ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΓΙΑ ΤΗ ΧΩΡΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΑΣΤΙΚΩΝ ΣΥΣΤΟΙΧΙΩΝ. ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ Στέλιος Τσομπάνογλου και Γεώργιος Ν. Φώτης Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης Περίληψη Σκοπός του συγκεκριμένου άρθρου είναι ο προσδιορισμός ενός μεθοδολογικού πλαισίου για την ανάλυση και τη συγκριτική αξιολόγηση αστικών συστοιχιών (urban clusters) που δημιουργούνται στα όρια ευρύτερων περιοχών μελέτης, όπως είναι οι διοικητικές περιφέρειες. Για την επίτευξη του συγκεκριμένου στόχου συνδυάζονται μέθοδοι και τεχνικές, που τα τελευταία χρόνια εφαρμόζονται όλο και πιο συχνά στο πλαίσιο της διαδικασίας της Γεωγραφικής Ανάλυσης και προέρχονται από τα πεδία της Στατιστικής και της Ποσοτικής Χωρικής Ανάλυσης. Ειδικότερα, χρησιμοποιούνται η Ταξινομική Ανάλυση (cluster analysis), οι Απαριθμήσεις Απόστασης (distance counts) και το Χωροθετικό Πηλίκο (location quotient). Ο προσδιορισμός των συστοιχιών βασίζεται στην επεξεργασία δεδομένων που αφορούν στον πληθυσμό, στο είδος και τον αριθμό των κατά τόπους χωροθετημένων λειτουργιών καθώς και στην επιμέρους κατηγοριοποίηση του υφιστάμενου οδικού δικτύου. Η εφαρμογή και αποτίμηση των δυνατοτήτων της προτεινόμενης προσέγγισης έγινε στην Περιφέρεια Θεσσαλίας. DETERMINATION OF METHODOLOGICAL FRAMEWORK FOR THE SPATIAL ANALYSIS OF ORGANISATION AND THE DIACHRONIC DEVELOPMENT OF URBAN CLUSTERS. APPLICATION IN THE REGION OF THESSALY Stelios Tsompanogloy and Georgios N. Fotis University of Thessaly, Department of Urban Planning and Regional Development Abstract The main aim of this paper is the definition of a methodological framework for the analysis and crossevaluation of urban clusters which are formulated within wider study areas, such as administrative regions. To this end, different methods and techniques were combined, that stem from the fields of Statistics and Quantitative Spatial Analysis and which during the last years are all the more commonly applied to the different stages of the Geographical Analysis process. In this regard, there are four interconnecting components that form the proposed methodology. Cluster Analysis, Distance Counts and Location Quotient. Furthermore, the definition of urban clusters is mainly based on different types of data concerning the demographic characteristics of cities, the number of public facilities located, as well as the classification of the existing road network in the study area. The approach was assessed through its application to the Region of Thessaly, Greece. Λέξεις κλειδιά: Αστική Συστοιχία, Ανάλυση Σημειακών Προτύπων, Δείκτης Χωρικής Συγκέντρωσης. Key words: Urban Cluster, Point Pattern Analysis, Indicator of Urban Concentration. 1. Εισαγωγή Τα τελευταία χρόνια ο ρόλος των αστικών κέντρων στις ευρύτερες περιοχές που ανήκουν ποικίλει, ανάλογα με τη γεωγραφική θέση και τις σχέσεις τους με τις γύρω πόλεις και οικισμούς. Μια πρώτη προσέγγιση αναφορικά με το ρόλο των αστικών κέντρων διατύπωσε τον 4 ο αιώνα π.χ., ο Πλάτων (Pangle, 1979), ο οποίος θεώρησε ότι το ιδανικό μέγεθος των πόλεων μπορεί να υπολογιστεί με μαθηματικά πρότυπα και υποδείγματα. Πολύ μεταγενέστερα ο Δοξιάδης (1964), καθόρισε την έννοια πόλη κράτος βάσει των αποστάσεων που διανύονται με τα πόδια στο διάστημα μεταξύ της ανατολής και δύσης του ηλίου, από την κεντρική πόλη μέχρι τα σύνορα του κράτους. Μία αντιμετώπιση η οποία βασίστηκε στην προσφορά και ζήτηση αγαθών και υπηρεσιών ήταν του Christaller (1966) ο οποίος υπήρξε θεμελιωτής την θεωρίας της κεντρικής θέσης (central place theory). Πιο πρόσφατα, μια διαφορετική προσέγγιση διατύπωσαν οι Portnov και Erell (2001) οι οποίοι με τη βοήθεια ενός δείκτη, του δείκτη συστοιχίας (index of clustering) προσπάθησαν να δώσουν μια γενικότερη διάσταση των σχέσεων μεταξύ των πόλεων και του χώρου τον οποίο καταλαμβάνουν, επιχειρώντας να ενισχύσουν τα μέτρα άσκησης περιφερειακής πολιτικής.
