ΕΘΙΑΓΕ 14 / 15 Διερεύνηση ανάπτυξης ευκαιριών στροφής των καπνοπαραγωγών προς άλλες απασχολήσεις Δρ Δημήτρης Παπαδόπουλος, Δόκιμος Ερευνητής Ινστιτούτο Γεωργοοικονομικών & Κοινωνιολογικών Ερευνών Το Μάρτιο του 2004 το Ινστιτούτο Γεωργοοικονομικών και Κοινωνιολογικών Ερευνών ανέλαβε την εκπόνηση διετούς ερευνητικού προγράμματος με τίτλο «Διερεύνηση ανάπτυξης ευκαιριών στροφής των καπνοπαραγωγών προς άλλες απασχολήσεις» (Μέτρο 8, Καν. (ΕΚ) 2182/02). Ο βασικός σκοπός του προγράμματος ήταν η εξεύρεση εναλλακτικών καλλιεργειών-δραστηριοτήτων για τους παραγωγούς που εγκατέλειψαν την καπνοκαλλιέργεια στους νομούς Αιτωλοακαρνανίας, Αργολίδας, Βοιωτίας, Κορινθίας και Φθιώτιδας. Η γενική κατευθυντήρια γραμμή της ερευνητικής ομάδας ήταν ότι η στροφή από την καπνοκαλλιέργεια σε άλλες καλλιέργειες-δραστηριότητες εξαρτάται από το πόσο αυτές προσφέρουν υψηλή ακαθάριστη πρόσοδο, είναι επικερδείς, μπορούν να προσαρμοστούν στις εδαφοκλιματικές συνθήκες και αξιοποιούν το διαθέσιμο εργατικό δυναμικό. Σύμφωνα με τη χρηματοοικονομική ανάλυση των προτεινόμενων εναλλακτικών δραστηριοτήτων αποδείχθηκε αρχικά ότι τα κτηνοτροφικά φυτά είναι επικερδής δραστηριότητα. Πιο συγκεκριμένα, η καλλιέργεια της μηδικής παρουσιάζει μικρό κίνδυνο στην απόδοση ενώ είναι μεγαλύτερος ο κίνδυνος διακύμανσης της τιμής. Στις παραγωγικές δαπάνες, οι μεταβλητές δαπάνες καταλαμβάνουν σημαντικό ποσοστό με μεγάλη συμμετοχή της ανθρώπινης εργασίας. Η καλλιέργεια της μηδικής είναι παραδοσιακή καλλιέργεια, δεν απαιτεί μεγάλο αρχικό επενδυτικό κόστος, και δεν έχει ιδιαίτερες καλλιεργητικές απαιτήσεις. Η βιολογική καλλιέργεια της μηδικής έχει μεγαλύτερο κέρδος γιατί παρόλο που έχει αυξημένες παραγωγικές δαπάνες, η τιμή που απολαμβάνουν οι βιοκαλλιεργητές είναι υψηλότερη και η απόδοση δεν παρουσιάζει μεγάλη μείωση σε σχέση με τη συμβατική καλλιέργεια. Ο αραβόσιτος για την παραγωγή καρπού για κτηνοτροφή είναι γνωστή καλλιέργεια αλλά παρουσιάζει ευαισθησίες σε ασθένειες. Η στρεμματική απόδοση παρουσιάζει ανοδική πορεία τα τελευταία χρόνια και ο κίνδυνος της απόδοσης είναι μεγαλύτερος σε σχέση με τη μηδική. Από την άλλη πλευρά η τιμή του αραβόσιτου τα τελευταία χρόνια ακολουθεί πτωτική πορεία με τον κίνδυνο της τιμής να παρουσιάζεται ιδιαίτερα αυξημένος. Η βιολογική καλλιέργεια του αραβόσιτου είναι επικερδής. Οι δαπάνες παραγωγής εμφανίζονται αυξημένες κατά 41% σε σχέση με τη συμβατική καλλιέργεια. Η τιμή που απολαμβάνουν οι βιοκαλλιεργητές είναι υψηλότερη ενώ η απόδοση παρουσιάζει μικρή μείωση σε σχέση με τη συμβατική καλλιέργεια. Η καλλιέργεια της ρίγανης, η οποία είναι πολυετής, προτείνεται για ορεινές κυρίως περιοχές και απαιτεί χαμηλό κόστος