιση του στόχου. Αποτέλεσµα: η λέξη-ενισχυτής επιταχύνει την αναγνώριση της λέξης στόχου αν είναι σηµασιολογικά σχετική. Γλωσσολογίας 26 Λεξική πρόσβαση / αναγνώριση λέξεων Επιδράσεις ευόδωσης (Priming effects) Το Χ ενισχύει το Ψ = η παρουσίαση (ακουστική) του Χ επιταχύνει την αναγνώριση (οπτική) του Ψ. Οι λέξεις ενισχύουν την αναγνώριση του εαυτού τους: µια λέξη αναγνωρίζεται γρηγορότερα αν έχω εκτεθεί σε αυτήν πρόσφατα. Οι λέξεις ενισχύονται από σηµασιολογικά σχετικές λέξεις: θα αναγνωρίσω τη λέξη ΒΟΥΤΥΡΟ γρηγορότερα αν έχω µόλις ακούσει τη λέξη ΨΩΜΙ. Γλωσσολογίας 13
Γλωσσολογίας 27 Λεξική πρόσβαση / αναγνώριση λέξεων Επιδράσεις ευόδωσης (Priming effects) Τι µας δείχνουν οι επιδράσεις ευόδωσης; Ότι το λεξικό µας είναι οργανωµένο σε σηµασιολογικά δίκτυα. Ότι κάθε φορά που ακούµε ή βλέπουµε µια λέξη: ανατρέχουµε στο λεξικό µας να τη βρούµε (λεξική προσπέλαση), «ενεργοποιούµε» ταυτόχρονα και άλλες λέξεις µε κοντινή σηµασία. Γλωσσολογίας 28 Συντακτική επεξεργασία Πώς επεξεργαζόµαστε τις προτάσεις; Τι ακριβώς κάνουµε όταν διαβάζουµε µια πρόταση; Δείτε την παρακάτω περίπτωση: Γλωσσολογίας 14
Γλωσσολογίας 29 Συντακτική επεξεργασία Εκτός από την αναγνώριση των λέξεων, τι χρειάζεται να κάνουµε για να κατανοήσουµε τις προτάσεις; Υπολογίζουµε τις συντακτικές / σηµασιολογικές σχέσεις µεταξύ των φράσεων. Πολλές προτάσεις εµφανίζουν «προσωρινές» αµφισηµίες: Στην παρακάτω πρόταση, ποια θα περιµένατε να είναι η συνέχεια; καθώς µαγείρευε τα µακαρόνια Συντακτική επεξεργασία Πού βρίσκεται η αµφισηµία στην πρόταση αυτή; Οι κανόνες φραστικής δοµής επιτρέπουν δύο αναλύσεις της φράσης «τα πιάτα». Γιατί λέγεται «προσωρινή» αµφισηµία; Επιλύεται πολύ σύντοµα: στη λέξη «έπεσαν». Γλωσσολογίας 30 ενώ έπλενε τα πιάτα έπεσαν στο πάτωµα και έσπασαν Γλωσσολογίας 15
Συντακτική επεξεργασία Εποµένως τι συµβαίνει όταν διαβάζουµε τέτοιες προτάσεις; Προτιµάµε να αναλύουµε τη φράση «τα πιάτα» ως άµεσο αντικείµενο του ρήµατος «έπλενε». Όταν φτάνουµε στο «έπεσαν» ανακαλύπτουµε ότι η πρώτη ανάλυση δεν είναι σωστή. Πάµε πάλι πίσω και επαναναλύουµε τη φράση «τα πιάτα» ως υποκείµενο του «έπεσαν». Πώς το γνωρίζουµε αυτό; Πειράµατα: Ανάγνωσης πραγµατικού χρόνου, Ανίχνευσης κίνησης µατιών. Γλωσσολογίας 31 ενώ έπλενε τα πιάτα έπεσαν στο πάτωµα και έσπασαν Γλωσσολογίας 32 Συντακτική επεξεργασία Πειράµατα ανίχνευσης οφθαλµοκίνησης: Γλωσσολογίας 16
