ελτίο Τύπου 1. Περιγραφή Προγράµµατος - Χρηµατοδότηση Το ερευνητικό πρόγραµµα «Αναδιάρθρωση της καλλιέργειας του καπνού µε άλλες ανταγωνιστικές καλλιέργειες», εγκρίθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση, µέσω του ΟΠΕΚΕΠΕ του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίµων, και υλοποιήθηκε από την ερευνητική οµάδα του Τµήµατος ιοίκησης Επιχειρήσεων Αγροτικών Προϊόντων και Τροφίµων ( ΕΑΠΤ) του Πανεπιστηµίου Ιωαννίνων. Το έργο εντάσσεται στο Μέτρο 8 του Καν.(Ε.Κ.) 2182/02 και αφορά την αναδιάρθρωση της καλλιέργειας καπνού µε άλλες ανταγωνιστικές, εναλλακτικές και βιώσιµες καλλιέργειες. 2. Σκοπός Συνοπτικά ο στόχος του έργου είναι: Αφού χρησιµοποιήσει επιστηµονικές µεθόδους, για να αναλύσει την υπάρχουσα κατάσταση µε πρωτογενή έρευνα του κόστους (τεχνικοοικονοµική ανάλυση), της στάσης των ίδιων των παραγωγών (κοινωνικοοικονοµική ανάλυση), των δικτύων διανοµής (αλυσίδα προσφοράς), της αγοράς (έρευνα καταναλωτή), να επιλέξει ανταγωνιστικές καλλιέργειες οι οποίες ανταποκρίνονται στην αγορά και εξασφαλίζουν βιώσιµες και ικανοποιητικές λύσεις για τον Έλληνα παραγωγό. Το σχήµα στη σελίδα 3 παρουσιάζει συνοπτικά την σύνδεση των επιµέρους κοµµατιών του προγράµµατος και δείχνει πως καταλήγουµε στις τελικές προτάσεις για τις καλλιέργειες που πιθανά θα συµπεριληφθούν στα σχέδια παραγωγής του καπνοπαραγωγού µε την προοπτική αντικατάστασης του καπνού στο µέλλον. Να σηµειώσουµε εδώ πως τα στοιχεία µε διακεκοµµένες γραµµές αποτελούν την συνέχεια της επιλογής µιας εναλλακτικής καλλιέργειας και µελετούνται ήδη από την επιστηµονική οµάδα του τµήµατος.ε.α.π.τ. 3. Συµπεράσµατα Η κατάσταση που έχει διαµορφωθεί στον αγροτικό τοµέα επιβάλλει στους αγρότες να σκεφθούν ότι πρέπει πρώτα από όλα να ξεχάσουν την άµεση οικονοµική ενίσχυση από κρατικούς και ευρωπαϊκούς φορείς. Οι αγρότες πρέπει να συνειδητοποιήσουν ότι στο εξής θα πρέπει να σκέφτονται µόνοι τους, επιχειρηµατικά. Πρέπει, δηλαδή, από µόνοι τους να σχεδιάζουν τι θα καλλιεργήσουν στην επιχείρησή τους στηριζόµενοι περισσότερο στα µέσα που διαθέτουν οι ίδιοι. Λαµβάνοντας υπόψη τις ευκαιρίες και απειλές του περιβάλλοντος του αγροτικού τοµέα σε συνδυασµό µε τα ισχυρά και ασθενή σηµεία των αγροτικών επιχειρήσεων, όπως προέκυψαν από την έρευνα µας, πιστεύουµε ότι, οι έλληνες αγρότες πρέπει να επικεντρωθούν στην εφαρµογή ήπιων συστηµάτων παραγωγής αγροτικών προϊόντων ποιότητας διαφοροποιηµένων από τα συµβατικά της εντατικής βιοµηχανικής παραγωγής καθώς τα ήπια συστήµατα προσιδιάζουν περισσότερο στη δοµή της γεωργίας µας. Εξάλλου το παραδοσιακό σύστηµα παραγωγής ήδη εφαρµόζεται σε πολλές περιοχές της χώρας µας (λόγω διαρθρωτικών προβληµάτων). Απαιτείται, όµως, προσαρµογή ώστε να καλύπτεται το κοινοτικό θεσµικό πλαίσιο µέσω των συστηµάτων πιστοποίησης που ήδη οι καταναλωτές έχουν αποδεχθεί. Όλες οι επιµέρους έρευνες του προγράµµατος κατέληξαν σε µια κοινή γραµµή προτάσεων τις οποίες και αναλύουµε παρακάτω. Η τεχνοοικονοµική προσέγγιση της έρευνας έδειξε ότι ενώ θεωρητικά µπορεί να υπάρχουν καλλιέργειες που έχουν καλύτερο εισόδηµα από τις καλλιέργειες καπνού αν κανείς λάβει υπ οψιν του τις ειδικές κοινωνικές και µικρο κλιµατικές συνθήκες κάθε περιοχής καταλήγει σε ιδιαίτερα συµπεράσµατα για κάθε περιοχή.