Ο συνδυασμός των ήδη υπαρχόντων επιστημονικών κλάδων, καθώς και η ενίσχυσή τους από την υιοθέτηση νέων μεθόδων και τεχνικών μπορεί να αποτελέσει σημαντικό εργαλείο για την μελέτη και ερμηνεία της θέσης και σχέσης των οικισμών μεταξύ τους. Σε αυτό το στόχο έρχεται να συνεισφέρει η χωρική ανάλυση (spatial analysis) με τη δημιουργία ενός ευέλικτου μεθοδολογικού πλαισίου για την μελέτη των σχέσεων που αναπτύσσονται ανάμεσα στους οικισμούς, για το βαθμό επιρροής και αλληλεξάρτησής τους, και τελικά για τον εντοπισμό ή καθορισμό αστικών συστοιχιών (urban clusters). Στόχος επομένως του παρόντος άρθρου είναι να αξιοποιήσει συνδυαστικά μεθόδους και τεχνικές και να προσδιορίσει ένα μεθοδολογικό πλαίσιο ώστε να προσδιοριστούν, να αναλυθούν και να αξιολογηθούν η θέση και οι σχέσεις που υπάρχουν ανάμεσα σε οικισμούς. Οι συγκεκριμένες σχέσεις μπορούν να οδηγήσουν στην ανάδειξη και ανάλυση αστικών συστοιχιών, καθώς και στην αποκωδικοποίηση του τρόπου οργάνωσής τους και διαχρονικής εξέλιξής τους. 2. Θεωρητική και Εμπειρική Προσέγγιση Η αειφορική αστική ανάπτυξη (sustainable urban growth) είναι αδιαμφισβήτητα ένα σύνθετο και πολυποίκιλο φαινόμενο. Το φαινόμενο αυτό μεταφράζεται ως η ικανότητα των αστικών περιοχών να ελκύουν νέους κατοίκους και να διατηρούν τους ήδη υπάρχοντες. Η έννοιας της αειφορίας όμως τα τελευταία χρόνια σχετίζεται και με ένα όρο ο οποίος χρησιμοποιείται σε αρκετούς ακαδημαϊκούς κλάδους, όπως την αστρονομία, τη κοινωνιολογία, την οικονομία, τη στατιστική και τη γεωγραφία και τον περιφερειακό σχεδιασμό και καλείται συστοιχία (cluster). Σε όλους τους παραπάνω κλάδους ο όρος της συστοιχίας περιγράφει κατά κύριο λόγο το ίδιο φαινόμενο: ένα σύνολο αντικειμένων ή οντοτήτων τα οποία γειτονεύουν και συνδέονται με κάποιο συγκεκριμένο είδος δεσμού, είτε λειτουργικό είτε ελκτικό. (Portnov and Erell, 2001) Στο πεδίο της γεωγραφίας και του περιφερειακού σχεδιασμού και προγραμματισμού η δομή των συστοιχιών αναφέρεται και αντανακλά σε αστικές συστοιχίες (urban clusters). Η προσπάθεια για την ερμηνεία του παραπάνω φαινομένου ξεκίνησε τον 4 ο αιώνα π.χ. όταν ο Πλάτων προσπαθούσε να προσδιορίσει την ιδανική πόλη-κράτος, θεωρώντας ότι αυτή πρέπει να αποτελείται από 5.040 γαιοκτήμονες και να ελέγχεται από 37 εφόρους του νόμου και ένα συμβούλιο των 360 (Pangle, 1979). Μεταγενέστερα και σε αντιδιαστολή με την παραπάνω άποψη ο Δοξιάδης (1964) συσχετίζει τα μεγέθη των πόλεων με τον αριθμό των μετακινήσεων που μπορούν να πραγματοποιηθούν μεταξύ ανατολής και δύσης του ηλίου. Έτσι σε ένα κράτος μιας μεσαίας πόλης η απόσταση από τα σύνορά της δεν πρέπει να ξεπερνά τις 4 ώρες πεζοπορίας, σε μία μικρότερη πόλη τη 1 ώρα και στις μεγαλύτερες τις 7 ώρες. Επακολούθησαν τρεις άλλες απόψεις για το μέγεθος της ιδανικής πόλης από τους Richardson (1977) και Clark (1982), Howard (1985), Haughton και Hunter (1994). Οι Clark και Richardson συσχέτισαν το ιδανικό μέγεθος με την προσέγγιση του ελαχίστου κόστους. Κατά συνέπεια οι αστικές τοποθεσίες ενός καθορισμένου μεγέθους πληθυσμού μπορεί να είναι πιο εφικτές οικονομικά σε αντιστοιχία με το κατά κεφαλήν κόστος των υποδομών και την διάθεση των υπηρεσιών. Σύμφωνα