εγκατάστασης. Δεν εμφανίζει ιδιαίτερα προβλήματα από ασθένειες αλλά μπορεί να παρουσιαστούν προβλήματα με ζιζάνια. Από την κατηγορία των κηπευτικών εξετάστηκαν αναλυτικά το σπαράγγι, η αγκινάρα, η φράουλα και η τομάτα. Το σπαράγγι είναι ένας δυναμικός κλάδος με έντονο εξαγωγικό χαρακτήρα αλλά απαιτεί την επιμόρφωση των παραγωγών για τις ιδιαίτερες καλλιεργητικές φροντίδες και τεχνικές και για την εξασφάλιση των κατάλληλων ριζωμάτων. Η στρεμματική απόδοση του σπαραγγιού παρουσιάζει αυξητική τάση ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια αλλά ο κίνδυνος της τιμής είναι ιδιαίτερα μεγάλος. Η αγκινάρα δεν είναι ιδιαίτερα απαιτητικό φυτό αλλά χρειάζεται καλή γνώση της τεχνικής του πολλαπλασιασμού της και των καλλιεργητικών περιποιήσεων. Διαχρονικά παρατηρείται μείωση της απόδοσης αν και τα τελευταία χρόνια παρουσιάζει μια πιο σταθερή πορεία. Η καλλιέργεια της φράουλας αντιμετωπίζει ιδιαίτερα προβλήματα στην προώθησή της γιατί είναι ευπαθές προϊόν. Η στρεμματική απόδοση της φράουλας παρουσιάζει αύ-
ξηση και ο κίνδυνος της απόδοσης συνεχώς μειώνεται τα τελευταία χρόνια. Η τιμή πώλησης δυστυχώς παρουσιάζει αρνητική τάση που είναι εντονότερη τα τελευταία χρόνια. Η καλλιέργεια της τομάτας στην ύπαιθρο παρουσιάζει μικρή αρνητική μεταβολή στην απόδοση και ο κίνδυνός της εμφανίζεται μειωμένος ειδικά τα τελευταία χρόνια. Η τιμή της τομάτας παρουσιάζει μείωση τόσο στην καλλιέργεια της υπαίθρου όσο και στην καλλιέργεια υπό κάλυψη. Από τους κλάδους ζωικής παραγωγής έγινε ανάλυση της προβατοτροφίας πεδινών και ορεινών περιοχών. Η προβατοτροφία πεδινών περιοχών χαρακτηρίζεται από υψηλές απαιτήσεις σταβλισμού, διατροφής και εργασίας, ενώ η προβατοτροφία ορεινών περιοχών χαρακτηρίζεται από μικρότερες αποδόσεις αλλά είναι πιο ανθεκτική και έχει μικρότερες απαιτήσεις σταβλισμού και διατροφής. Η παραγωγή γάλακτος σύμφωνα με τα στοιχεία του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων εμφανίζει ελαφρά ανοδική πορεία και ο κίνδυνος της απόδοσης γάλακτος είναι μικρός. Επίσης, η τιμή του γάλακτος εμφανίζει διακυμάνσεις αλλά μετά από το 1995 παρουσιάζει μικρή ανοδική πορεία. Από την άλλη πλευρά, η τιμή των αρνιών γάλακτος παρουσίασε διαχρονικά μεγάλη πτώση, γεγονός που πρέπει να συνεκτιμηθεί σε σχέση με την απόδοση των αρνιών γάλακτος. Οι δαπάνες παραγωγής διαφοροποιούνται μεταξύ της ορεινής και της πεδινής εκτροφής. Η διαφορά προσδιορίζεται στις ανάγκες διατροφής, που στην πεδινή προβατοτροφία είναι μεγαλύτερες, διότι βασίζεται στο μεγαλύτερο ποσοστό της σε σιτηρέσια. Η μέση απόδοση σε γάλα και κρέας είναι μεγαλύτερη στην πεδινή εκτροφή σε σχέση με την ορεινή. Η μέση ακαθάριστη πρόσοδος και αντίστοιχα