Η κοινωνικοοικονοµική προσέγγιση αναλύοντας την στάση των παραγωγών απέναντι σε εναλλακτικά σενάρια µείωσης των επιδοτήσεων της καλλιέργειας του καπνού έδειξε ότι: Τα πιο πιθανά σενάρια από την πλευρά των παραγωγών είναι δύο: Να συνεχίσουν την καλλιέργεια του καπνού εάν η τιµή µείνει ίδια µε την σηµερινή (συµπεριλαµβανοµένης της οικονοµικής ενίσχυσης) Μη βιώσιµο σενάριο, το οποίο δείχνει ότι οι παραγωγοί βρίσκονται σε σύγχυση επειδή δεν υπάρχουν εναλλακτικές επιλογές Η συνέχιση της καλλιέργειας του καπνού αν καταργηθεί η οικονοµική ενίσχυση και αυξηθεί η τιµή αγοράς του προϊόντος κατά 50% Οι παράγοντες που επιδρούν θετικά στην προθυµία συνέχισης της καλλιέργειας είναι:τα έτη ενασχόλησης µε την καλλιέργεια, η συµµετοχή σε αγροτικό συνεταιρισµό, το προσδοκώµενο εισόδηµα και η προθυµία συνέχισης ενασχόλησης µε την γεωργία µετά την εφαρµογή της αποδέσµευσης. Περαιτέρω η µελέτη των δικτύων διανοµής των αγροτικών προϊόντων κατέληξε ότι για να υπάρξει ανάπτυξη των αγροτικών επιχειρήσεων θα πρέπει να τονωθεί η τοπική ζήτηση και να ενισχυθούν τα δίκτυα εντός των διαφορετικών νοµών µε παράλληλες επενδύσεις σε υποδοµές (µεταφορές, αποθήκευση, τεχνολογία) και σύναψη συµµαχιών ανάπτυξη συνεργιών για να δηµιουργηθεί µια σηµαντική διαπραγµατευτική δύναµη στο χώρο της πρωτογενούς παραγωγής. Ένα από τα σηµαντικότερα στοιχεία που καταλήγει η µελέτη είναι ότι ενώ οι αγροτικές επιχειρήσεις πρέπει σε κάθε περίπτωση να είναι συντονισµένες µε τις ανάγκες του τελικού καταναλωτή, ταυτόχρονα θα πρέπει να σκέφτονται και πως θα προσεγγίσουν ή αντικαταστήσουν συλλογικά τους ενδιάµεσους «πελάτες» (έµπορους & εταιρείες µεταποίησης) αφού στις περισσότερες περιπτώσεις το προϊόν πριν φτάσει στα χέρια του τελικού καταναλωτή πρέπει να περάσει από αυτά τα ενδιάµεσα κανάλια. Έτσι, η σωστή συνεργασία ή αντικατάσταση κάποιων από αυτούς τους ενδιάµεσους θα δώσει στα ελληνικά αγροτικά προϊόντα ένα ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα βοηθώντας στην ενισχυµένη διαθεσιµότητά τους στην αγορά. Ως τελευταίο στάδιο η µελέτη των καταναλωτικών στάσεων, απόψεων και αντιλήψεων για τα αγροτικά προϊόντα, καταλήγει ότι οι Έλληνες καταναλωτές επιζητούν ποιοτικά προϊόντα (βιολογικά προϊόντα, ολοκληρωµένης διαχείρισης και προϊόντα ΠΟΠ, ΠΓΕ...) και αυτό είναι µια τάση που συνεχώς αυξάνεται µελλοντικά. Επίσης η µελέτη των καταναλωτών έδειξε ότι δεν υπάρχει ένα συγκεκριµένο προφίλ ενός Έλληνα «µέσου καταναλωτή». Οι καταναλωτές τόσο στα αστικά κέντρα όσο και στην ελληνική επαρχία, ενώ παρουσιάζουν ένα κοινό πυρήνα συµβατικών τροφίµων τα οποία καταναλώνονται κατα κόρον από τις ελληνικές οικογένειες, παρουσιάζουν σηµαντικές διαφορές στις υπόλοιπες συµπεριφορές κατανάλωσης. Έτσι, εµφανίζονται διαφορετικοί ρυθµοί κατανάλωσης ποιοτικών προϊόντων στους διαφορετικούς νοµούς, διαφορετικές δαπάνες αγοράς τροφίµων και διαφορετική