με τον Howard, στο βιβλίο του Garden Cities of Tomorrow το ιδανικό μέγεθος των πόλεων είναι 32.000 κάτοικοι σε έκταση 1.000 ακρ. (=3.000 τμ περίπου), έτσι ώστε όλοι να μπορούν να μετακινηθούν πεζοί στο κέντρο ακόμα και από τις πιο απόμακρες γειτονιές. Τέλος, σύμφωνα με την άποψη των Haughton και Hunter το ιδανικό μέγεθος μιας πόλης, το οποίο συνεπάγεται και μια ικανή οικονομική ανάπτυξη είναι από 100.000 έως 250.000 κατοίκους. Όπως διαπιστώνεται από τις απόψεις που προηγήθηκαν, τα πρώτα χρόνια των ερευνών τα σημαντικότερα κριτήρια για τον προσδιορισμό των αστικών συστοιχιών ήταν το μέγεθός τους και οι αποστάσεις που χρειαζόταν να διανυθούν για τις μετακινήσεις στο εσωτερικό τους. Στην πορεία όμως εμφανίστηκαν ορισμένες πτυχές που έδειξαν ότι η μορφή και ο χαρακτήρας των αστικών συστοιχιών δεν είναι μόνο αποτέλεσμα μεγέθους των επιμέρους πόλεων και αποστάσεων μετακίνησης, αλλά και άλλων οικονομικών, κοινωνικών, πολιτικών ακόμα και ψυχολογικών κριτηρίων. Μια πολύ σημαντική αντιμετώπιση των παραπάνω παραμέτρων έγινε με τη θεωρία των κεντρικών τόπων (central place theory) του Christaller. Ειδικότερα, για τις αστικές συστοιχίες διατυπώθηκε από τον Golany (1982) χωρίς την παράθεση εμπειρικών δεδομένων, η άποψη, ότι ο ρόλος των αστικών συστοιχιών είναι σημαντικός διότι συμβάλλει στη μείωση της αντίληψης για την χωρική απομόνωση στις άγονες περιφέρειες. Μία πολύ ενδιαφέρουσα διατύπωση έγινε και από τον Krakover (1987), ο οποίος ανέλυσε τα μειονεκτήματα και τα πλεονεκτήματα των αστικών συστοιχιών χρησιμοποιώντας στατιστικά δεδομένα για δύο περιφέρειες των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, της βόρειας Καρολίνας και της Φιλαδέλφειας. Τέλος, μια εμπειρική προσέγγιση της ύπαρξης αστικών συστοιχιών στο εσωτερικό περιφερειών αλλά και ολόκληρων χωρών δόθηκε από τους Portnov και Erell (2001), οι οποίοι δημιούργησαν ένα δείκτη ο οποίος προσδιορίζει κατά πόσο υπάρχουν συστοιχίες μέσα σε μια περιφέρεια και τις αξιολογεί βάσει της απόστασης τους από την πόλη-κέντρο.
Η ανάπτυξη των εννοιών και των ερμηνειών που δόθηκαν για την εξέλιξη των αστικών συστοιχιών αποτελούν σημαντικό βήμα για τη δημιουργία του κατάλληλου μεθοδολογικού πλαισίου το οποίο θα τις χαρακτηρίζει, θα τις ερμηνεύει και θα τις αξιολογεί ενώ παράλληλα θα προσδιορίζει τη δυναμικότητά τους βάσει των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους. Η συνολική προσέγγιση μπορεί να ενισχυθεί σημαντικά από τον προσδιορισμό ενός δείκτη. 3. Μεθοδολογία Στο πρώτο στάδιο της προτεινόμενης μεθοδολογικής προσέγγισης, γίνεται η κατηγοριοποίηση και η ομαδοποίηση των οικισμών που εντοπίζονται στο εσωτερικό της περιοχής μελέτης. Ένας τρόπος διαχωρισμού, ο οποίος είναι και ο πιο διαδεδομένος σε μελέτες και έρευνες αντίστοιχων φαινομένων είναι βάσει του πληθυσμού των οικισμών. Κατ αυτήν την έννοια, θα πρέπει να επιλεγούν κατηγορίες τέτοιες ώστε να επιτυγχάνεται αφενός ο προσδιορισμός διακριτών αστικών συστοιχιών και αφετέρου η συμμετοχή σε αυτών οικισμών με πληθυσμό ικανό ώστε να ανταποκρίνεται στον όρο αστικός. Στη συνέχεια υπολογίζεται η περιοχή εξυπηρέτησης βασιζόμενη στο κόστος χρόνου ή απόστασης