Συντακτική επεξεργασία Γλωσσολογίας 33 Ποιος άλλος παράγοντας επηρεάζει τον τρόπο που αναλύουµε τις προτάσεις; Στις προτάσεις που ακολουθούν, τι δυσκολία αντιµετωπίζετε; Συντακτική επεξεργασία Η πρόταση (β): Γλωσσολογίας 34 Αυτό είναι το κριθάρι που το ποντίκι που η γάτα που ο σκύλος ανησύχησε σκότωσε έφαγε. Ποιος ανησύχησε ποιον; Ποιος σκότωσε ποιον; Ποιος έφαγε ποιον; Τι είναι αυτό που κάνει την πρόταση αυτή τόσο δύσκολη σε κατανόηση; Περιορισµοί µνήµης. Πρέπει να κρατήσουµε το «κριθάρι» ενεργό µέχρι το «έφαγε» για να µπορέσουµε να τα συνδέσουµε. Γλωσσολογίας 17
Αλυσίδα οµιλίας: Οµιλητής: Κωδικοποιεί τη σκέψη σε γλώσσα. Ακροατής: Αποκωδικοποιεί τη γλώσσα σε σκέψη. Γλωσσολογίας 35 Παραγωγή λόγου Γλωσσολογίας 36 Παραγωγή λόγου Πώς µπορούµε να δούµε τι συµβαίνει κατά την παραγωγή του λόγου; Αναλύοντας την αυθόρµητη οµιλία. Ποια είναι τα στάδια παραγωγής λόγου; Αντιστοιχίζω τις έννοιες σε λέξεις, Μετά τις λέξεις σε φωνήµατα, Μετά τα φωνήµατα σε αρθρωτικές κινήσεις; Γλωσσολογίας 18
Γλωσσολογίας 37 Παραγωγή λόγου Ενδείξεις από γλωσσικά ολισθήµατα (λάθη οµιλίας, σαρδάµ) Στάδια προ-άρθρωσης. Πριν ακόµα αρχίσουµε να µιλάµε έχουµε ήδη οργανώσει ολόκληρες φράσεις ή και προτάσεις. Γλωσσικά ολισθήµατα Γλωσσολογίας 38 Παραγωγή λόγου α Ολίσθηµα Επιδιωκόµενο εκφώνηµα Τι παράγγειλα να πίτσουµε; Τι πίτσα να παραγγείλουµε; β Λεµό χυµόνι Χυµό λεµόνι γ Βαρθύς Φαρδύς δ ε Υπάρχουν πολλές αυλές στην παπαρούνα Ο Γιάννης έκοψε το µαχαίρι µε το σαλάµι Υπάρχουν πολλές παπαρούνες στην αυλή Ο Γιάννης έκοψε το σαλάµι µε το µαχαίρι Γλωσσολογίας 19
Παραγωγή λόγου Γλωσσικά ολισθήµατα Περιορισµοί: Γλωσσολογίας 39 Ο επιτονισµός διατηρείται όπως θα ήταν στο επιδιωκόµενο εκφώνηµα. Φωνολογικά σφάλµατα γίνονται µόνο σε λέξεις περιεχοµένου και όχι σε γραµµατικά µορφήµατα (π.χ. β και γ). Συχνά έχουµε ανταλλαγή θέσης µεταξύ θεµάτων ή λεξικών µορφηµάτων, όχι όµως µεταξύ γραµµατικών µορφηµάτων (π.χ. α και δ). Γλωσσολογίας 20
Τέλος Ενότητας Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.
Σημειώματα Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 1.0. Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσεις: Έκδοση 1.0 διαθέσιμη εδώ. http://ecourse.uoi.gr/course/view.php?id=1090.
Σημείωμα Αναφοράς Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Διδάσκοντες: Επίκ. Καθ. Μαρία Λεκάκου, Λέκτορας Μαρία Μαστροπαύλου. «Εισαγωγή στη Γλωσσολογία ΙΙ. Ψυχογλωσσολογία». Έκδοση: 1.0. Ιωάννινα 2014. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: http://ecourse.uoi.gr/course/view.php?id=1090. Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού - Παρόμοια Διανομή, Διεθνής Έκδοση 4.0 [1] ή μεταγενέστερη. [1] https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/.