προθυµία πληρωµής για ποιοτικά προϊόντα. Γενικά, οι διαφορές αυτές καταδεικνύουν ότι η γνώση για τα ποιοτικά προϊόντα συνδέεται άµεσα µε την συχνότητα και την ποσότητα κατανάλωσης. Ακόµα, οι µηνιαίες δαπάνες για τα τρόφιµα συνδέονται άµεσα και αναλογικά µε την προθυµία πληρωµής για ποιοτικά τρόφιµα (όσο περισσότερα χρήµατα δαπανάει κάποιος για αγορές τροφίµων µηνιαία τόσο περισσότερα χρήµατα είναι διατεθειµένος να πληρώσει για την αγορά ποιοτικών τροφίµων). 4. Προτάσεις Λαµβάνοντας υπόψιν τα παραπάνω συµπεράσµατα των επιµέρους ερευνών και αξιοποιώντας στο µέγιστο βαθµό ιδιαίτερα τα συµπεράσµατα της τεχνοοικονοµικής προσέγγισης (που συγκρίνει το εισόδηµα του καπνού µε αυτό των εναλλακτικών καλλιεργειών) έχουµε να παρατηρήσουµε ότι: Γενικά, για τις ποικιλίες ανατολικού τύπου [συγκεκριµένα Μπασµάς (Ξάνθη, Ροδόπη, Σέρρες Πέλλα & Πιερία), Κατερίνης (Ξάνθη, Ροδόπη, Πέλλα, Πιερία & Φθιώτιδα, Αιτωλοακαρνανία), & Τσεµπέλια (Φθιώτιδα)], η αντικατάσταση τους είναι ιδιαίτερα δύσκολη περίπτωση και δη σε αγροτικές επιχειρήσεις που έχουν µικρούς κλήρους (κάτω των 15 στρεµµάτων). Επιπροσθέτως, οι ποικιλίες ανατολικού τύπου (π.χ. Μπασµάς, Κατερίνης & Τσεµπέλια, κλπ) αποτελούν καλλιέργειες έντασης εργασίας & εµπεριέχουν στο κόστος τους σηµαντικές δαπάνες ηµεροµισθίων τα οποία κατά 90% είναι της οικογένειας, οπότε παρά την ενδεχόµενη εξάλειψη των οικονοµικών ενισχύσεων είναι πιθανόν να µένει ένα εισόδηµα στην οικογένεια από τα ηµεροµίσθια της. Παράλληλα, όµως η µείωση ή εξάλειψη της οικονοµικής ενίσχυσης θα επιφέρει
µείωση της καλλιέργειας του καπνού. Ήδη αυτό διαπιστώθηκε σε µεγάλο βαθµό στην νότια Ελλάδα αλλά και σε µικρότερο βαθµό στη βόρεια Ελλάδα. Αναµένεται συνεπώς να αυξηθούν οι τιµές της αγοράς ιδιαίτερα στα ανατολικού τύπου καπνά. Μέσα δηλαδή από την διαδικασία αυτή η καλλιέργεια των ποικιλιών ανατολικού τύπου, µπορεί µε την επικείµενη αύξηση των τιµών της αγοράς να είναι συµφέρουσα & να συνεχιστεί, παρά την εξάλειψη της οικονοµικής ενίσχυσης. (έχει ήδη παρατηρηθεί µια αύξηση της τιµής του µπασµά κατά 25% φέτος από την ΣΕΚΕ & η οποία και αναµένουµε να συνεχιστεί). Παρόλα αυτά, αξίζει να σηµειώσουµε εδώ ότι πάρα την άριστη ποιότητα της καλλιέργειας των ποικιλιών ανατολικού τύπου γενικότερα στον Ελλαδικό χώρο, τα τελευταία χρόνια λόγω της οικονοµικής ενίσχυσης η ποιότητα έχει µειωθεί. Οι προσπάθειες της ολοκληρωµένης διαχείρισης καθώς και της βιολογικής καλλιέργειας που ξεκίνησαν είναι προς την σωστή κατεύθυνση για βελτίωση της ποιότητας του ανατολικού τύπου ποικιλιών. Η ενδεχόµενη συνεπώς κλιµάκωση και σύνδεση της ποιότητας αυτών µε την τιµή αγοράς να προµηνύει περαιτέρω αύξηση των τιµών, προσέγγιση του υποθετικού σεναρίου, συνέχισης της καλλιέργειας των ανατολικού τύπου καπνών αν καταργηθεί η οικονοµική ενίσχυση και αυξηθεί η τιµή αγοράς του προϊόντος κατά 50%. Γενικά, για τις ποικιλίες