που χρειάζεται για να διανυθεί τμήμα του οδικού δικτύου, από κάθε οικισμό. Τα όρια αυτής της περιοχής μπορούν να προκύψουν όχι μόνο με τη χάραξη ενός κύκλου συγκεκριμένης ακτίνας, αλλά και με χρήση του οδικού δικτύου, λαμβάνοντας υπόψη το μήκος του κάθε τμήματός του και συνολικά της απόστασης κάθε οικισμού από τους υπόλοιπους. Παράλληλα, δημιουργείται μια εκτενής βάση δεδομένων η οποία στοχεύει στην καλύτερη εφαρμογή του μεθοδολογικού πλαισίου, στην εξαγωγή καλύτερων συμπερασμάτων και στην ουσιαστική αξιολόγηση των παρατηρούμενων συστοιχιών. Πρόκειται για ποσοτικά δεδομένα που αναφέρονται στην επιφάνεια μέσα στην οποία εξυπηρετούνται οικισμοί (π.χ. εμβαδόν), στους οικισμούς που εξυπηρετούνται (π.χ. πληθυσμιακή εξέλιξη, υψόμετρο, χωρικά δεδομένα) και τέλος, στα χαρακτηριστικά του οδικού δικτύου εξυπηρέτησης (π.χ. μήκος οδικού τμήματος, χρονικό κόστος). Μετά τον προσδιορισμό των περιοχών εξυπηρέτησης το επόμενο βήμα είναι η εφαρμογή συγκεκριμένων μεθόδων και τεχνικών χωρικής ανάλυσης με σκοπό πλέον να εντοπιστούν, αναγνωριστούν και χαρακτηριστούν οι αστικές συστοιχίες που δημιουργούνται στα όρια της περιοχής μελέτης μέσω δύο εναλλακτικών μεθοδολογικών προσεγγίσεων. Της ανάλυσης των οικιστικών συγκεντρώσεων και της ανάλυσης των αστικών συστοιχιών. Η ανάλυση των οικιστικών συγκεντρώσεων πραγματοποιείται μέσω του προσδιορισμού απαριθμητών απόστασης (distance counts) ενώ η ανάλυση των αστικών συστοιχιών μέσω του χωροθετικού πηλίκου (location quotient) και της ταξινομικής ανάλυσης (cluster analysis). Η εφαρμογή της συγκεκριμένης μεθόδου έχει ως σκοπό την αξιολόγηση αστικών συστοιχιών αναδεικνύοντας τα επιμέρους χαρακτηριστικά και αποτιμώντας τη δυναμική καθώς και τη σημαντικότητα τους. 4. Εφαρμογή: Χωρική Ανάλυση Αστικών Συγκεντρώσεων στη Περιφέρεια Θεσσαλίας Σύμφωνα με το προτεινόμενο μεθοδολογικό πλαίσιο, οι οικισμοί της περιοχής μελέτης εντάσσονται σε μία από τις παρακάτω κατηγορίες ανάλογα με το μέγεθός τους: Οικισμοί με πληθυσμό < 2.000 κατοίκους (922). Οικισμοί με πληθυσμό > 2.000 και < 10.000 (27). Οικισμοί με πληθυσμό > 10.000 κατοίκους (6). Στο πλαίσιο της συγκεκριμένης εργασίας μελετώνται οι δύο μεγαλύτερες κατηγορίες, με 2.000 έως 10.000 και με περισσότερους από 10.000 κατοίκους. Ως χρονική ακτίνα εξυπηρέτησης τέθηκαν από κάθε οικισμό-κέντρο τα 20 λεπτά, για πληθυσμό μεγαλύτερο από 10.000 κάτοικους, και 10 λεπτά για πληθυσμό 2.000-10.000 κατοίκους. Παράλληλα, θεωρούνται τρεις κατηγορίες τύποι οδικού δικτύου, που βασίζονται στις διεθνείς κατηγοριοποιήσεις (Gutierrez and Urbano, 2002) και σε κάθε περίπτωση προσαρμόζονται στην ελληνική πραγματικότητα και στην υφιστάμενη κατάσταση: 1 η κατηγορία, ο Π.Α.Θ.Ε με μέση ταχύτητα 120 χλμ/ώρα 2 η κατηγορία, το υπόλοιπο εθνικό δίκτυο με μέση ταχύτητα 100 χλμ/ώρα 3 η κατηγορία, το υπόλοιπο οδικό δίκτυο με μέση ταχύτητα 70 χλμ/ώρα