το μέσο καθαρό κέρδος είναι μεγαλύτερες στην περίπτωση της πεδινής προβατοτροφίας σε σχέση με την ορεινή. Τέλος, σημειώνεται ότι η προβατοτροφία δεν παρουσιάζει πιθανότητα αρνητικού κέρδους σε κανένα από τα δύο συστήματα. Συνεπώς, από τη συνολική οικονομική ανάλυση των εναλλακτικών κλάδων ο καπνοκαλλιεργητής μπορεί ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες της περιοχής του και ανάλογα με το κοινωνικο-οικονομικό προφίλ να επιλέξει τους καταλληλότερους κλάδους. Όμως εδώ θα πρέπει να επισημανθεί ότι ο καπνοκαλλιεργητής θα πρέπει να λάβει υπόψη του εκτός από την κερδοφορία του κλάδου, τον κίνδυνο, το επενδυτικό κόστος και άλλες βασικές παραμέτρους όπως παράγοντες ζήτησης, προτιμήσεις καταναλωτών, δυνατότητα μεταποίησης του προϊόντος, οργάνωση της αγοράς και γνώση του συνολικού θεσμικού πλαισίου για τον αντίστοιχο κλάδο. Η επιλογή των προϊόντων, των οποίων οι αλυσίδες παραγωγής και εμπορίας (ΑΠΕ) εξετάσθηκαν, βασίστηκε στις υφιστάμενες καλλιέργειες και κατά συνέπεια στην υφιστάμενη τεχνογνωσία και εμπειρία - καθώς και τις δυνατότητες των εκμεταλλεύσεων και τις επιθυμίες των παραγωγών. Παράλληλα, εξετάσθηκαν στοιχεία εξαγωγών και φαινόμενης κατανάλωσης και υπολογίστηκαν δείκτες ανταγωνιστικότητας για τα ελληνικά προϊόντα. Τα αποτελέσματα που προέκυψαν από αυτή την ανάλυση συνδυάστηκαν με τα ευρήματα των προηγούμενων αναλύσεων, τις τεχνικές και οικονομικές αξιολογήσεις των δυνατοτήτων ανά νομό, και την εμπειρία που αποκομίστηκε κατά τις επισκέψεις των μελών της ερευνητικής ομάδας στους νομούς και τις κατά τόπους συζητήσεις με παραγωγούς. Τα προτεινόμενα προϊόντα ανά νομό είναι: Αιτωλοακαρνανία: κρέας αιγοπροβάτων, γάλα-τυρίγιαούρτι αιγοπροβάτων, βρώσιμη ελιά, ελαιόλαδο. Φθιώτιδα-Βοιωτία-Κορινθία: κτηνοτροφικά φυτά (βιολογική καλλιέργεια), βρώσιμες ελιές, ελαιόλαδο. Αργολίδα: γάλα-κρέας αιγοπροβάτων, κτηνοτροφικά φυτά (βιολογική καλλιέργεια). Εκτός από τα παραπάνω προϊόντα, η ανάλυση ανέδειξε μια σειρά δυναμικών κλάδων όπως τα αρωματικά φυτά και η καλλιέργεια διαφόρων κηπευτικών (φράουλα, σπαράγγια, τομάτα, αγκινάρα). Επιπλέον, οι υπάρχουσες συνθήκες (θεσμικές και διαρθρωτικές αλλαγές που προκύπτουν από τις αλλαγές της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής) υποδεικνύουν καλλιέργειες (ενεργειακά φυτά, φαρμακευτικά φυτά, δενδρώδεις καλλιέργειες) που δεν προτείνονται στο παρόν έργο γιατί δεν ταιριάζουν στο οικονομικο-κοινωνικό προφίλ των καπνοπαραγωγών του δείγματος. Ωστόσο, θα μπορούσαν να εξεταστούν στο ευρύτερο πλαίσιο` του νομού και να αφορούν μεγαλύτερο δείγμα καπνοπαραγωγών, συμπεριλαμβανομένων και όσων έχουν διατηρήσει τα δικαιώματα παραγωγής αλλά επιθυμούν να