Virginia & Burley (και λοιπές ξενικές ποικιλίες) που καλλιεργούνται στις καπνοπαραγωγικές περιοχές, έχουµε να παρατηρήσουµε ότι: Θα αντικατασταθούν σίγουρα αν δεν έχουν αντικατασταθεί ήδη, καθώς µε την κατάργηση των εισοδηµατικών ενισχύσεων η αντικατάσταση τους είναι εφικτή. Συγκεκριµένα, οι ποικιλίες αυτές είναι πλήρως εκµηχανισµένες, καταλαµβάνουν περισσότερο πεδινές και ποτιστικές περιοχές, στις οποίες υπάρχουν συνήθως εναλλακτικές - ανταγωνιστικές καλλιέργειες µε ικανοποιητικό εισόδηµα. Επισηµαίνεται, ότι τα προτεινόµενα κηπευτικά και δένδρα δεν µπορούν να χρησιµοποιηθούν άµεσα από τους καπνοκαλλιεργητές, καθόσον σύµφωνα µε τον Κανονισµό χάνουν το δικαίωµα οικονοµικής ενίσχυσης. Προτείνονται όµως, επειδή από πλευράς εισοδήµατος είναι κοντά στις καπνοκαλλιέργειες και βέβαια µέχρι να αλλάξει ο Κανονισµός ή από το 2013 και έπειτα, µπορούν να χρησιµοποιηθούν ως εναλλακτικές λύσεις. Καινοτόµες Προσπάθειες Οι καινοτόµες προσπάθειες που ξεκίνησαν από την Ελασσώνα του Ν. Λάρισας και το Αρχάνι από το Ν. Φθιώτιδας, που περιλαµβάνουν την κάθετη διαχείριση καλλιέργειας, παραγωγής, επεξεργασίας, µεταποίησης και πώλησης του καπνού, αντιµετωπίζουν ακόµα δυσκολίες αναγνώρισης από το Υπουργείο Οικονοµικών. Άπαντες Κοινότητα και Κράτος, ενθαρρύνουν παρόµοιες προσπάθειες και συµφωνούν για την απελευθέρωση του εµπορίου των αγροτικών προϊόντων, όχι όµως για τον καπνό. Βέβαια, παρόµοια περίπτωση για τον καπνό αντιµετωπίζεται διαφορετικά από τα άλλα κράτη-µέλη της Κοινότητας (Ιρλανδία και ανία), και βέβαια, η χώρα µας παρανοµεί αντιτιθέµενη στον Κανονισµό της Κοινότητας περί ελεύθερου ανταγωνισµού µεταξύ των καπνοπαραγωγών της Κοινότητας. Συγκεκριµένα για τους νοµούς Πέλλας και Πιερίας που παρουσιάζουν οµοιοµορφίες γεωµορφολογικές και κοινωνικές τα συµπεράσµατα είναι: Αναφορικά µε τις ανατολικού τύπου καλλιέργειες, ιδιαίτερα σε αγροτικές επιχειρήσεις µονοκαλλιέργειας καπνού (13,43% και 62,11% του δείγµατος αντίστοιχα για τους νοµούς Πέλλας και Πιερίας) µε ξηρικά κτήµατα αλλά και γενικότερα µικρό κλήρο, λαµβάνοντας υπόψη και τα δηµογραφικά χαρακτηριστικά των παραγωγών (ηλικία, εκπαίδευση, κλπ) δύσκολα τεκµαίρεται η αντικατάσταση της καλλιέργεια του καπνού µε άλλη καλλιέργεια. Για όσους όµως αναζητούν διέξοδο πέραν της καλλιέργειας του καπνού η αιγοπροβατοτροφία διαµορφώνει ευνοϊκές συνθήκες ιδιαίτερα η πιστοποιηµένη της ολοκληρωµένης ή της βιολογικής εκτροφής. Τα χειµερινά σιτηρά εξάλλου αποτελούν καλλιέργειες των ξηρικών εδαφών, υπάρχουν όµως δυνατότητες υποκατάστασης αυτών από ενεργειακές καλλιέργειες. Εξαρτώνται όµως οι τελευταίες από την ανταγωνιστικότητα (τιµές που θα διαµορφωθούν) και την απαραίτητη υποδοµή απορρόφησης της παραγωγής. Τέλος, η εξέλιξη της καλλιέργειας των αρωµατικών και φαρµακευτικών είναι επίσης αµφίβολη όσο δεν υπάρχει η απαραίτητη υποδοµή τυποποίησης και διαθεσιµότητας.