Χάρτης 1: Περιοχές εξυπηρέτησης οικισμών άνω των 10.000 κατοίκων Χάρτης 2: Περιοχές εξυπηρέτησης οικισμών 2.000 έως10.000 κατοίκων Σύμφωνα με τους παραπάνω χάρτες και όσον αφορά στις περιοχές εξυπηρέτησης των οικισμών με πληθυσμό 10.000 κατοίκους και άνω, στους νομούς Τρικάλων και Καρδίτσας περιλαμβάνουν περισσότερους από 130 οικισμούς, ενώ στους νομούς Λάρισας και Μαγνησίας λιγότερους από 80 οικισμούς. Χάρτης 3: Πυκνότητες οικισμών με πληθυσμό 10.000 και άνω στην Π. Θεσσαλίας. Χάρτης 4: Πυκνότητες οικισμών με πληθυσμό 2.000-10.000 κατοίκους στην Π. Θεσσαλίας. Στο χάρτη 4 η εικόνα που προκύπτει για τους οικισμούς που εξυπηρετούνται από κέντρα με πληθυσμό 2.000-10.000 κατοίκους διαφοροποιείται αισθητά ως προς αυτή του χάρτη 3. Συγκεκριμένα οι υψηλότερες συγκεντρώσεις, οι οποίες ξεπερνούν τους 25 εξυπηρετούμενους οικισμούς κατά μέσω όρο, παρατηρούνται στα δυτικά τμήματα των νομών Καρδίτσας και Τρικάλων, καθώς και στο νότιο τμήμα του νομού Λαρίσης, ενώ στο νομό Μαγνησίας η υψηλότερη συγκέντρωση παρατηρείται στο κέντρο. Αντίθετα οι χαμηλότερες συγκεντρώσεις, με λιγότερους από 20 εξυπηρετούμενους οικισμούς κατά μέσο όρο, παρατηρούνται στο βόρειο τμήμα του νομού Λάρισας. 4.1 Ανάλυση Αστικών Συγκεντρώσεων Στη δεύτερη ομάδα χρησιμοποιείται η μέθοδος της ταξινομικής ανάλυσης Κ-means, στο περιβάλλον του λογισμικού στατιστικών αναλύσεων SPSS. Βάσει των περιοχών εξυπηρέτησης υπολογίστηκαν διάφοροι δείκτες εφαρμόζοντας την μέθοδο του χωροθετικού πηλίκου, με σκοπό τη σύγκριση των τεσσάρων μεγαλύτερων αστικών κέντρων με το σύνολο της περιφέρειας. Τα αποτελέσματα του υπολογισμού παρουσιάζονται στον ακόλουθο πίνακα.
Πίνακας 1: Αποτελέσματα υπολογισμού του χωροθετικού πηλίκου για τους οικισμούς 10.000 κατ. και άνω Χωροθετικό πηλίκο Λάρισα Βόλος - Νέα Ιωνία Καρδίτσα Τρίκαλα 1. Οικισμοί / Πληθυσμό 1,020 1,169 1,086 1,118 2. Οικισμοί / οδικό δίκτυο 0,798 1,046 1,295 1,379 3. Οικισμοί / επιφάνεια 0,726 0,960 1,201 1,316 4. Οδικό δίκτυο / επιφάνεια 0,909 0,918 0,927 0,954 5. Οικισμοί 0-1000 κατ. / Σύνολο 0,947 0,934 0,942 0,926 6. Οικισμοί 1000-2000 κατ. / Σύνολο 1,278 1,778 2,078 2,201 7. Οικισμοί 2000-10000 κατ. / Σύνολο 2,191 1,742 0,950 1,258 8. % μεταβολή 91-01/ πληθυσμός 2001 21,791 16,473 55,508 54,480 9. % μεταβολή 91-01 / Πληθυσμός εξυπηρέτησης 0,035 0,028 0,057 0,042 10. Οικισμοί εξυπηρέτησης / Πληθυσμό 2001 0,773 0,534 3,462 2,580 11. Πληθυσμός 1961/ πληθυσμός 2001 1,902 2,315 0,814 0,957 12. Πληθυσμός 1971/ πληθυσμός 2001 2,600 2,561 0,923 1,251 13. Πληθυσμός 1981/ πληθυσμός 2001 3,449 3,287 0,922 1,381 14. Πληθυσμός 1991/ πληθυσμός 2001 3,609 3,456 0,962 1,416 Στην δεύτερη κατηγορία των οικισμών με πληθυσμό 2.000-10.000 κατοίκους εφαρμόστηκε η μέθοδος της ταξινομικής ανάλυσης K-means. Με την μέθοδο αυτή θέτοντας συγκεκριμένες μεταβλητές, οι οποίες περιγράφουν τους οικισμούς με πληθυσμό 2.000-10.000 κατοίκους, ομαδοποιήθηκαν οι οικισμοί σε τέσσερις κατηγορίες όπως φαίνεται στον πίνακα 2 και τα χαρακτηριστικά κάθε ομάδας στον πίνακα 3 Πίνακας 2: Αποτελέσματα ταξινομικής ανάλυσης οικισμών 2.000-10.000 κατοίκων 1 2 3 4 Τύρναβος Βελεστίνο Αγιά Αγριά Φάρσαλα Γόνοι Ζαγορά Αλμυρός Διμήνι Κρανέα Ελασσόνος Αμπελώνας Καρδιτσομαγούλα Μουζάκι Γιάννουλη Λιβάδι Συκούριο Ελασσόνα Μεγάλα Καλύβια Φάλαννα Καλαμπάκα Οιχαλία Νέα Αγχιάλος Σούρπη Παλαμάς Τσαριτσάνη Σοφάδες Φαρκαδώνα Νίκαια Πίνακας 3: Χαρακτηριστικά ομάδων ταξινομικής ανάλυσης οικισμών 2.000-10.000 κατοίκων 1 2 3 4 Πληθυσμός 