στραφούν σε άλλες καλλιέργειες. Σημαντική προϋπόθεση προκειμένου να ξεπεραστούν οι αδυναμίες και να ενισχυθεί η αποτελεσματικότητα της λειτουργίας των ΑΠΕ είναι η λήψη μέτρων και πολιτικών τόσο σε ατομικό επίπεδο (ιδιωτικές πρωτοβουλίες από τους μετέχοντες στις ΑΠΕ) όσο και σε επίπεδο πολιτείας. Οι ιδιωτικές δράσεις μπορούν να συνοψιστούν στις ακόλουθες: Επενδύσεις σε μηχανολογικό εξοπλισμό και βελτίωση υποδομών. Επενδύσεις σε δημιουργία συλλογικών μορφών δράσης. Ενεργή αναζήτηση ενημέρωσης. Συμμετοχή σε προγράμματα επιμόρφωσης όχι αποκλειστικά σχετικών με την παραγωγική διαδικασία (π.χ. για τη χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών και διαδικτύου, για την τυποποίηση και την εμπορία των προϊόντων, για τη δυνατότητα αξιοποίησης της κείμενης νομοθεσίας για τη δημιουργία νέων μορφών επιχειρηματικής δράσης κ.λπ). Κατανόηση της έννοιας της επιχειρηματικότητας με ανταπόκριση στις ανάγκες της αγοράς και εγκατάλειψη της λογικής των επιδοτήσεων. Αξιοποίηση αναπτυξιακών προγραμμάτων. Αύξηση βαθμού καθετοποίησης των γεωργικών επιχειρήσεων. Εφαρμογή προτύπων ποιότητας.
ΕΘΙΑΓΕ 16 / 17 Δημιουργία οικονομιών κλίμακας (π.χ. με αγορά ή ενοικίαση πρόσθετων εκτάσεων ή με την ίδρυση συλλογικών επιχειρήσεων για βελτίωση της διαπραγματευτικής δύναμής τους). Συμμόρφωση με εθνικούς κανόνες και κοινοτικές οδηγίες. Στροφή προς την παραγωγή προϊόντων ποιότητας και την τήρηση των ορθών γεωργικών πρακτικών για την προστασία του περιβάλλοντος και της υγείας τόσο του παραγωγού όσο και του καταναλωτή. Συμμετοχή σε δράσεις (π.χ. εκθέσεις, ανοιχτές αγορές, επισκέψιμα αγροκτήματα) για την επανασύνδεση με τον καταναλωτή και την ανάκτηση της εμπιστοσύνης του τελευταίου στην παραγωγική διαδικασία. Οι δράσεις που μπορεί να αναλάβει η πολιτεία προκειμένου να βελτιωθεί η λειτουργία και αποδοτικότητα των ΑΠΕ που μελετήθηκαν συνοψίζονται παρακάτω: Βελτίωση νομοθεσίας για ανάπτυξη προτύπων ποιότητας με παροχή κατάλληλων κινήτρων. Βελτίωση νομοθεσίας που διέπει τη λειτουργία των δομών και των οργανισμών πιστοποίησης. Παροχή κινήτρων για την ανάπτυξη οργανωτικών καινοτομιών στις ΑΠΕ. Διοργάνωση εκπαιδευτικών προγραμμάτων και δραστηριοτήτων. Χρηματοδότηση έρευνας. Αναβίωση του συστήματος των γεωργικών εφαρμογών προσαρμοσμένου στις νέες συνθήκες. Βελτίωση του συστήματος διάχυσης πληροφοριών και ενημέρωσης. Βελτίωση υποδομών και προσβασιμότητας απομακρυσμένων περιοχών. Βελτίωση της νομοθεσίας για τη χρήση γης. Εξασφάλιση τήρησης των κανόνων ανταγωνισμού. Ολοκληρωμένος σχεδιασμός και εφαρμογή προγραμμάτων προώθησης ελληνικών προϊόντων. Ολοκληρωμένος σχεδιασμός και εφαρμογή στρατηγικού σχεδίου για την αύξηση της παραγωγής