Αναφορικά µε τις ποικιλίες αµερικάνικου τύπου Virtzinia και Burley, εκµηχανισµένες καλλιέργειες θα αντικατασταθούν σίγουρα αν δεν έχουν ήδη αντικατασταθεί από ανταγωνιστικές καλλιέργειες λόγω υψηλού κόστους και των διαµορφούµενων τιµών της αγοράς. Οι ποτιστικές ποικιλίες ανατολικού τύπου αντιµετωπίζουν επίσης πρόβληµα αντικατάστασης εφόσον όπως αναµένεται εδραιωθεί η κλιµάκωση των τιµών σύµφωνα µε την ποιότητα, Με την διακοπή της οικονοµικής ενίσχυσης στον καπνό οι πλησιέστερες από πλευράς εισοδήµατος καλλιέργειες αντικατάστασης των ποτιστικών ποικιλιών αµερικάνικου και ανατολικού τύπου είναι : τα σπαράγγια και η επέκταση των δενδρωδών καλλιεργειών (ροδάκινα, κεράσια, µήλα, αχλάδια, βερίκοκα, κλπ) µε διαφοροποίηση ειδών και ποικιλιών και παραγωγή προϊόντων ποιότητας (ολοκληρωµένης και βιολογικής παραγωγής). Ακόµα, επίκειται αύξηση σε βάρος του καπνού, των κηπευτικών καλλιεργειών, των οποίων όµως πρέπει να διασφαλισθεί η διαθεσιµότητα, δηλαδή η στήριξη για την οργάνωση κέντρων παραγωγής και η δηµιουργία οµάδων παραγωγών. Τέλος, η καλλιέργεια της µηδικής και του αραβόσιτου µπορούν να χρησιµοποιηθούν ως αντικαταστάτες του ποτιστικού καπνού, εξαρτώµενες όµως από την ανταγωνιστικότητα τους και την διακύµανση των τιµών της αγοράς.
Ηµερίδες Τα αποτελέσµατα του ερευνητικού προγράµµατος ανακοινώθηκαν και θα ανακοινωθούν σε 5 (πέντε) ηµερίδες που θα διεξαχθούν σε καπνοπαραγωγικές περιοχές της βόρειας και κεντρικής Ελλάδας και συγκεκριµένα στις πόλεις: Κοµοτηνή Ξάνθη Έδεσσα Λαµία και Αγρίνιο Οι ηµερίδες απευθύνονται σε κατοίκους των περιοχών όπου πραγµατοποιήθηκε η έρευνα και έχουν εργασιακό, κοινωνικό, πολιτικό και επιστηµονικό ενδιαφέρον. 5. Στοιχεία Επικοινωνίας Για περαιτέρω πληροφορίες µπορείτε να απευθυνθείτε στα παρακάτω άτοµα: Επιστηµονικός Υπεύθυνος: Φωτόπουλος Χρήστος - Καθηγητής Τηλ. 26410-74123 & 26410-74151 & 6976760281 Fax. 26410-74180 e-mail: chfotopu@cc.uoi.gr ιοικητική Υποστήριξη: Κουσουνή Αικατερίνη Τηλ. 26410-91706 & 6948541888 Fax. 26410-91706 e-mail: akusuni@cc.uoi.gr
1. Ένα σύντοµο πλάνο του Ερευνητικού Προγράµµατος Παγκοσµιοποίηση & αλλαγές στο παγκόσµιο οικονοµικό σύστηµα ΝΕΑ ΚΑΠ ΚΑΠΝΟΣ Ανάγκη για αλλαγή / αναδιάρθρωση των καλλιεργειών Τεχνοοικονοµική Κοινωνική Καταναλωτή Ποια εναλλακτική καλλιέργεια έχει το καλύτερο εισόδηµα? Επιθυµούν οι ίδιοι οι παραγωγοί να συνεχίσουν την καλλιέργεια του καπνού? Τι προϊόντα ψάχνουν, επιζητούν & προτίθενται να αγοράσουν οι καταναλωτές? Ποια προϊόντα θα επιλεχθούν να αντικαταστήσουν τις καλλιέργειες καπνού? ικτύων ιανοµής Πως θα φτάσουν τα προτεινόµενα προϊόντα στον καταναλωτή? Πως θα αντικαταστήσω τις καλλιέργειες? Επιχειρηµατικό Σχέδιο