10.458,5 2.516,4 2.722,2 6.293,6 Οικισμοί εξυπηρέτησης / πληθυσμό εξυπηρέτησης 0,00243 0,00196 0,00246 0,00244 Μέση πληθυσμιακή μεταβολή 5,3 0,0-0,8 9,9 Μέση απόσταση από τον οικισμό 9.727,6 9.840,5 7.402,1 9.557,8 Μήκος οδικού δικτύου / επιφάνεια 0,00055 0,00056 0,00073 0,00062 Εκπαίδευση 16,5 4,5 6,0 10,9 Έκτακτη ανάγκη 2,0 1,7 1,8 2,1 Πολιτισμός 2,5 2,1 2,8 3,4 Αθλητισμός 3,0 1,6 2,2 3,2 Εξετάζοντας τα στοιχεία των δύο παραπάνω πινάκων προκύπτει ότι οι ομάδες 1 και 4 περιλαμβάνουν οικισμούς - κέντρα εξυπηρέτησης. Πιο συγκεκριμένα, η πρώτη ομάδα έχει μέσο πληθυσμό 10.500 κατοίκους, (χάρτης 5) αυξημένη συμμετοχή στις υπηρεσίες και σημαντική πληθυσμιακή μεταβολή. Η τέταρτη ομάδα έχει παρόμοια χαρακτηριστικά με βελτιωμένες τιμές στον πολιτισμό και στον ρυθμό της πληθυσμιακής μεταβολής. Αντίθετα, η τρίτη και η τέταρτη ομάδα παρουσιάζουν σημαντικές διαφοροποιήσεις ως προς τις τιμές των μεταβλητών που αναφέρονται στις υπηρεσίες, οι οποίες σε κάθε περίπτωση είναι μικρότερες από αυτές των προαναφερθέντων.
Χάρτης 5: Αποτελέσματα ταξινομικής ανάλυσης (k-means) 4.2 Δείκτης Αστικών Συγκεντρώσεων Η προτεινόμενη διαδικασία προσδιορισμού αστικών συστοιχιών, αποτελεί το έναυσμα για τη δημιουργία του Δείκτη Αστικών Συγκεντρώσεων (ΔΑΣ) ο οποίος συγκρίνει την επιρροή και την δυναμική συγκεκριμένων οικισμών - κέντρων εξυπηρέτησης, λαμβάνοντας υπόψη ένα υποσύνολο των μεταβλητών της ανάλυσης που προηγήθηκε. Οι τιμές του δείκτη, αποτελούν μια επιπρόσθετη διαβάθμιση του φαινομένου των αστικών συστοιχιών που εντοπίζονται στο εσωτερικό της περιφέρειας, όσον αφορά στην σημερινή κατάσταση αλλά και στην μελλοντική εξέλιξή του και η μαθηματική του έκφραση είναι: N N α i + 1 Ρ + Ρi a i i= 1 i= 1 1 N N + Ρ + Ρi 1 Π + Ε + Α i= = 1000 (1) M µ µ ( Π + Ε + Α ) = 1 µ όπου = 1,.,M τα κέντρα εξυπηρέτησης I = 1,.,N οι οικισμοί που εξυπηρετούνται (εντός της περιοχής του ) Ρ = πληθυσμός κάθε οικισμού ή κέντρου εξυπηρέτησης Π = αριθμός υπηρεσιών πολιτιστικού χαρακτήρα Ε = αριθμός υπηρεσιών εκπαίδευσης Α = αριθμός υπηρεσιών έκτακτης ανάγκης (νοσοκομείο, πυροσβεστική, αστυνομικό τμήμα κλπ) μ = μέση απόσταση και d i µ = όπου d i η απόσταση μεταξύ i και N και α i 1 αν d i < μ i 0 αν d i > μ i μ είναι η μέση απόσταση των οικισμών με d i > μ i Σύμφωνα με τον παραπάνω τύπο, ο ΔΑΣ αξιοποιεί μεταβλητές που αναφέρονται αφενός στην εσωτερική σύσταση της κάθε συστοιχίας και αφετέρου του στην παροχή υπηρεσιών του κάθε οικισμού - κέντρου. Επομένως η γενική του μορφή διατυπώνεται ως εξής: Δ = ΣΥΣΤΟΙΧΙΑ * ΚΕΝΤΡΟ ΕΞΥΠΗΡΕΤΗΣΗΣ * 1000 (2) Βάσει του παραπάνω δείκτη αστικής συγκέντρωσης υπολογίστηκαν οι τιμές που λαμβάνουν οι οικισμοίκέντρα εξυπηρέτησης με πληθυσμό 2.000-10.000 κατοίκους για την περιφέρεια Θεσσαλίας. Τα