πιστοποιημένωντυποποιημένων προϊόντων ποιότητας. Οι προτεινόμενες ιδιωτικές δράσεις μπορούν να συγχρηματοδοτηθούν στο πλαίσιο εθνικών και κοινοτικών αναπτυξιακών προγραμμάτων. Η βελτίωση του συντονισμού και της οργάνωσης των προαναφερθέντων προτεινόμενων αλυσίδων παραγωγής και εμπορίας μπορεί να πραγματοποιηθεί μέσω της υιοθέτησης περισσότερο αποτελεσματικών οργανωτικών σχημάτων. Τέλος, για την καλύτερη διάχυση των ερευνητικών αποτελεσμάτων του προγράμματος, έλαβαν χώρα ενημερωτικές συναντήσεις με παραγωγούς και αναπτυξιακούς φορείς στις επιλεγείσες περιοχές (κυρίως στους νομούς Αιτωλοακαρνανίας και Αργολίδας) και παράχθηκε σχετικό έντυπο και οπτικοακουστικό υλικό (ενημερωτικά φυλλάδια και DVD). Στους πίνακες παρουσιάζονται συνοπτικά τα ερευνητικά αποτελέσματα του προγράμματος, με την εξέταση των πλεονεκτημάτων, μειονεκτημάτων και προτεινόμενων μορφών οργάνωσης αλυσίδων παραγωγής και εμπορίας των επιλεγμένων εναλλακτικών καλλιεργειών και δραστηριοτήτων αντικατάστασης της καπνοκαλλιέργειας. Πληροφορίες: Ινστιτούτο Γεωργοοικονομικών & Κοινωνιολογικών Έρευνών, Παρθενώνος 5, 141 21 Ν. Ηράκλειο Αθήνα τηλ.: 210 2756596 fax: 210 2751937 e-mail: inagrop@nagref.gr, dpapadopoulos.inagrop@nagref.gr ΚΗΠΕΥΤΙΚΑ ΦΥΤΑ (σπαράγγι, αγκινάρα, φράουλα, τομάτα) Υψηλή ακαθάριστη πρόσοδος και κέρδος ανά στρέμμα. Υψηλή ζήτηση από τη βιομηχανία τροφίμων (π.χ. κατεψυγμένα λαχανικά). Υψηλό επενδυτικό κόστος και επιχειρηματικός κίνδυνος. Η καλλιέργεια κηπευτικών απαιτεί την ανάλωση πολλών ωρών εργασίας. Μεγάλες απαιτήσεις σε νερό. Απαιτούνται ιδιαίτερες γνώσεις σε καλλιεργητικές φροντίδες. Συλλογική διαπραγμάτευση συμβολαίων με τις μεταποιητικές και εμπορικές επιχειρήσεις της αλυσίδας, μέσω διαπραγματευτικού συνεταιρισμού των παραγωγών.
ΕΛΑΙΟΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ (βρώσιμη ελιά, ελαιόλαδο) Παραδοσιακή καλλιέργεια γνωστή στους παραγωγούς. Υψηλό κόστος εργασίας για τη συγκομιδή. Θετικά οικονομικά αποτελέσματα. Καλλιέργεια χαμηλού επενδυτικού κόστους. Αύξηση της εγχώριας κατανάλωσης ελιάς και της παγκόσμιας κατανάλωσης ελαιόλαδου. Δυνατότητα βιολογικής καλλιέργειας με καλή τεχνική υποστήριξη. Θετικές προοπτικές στην ελληνική και διεθνή αγορά. Έλλειψη ειδικών για το κλάδεμα των ελαιόδεντρων. Αδυναμία καθετοποίησης και αναζήτησης νέων αγορών από τους παραγωγούς. Έλλειψη τυποποίησης και ποιοτικών προτύπων. Η παρουσία μεσαζόντων μεταξύ παραγωγών και εμπόρων αφαιρεί εισόδημα από τους παραγωγούς. Η εύκολη υποβάθμιση της ποιότητας του προϊόντος όταν η συλλογή του καρπού γίνεται χωρίς εξοπλισμό και από ανειδίκευτους εργάτες. Έλλειψη πιστοποιημένων βιολογικών ελαιοτριβείων. Συλλογική διαπραγμάτευση συμβολαίων με τις μεταποιητικές και εμπορικές επιχειρήσεις της αλυσίδας, μέσω διαπραγματευτικού συνεταιρισμού των παραγωγών ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΚΑ ΦΥΤΑ (βιολογική & συμβατική καλλιέργεια μηδικής, βιολογική & συμβατική καλλιέργεια αραβόσιτου) Παραδοσιακές καλλιέργειες γνωστές στους παραγωγούς. Ικανοποιητικά οικονομικά αποτελέσματα με μικρή πιθανότητα ζημιάς. Εύκολη η μετατροπή της μηδικής σε βιολογική. Καλλιέργειες μικρού επενδυτικού κόστους και επιχειρηματικού κινδύνου. Έλλειμμα προσφοράς ζωοτροφών και ιδιαίτερα πιστοποιημένων. Έντονη ζήτηση για βιολογικές ζωοτροφές. Η μετατροπή του αραβόσιτου σε βιολογικό παρουσιάζει αυξημένο κίνδυνο. Πολύπλοκη διαδικασία για την υιοθέτηση συστημάτων ποιότητας. Καθετοποίηση από κτηνοτρόφο. Καθετοποιημένη συλλογική επιχείρηση των παραγωγών με τη μορφή του συνεταιρισμού νέας γενιάς.
ΕΘΙΑΓΕ 18 / 19 Υψηλή ακαθάριστη πρόσοδος και κέρδος ανά ζωική μονάδα. Χαμηλός επιχειρηματικός κίνδυνος. Εφαρμόζεται ικανοποιητικά σε ορεινές και πεδινές περιοχές. Δυνατότητα βιολογικής εκτροφής. Γνώση του κλάδου της προβατοτροφίας. ΠΡΟΒΑΤΟΤΡΟΦΙΑ (κρέας, γάλα, τυρί γιαούρτι) Αυξημένη ζήτηση για τυποποιημένα «παραδοσιακά» και βιολογικά προϊόντα. Υψηλή κατά κεφαλή κατανάλωση τυροκομικών προϊόντων στην Ελλάδα. Έντονη ζήτηση από τη γαλακτοβιομηχανία. Ανάλωση πολλών ωρών εργασίας. Δυσκολία εύρεσης πιστοποιημένων βιολογικών ζωοτροφών. Ελλείψεις στην ανάπτυξη των δικτύων διανομής των παραγόμενων συμβατικών και βιολογικών προϊόντων. Ύπαρξη μεσαζόντων μεταξύ παραγωγού και χονδρεμπόρου ή λιανέμπορου. Έλλειψη πιστοποιημένων σφαγείων για ζώα βιολογικής εκτροφής. Έλλειψη υποδομών στους βοσκότοπους και εκσυγχρονισμένων σφαγείων. Κοινωνική απομόνωση των κτηνοτρόφων. Καθετοποίηση από κτηνοτρόφο. Συλλογική διαπραγμάτευση συμβολαίων με τις μεταποιητικές και εμπορικές επιχειρήσεις της αλυσίδας, μέσω διαπραγματευτικού συνεταιρισμού των παραγωγών. Καλλιέργειες χαμηλού επενδυτικού κόστους. Εφαρμόζεται ικανοποιητικά σε ορεινές περιοχές. Ικανοποιητικά οικονομικά αποτελέσματα με μικρή πιθανότητα ζημιάς. Καλλιέργειες μέτριου επιχειρηματικού κινδύνου. ΑΡΩΜΑΤΙΚΑ ΦΥΤΑ (ρίγανη) Προβλήματα με τα ζιζάνια κατά την καλλιεργητική διαδικασία. Πρέπει να έχει εξασφαλιστεί η τυποποίηση και η διάθεσή τους πριν την παραγωγή. Απαραίτητη η τυποποίηση και η εξασφάλιση της διάθεσης της παραγωγής. Έντονη ζήτηση και έλλειψη μεγάλου ανταγωνισμού από επώνυμα προϊόντα. Καθετοποιημένη συλλογική επιχείρηση των παραγωγών με τη μορφή του συνεταιρισμού νέας γενιάς Συλλογική διαπραγμάτευση συμβολαίων με τις μεταποιητικές και εμπορικές επιχειρήσεις της αλυσίδας, μέσω διαπραγματευτικού συνεταιρισμού των παραγωγών.