αποτελέσματα φαίνονται στον πίνακα 4 και η θεματική απεικόνισή τους στον χάρτη 6 ενώ στον πίνακα 5 περιλαμβάνεται η συγκριτική αντιπαράθεσή τους με τα αντίστοιχα αποτελέσματα της ανάλυσης Κ-means. Πίνακας 4: Αποτελέσματα υπολογισμού του δείκτη συστοιχίας για οικισμούς με πληθυσμό 2.000-10.000 κατοίκους Οικισμός - κέντρο Δείκτης Συστοιχίας Οικισμός - κέντρο Δείκτης Συστοιχίας Τύρναβος 501,68 Αγιά 154,96 Καλαμπάκα 368,60 Ζαγορά 148,45 Φάρσαλα 329,17 Νίκαια 135,17 Ελασσόνα 319,04 Οιχαλία 129,59 Αλμυρός 316,15 Καρδιτσομαγούλα 127,13 Αμπελώνας 289,96 Φάλαννα 126,10 Σοφάδες 263,20 Συκούριο 124,32 Παλαμάς 260,73 Μουζάκι 121,77 Κρανέα Ελασσόνος 257,97 Σούρπη 118,04 Αγριά 179,87 Λιβάδι 116,13 Νέα Αγχιάλος 171,04 Μεγάλα Καλύβια 106,34 Γιάννουλη 165,54 Τσαριτσάνη 100,42 Βελεστίνο 162,90 Διμήνι 86,12 Φαρκαδώνα 162,09 Γόνοι 76,50 Πίνακας 5: Σύγκριση του δείκτη συστοιχίας και της συστοιχίας (K-means) Οικισμός - κέντρο K-means Δείκτης Οικισμός - κέντρο K-means Δείκτης Τύρναβος 1 501,68 Αγιά 3 154,96 Καλαμπάκα 4 368,60 Ζαγορά 3 148,45 Φάρσαλα 1 329,17 Νίκαια 2 135,17 Ελασσόνα 4 319,04 Οιχαλία 2 129,59 Αλμυρός 4 316,15 Καρδιτσομαγούλα 2 127,13 Αμπελώνας 4 289,96 Φάλαννα 3 126,10 Σοφάδες 4 263,20 Συκούριο 3 124,32 Παλαμάς 4 260,73 Μουζάκι 3 121,77 Κρανέα Ελασσόνος 3 257,97 Σούρπη 2 118,04 Αγριά 4 179,87 Λιβάδι 2 116,13 Νέα Αγχιάλος 4 171,04 Μεγάλα Καλύβια 2 106,34 Γιάννουλη 4 165,54 Τσαριτσάνη 2 100,42 Βελεστίνο 2 162,90 Διμήνι 2 86,12 Φαρκαδώνα 2 162,09 Γόνοι 2 76,50 Χάρτης 6: Δείκτης Αστικής Συγκέντρωσης (ΔΑΣ)
Χάρτης 7: Σύγκριση ΔΑΣ και ταξινομικής ανάλυσης 5. Συμπεράσματα Απώτερος σκοπός της συγκεκριμένης εργασίας ήταν η μορφοποίηση μιας ολοκληρωμένης μεθοδολογικής προσέγγισης η οποία να εξετάζει, να προσδιορίζει, να αναλύει και να αξιολογεί την ύπαρξη αστικών συστοιχιών στο εσωτερικό μιας συγκεκριμένης περιοχής μελέτης. Ο ρόλος της προτεινόμενης μεθοδολογικής προσέγγισης ενισχύεται από την δημιουργία του συγκριτικού δείκτη αστικών συγκεντρώσεων, ο οποίος βελτιώνει τον τρόπο επεξεργασίας και ανάλυσης των προσδιορισθέντων αστικών συστοιχιών και αποτελεί μια εναλλακτική αποτίμηση της δυναμικότητας τους. Περιοχή εφαρμογής της συνολικά προτεινόμενης προσέγγισης αποτέλεσε η Περιφέρεια Θεσσαλίας. Τα αποτελέσματα της εφαρμογής της προτεινόμενης μεθοδολογικής προσέγγισης σε συνδυασμό και με το δείκτη, έδειξαν ότι αποτελεί ένα ολοκληρωμένο εργαλείο για την στήριξη της διαδικασίας προσδιορισμού αστικών συστοιχιών. Κατ αυτήν την έννοια, η παρούσα μεθοδολογική προσέγγιση αξιοποιεί συνθετικά σύγχρονες μεθόδους και τεχνικές, των οποίων η χρήση διαρκώς εντατικοποιείται εξαιτίας της ευελιξίας και των μεγάλων δυνατοτήτων που προσφέρουν. Καθώς η προτεινόμενη διαδικασία βρίσκεται σε πολύ αρχικά στάδια προσδιορισμού επιδέχεται τροποποιήσεις και βελτιώσεις, οι οποίες καταρχήν σχετίζονται με το είδος και τον όγκο της αρχικής πληροφορίας και κατ επέκταση με την ποιότητα των μεταβλητών που λαμβάνονται υπόψη. Επομένως, ο συνυπολογισμός δεδομένων που για παράδειγμα, αφορούν στον ιδιαίτερο οικονομικό χαρακτήρα κάθε οικισμού θα ενίσχυαν τα συμπεράσματα από την ανάλυση και την τελική κατηγοριοποίηση των αστικών συστοιχιών. Τέλος θα πρέπει να υπογραμμιστεί, ότι ο ρόλος των αστικών κέντρων και των συστοιχιών που άμεσα ή έμμεσα δημιουργούν αποτελεί μια δυναμική πραγματικότητα στην διαμόρφωση του αστικού συστήματος τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο. Η περαιτέρω ενίσχυση του πιθανού ρόλου τους, προκύπτει ως αποτέλεσμα των σχέσεων που δημιουργούνται μεταξύ οικισμών - κέντρων και γειτονικών πόλεων, που ουσιαστικά η δυνητικά εξυπηρετούν και έχει άμεση σχέση με την αναπτυξιακή διαδικασία. Στη επιτυχή έκβαση του συγκεκριμένου εγχειρήματος καταλυτική είναι η χρήση μεθόδων, τεχνικών και υποδειγμάτων από την επιστημονική περιοχή της ποσοτικής χωρικής ανάλυσης και η συνδρομή της τεχνολογίας των Γεωγραφικών Πληροφοριακών Συστημάτων (GIS). 6. Βιβλιογραφία Αργύρης Θ., 1997: Οικονομική του Χώρου: Τόμος ΙΙ, Αστική Οικονομική, Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακή Α.Ε., Θεσσαλονίκη. Mαλούτας Θ., 1994: Ποσοτικές μέθοδοι γεωγραφικής ανάλυσης: Σημειώσεις. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης. Βόλος. Φώτης Γ. Ν., 2002: Χωρική Ανάλυση: Πανεπιστημιακές Σημειώσεις. Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Βόλος.
Clark C., 1982, Regional and Urban Location, St. Martin s, New York Christaller W., 1966: Central places in Southern Germany, Translate from W. Christaller, 1933, Die zentralen Orte in Suddeutschland. Eine okonomisch-geographische Untersuchung uber die Gesetzmassigkeit der Verteilung und Entwicklung der Siedlungen mit stadtischer Funktionen. Doxiadis, C.A., 1964: The Ancient Greek City and the City of the Present, Doxiadis-Associates- Consultants, Athens. Dueker K. and Jampoler S., 2002: Global Urban Quality: An Analysis of Urban Indicators Using Geographic Information Science, University Consortium for Geographic Information Science. Fotheringham S., 1991: Migration and Spatial Structure: The Development of ths Competing Destinations Model, in J. Stillwell and P. Congdon (eds), Migration Models: Mcro and Micro Approaches, Belhaven Press, London and New York, pp. 57-72. Golany G., 1982: Selecting Cities for New Settlements in Arid Lands: Negev Case Study in Energy and Building, vol. 4, pp. 23-41. Gutierrez J nad Urbano P., 2002: Accessibility in the European Union: the Impact of the Trans European Road Network in Journal of Transport Geography, Vol.4 pp.15-25. Haughton G. και Hunter C., 1994: Sustainable Cities, Jessica Kingsley Publishers, London. Howard E. 1985, Garden Cities of Tomorrow, Attic Books, London. Krakover S., 1987: Clusters of Cities versus City Region in Regional Planning in Environment and Planning A, vol. 19, pp. 1375-86. Moreno J.L (1953; 1978 reprint); Who Shall Survive? Foundations of Sociometry, Group Psychotherapy and Sociodrama. Beacon House Inc., Beacon. Pangle T.L. (1979 English Translation), The laws of Plato, Basics Books Inc., N.Y.. Portnov B.A. and Erell E., 2001: Urban Clustering: The benefits and the drawbacks of location, Ashgate Publishing Company, England. Richardson H.W., 1977: Regional Growth Theory, Macmillan, London. Weber A. (1909;1929 reprint), Theory of the Location of Industries, The University of Chicago Press, Chicago and London. Wong C., 1995: Developing Quantitative Indicators for Urban and Regional Policy Analysis, in R. Hambleton and T. Huw, Urban Policy Evaluation: Challenge and Change, Paul Chapman Publishing Ltd., Cardiff, pp. 111-22. Διαδικτυακή Πληροφορία http://www.fisc-racing.com/misc/speed.html http://www.motorhoming.com/need_august_2003.htm http://www.statistics.gr/