ΕΙ ΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Συντονιστικό Γραφείο για την Πρόληψη και Αποκατάσταση των Περιβαλλοντικών Ζηµιών (ΣΥΓΑΠΕΖ)

ΕΙ ΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Συντονιστικό Γραφείο για την Πρόληψη και Αποκατάσταση των Περιβαλλοντικών Ζηµιών (ΣΥΓΑΠΕΖ) ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ Ο ΗΓΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΙΗΜΕΡΟ WORKSHOP 19-20 Ιανουαρίου 2012 Αθήνα, Αµφιθέατρο ΥΠΕΚΑ, Μεσογείων 119 ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΚΑΡΑΒΑΣΙΛΗ ΕΙ ΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΗ Οι προσπάθειες για τον περιορισµό της ρύπανσης στο νερό, το έδαφος και την βιοποικιλότητα, αλλά και την καταπολέµηση της κλιµατικής αλλαγής κοστίζουν αποδεδειγµένα πολλά χρήµατα στην κοινωνία. Εάν επιπρόσθετα λάβουµε υπόψη ότι στην Κοινότητα υπάρχουν πολυάριθµες τοποθεσίες που έχουν υποστεί ρύπανση και ότι, κατά τις τελευταίες δεκαετίες, παρατηρείται θεαµατική επιτάχυνση της απώλειας της βιοποικιλότητας, και εάν προσπαθήσουµε να υπολογίσουµε το κόστος των µέτρων αποκατάστασης θα αντιληφθούµε ότι το οικονοµικό κόστος αυτών, το οποίο επωµίζεται η κοινωνία είναι ανυπολόγιστο. Παρά τα σηµαντικά βήµατα που έχουν γίνει το έλλειµµα εφαρµογής της κοινοτικής περιβαλλοντικής νοµοθεσίας είναι µεγάλο και οι ρυθµοί συµµόρφωσης πολύ αργοί µε συνέπεια την συνεχιζόµενη περιβαλλοντική κρίση, που έχει πάρει ανησυχητικές διαστάσεις, καθώς εντείνονται οι φυσικές καταστροφές και άλλα καιρικά φαινόµενα, που είναι αποτέλεσµα της υπερθέρµανσης του πλανήτη και της κλιµατικής αλλαγής. Η ανάδειξη της προστασίας του περιβάλλοντος ως µοχλός κοινωνικής και οικονοµικής ανάπτυξης, αφύπνισε συνειδήσεις και ο προβληµατισµός που αναπτύχθηκε στην Κοινότητα είχε ως αποτέλεσµα να αναγνωρισθεί η ανάγκη της έγκαιρης λήψης µέτρων πρόληψης, ως 1

βασική προϋπόθεση για τον περιορισµό των περιβαλλοντικών επιπτώσεων, άρα και του οικονοµικού κόστους. Μετά από διαβουλεύσεις χρόνων σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, αποφασίστηκε να γίνουν συγκεκριµένα βήµατα προς την κατεύθυνση της εφαρµογής των αρχών της πρόληψης, της προφύλαξης, αλλά και της αρχής "ο ρυπαίνων πληρώνει", που έµεναν για χρόνια στα χαρτιά και στις διακηρύξεις, την ίδια περίοδο που η Ευρωπαϊκή Ένωση είχε υιοθετήσει µια σαφή Στρατηγική για την Αειφόρο Ανάπτυξη θέτοντας φιλόδοξους στόχους για µια πιο ολοκληρωµένη προσέγγιση στη χάραξη πολιτικής, που να εξυπηρετεί τους οικονοµικούς, κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς στόχους της Στρατηγικής της Λισσαβώνας, στόχοι που εξειδικεύτηκαν στο 6 ο Πρόγραµµα ράσης για το Περιβάλλον. Είναι σαφές ότι διανύουµε µια εποχή επαναπροσδιορισµού των επιπτώσεων της αδυναµίας ανάσχεσης των σηµερινών µη βιώσιµων προτύπων ανάπτυξης και του κόστους που προκαλούν στο περιβάλλον, την οικονοµία και την κοινωνία, όπου αναδεικνύονται οιεπιδιώξεις και οι δυνατότητες που οδηγούν στην επίτευξη της αειφόρου ανάπτυξης. Κοινή βάση αποτελεί η προστασία του περιβάλλοντος, βασικός µοχλός για την επίτευξη των οικονοµικών και κοινωνικών στόχων της Στρατηγικής της Λισσαβώνας. Με την υιοθέτηση, το 2003 και την µετέπειτα εφαρµογή της Οδηγίας 2004/35/ΕΚ για την «Περιβαλλοντική ευθύνη για την πρόληψη και την αποκατάσταση των ζηµιών στο περιβάλλον» η Ε.Ε έθεσε σε πλήρη εφαρµογή την βασική αρχή του Συντάγµατος της Ευρωπαϊκής Ένωσης «ο ρυπαίνων πληρώνει» και αυτή της περιβαλλοντικής ευθύνης, σύµφωνα µε τη «Λευκή Βίβλο». Η οδηγία αυτή, που απετέλεσε βασική προτεραιότητα της Ελληνικής Προεδρίας (1 ο εξάµηνο του 2003) και µετά από σκληρές διαπραγµατεύσεις υιοθετήθηκε, ενσωµατώθηκε, µε καθυστέρηση στο εθνικό µας δίκαιο µε το Προεδρικό ιάταγµα 148/2009. Η Οδηγία για την περιβαλλοντική ευθύνη αποτελεί µια σηµαντική οριζόντια πολιτική που έχει στόχο την επίτευξη υψηλότερου επιπέδου προστασίας του περιβάλλοντος.. ιαµορφώνει ένα νέο συνολικό πλαίσιο που εγγυάται µε νέους όρους την προστασία του περιβάλλοντος, µέσω της πρόληψης και της αποκατάστασης της περιβαλλοντικής ζηµιάς, όπου το κόστος δεν θα επιβαρύνει τους φορολογούµενους αλλά τον "ρυπαίνοντα". 2

Στη βάση αυτή το ΥΠΕΚΑ, µε δεδοµένα τα σοβαρά περιβαλλοντικά προβλήµατα που αντιµετωπίζει η χώρα από τη λειτουργία χιλιάδων παράνοµων δραστηριότητες, οι οποίες έχουν προκαλέσει σηµαντικές περιβαλλοντικές ζηµιές µε συνέπειες και στη δηµόσια υγεία, κύρια σε ζητήµατα ρύπανσης εδαφών και υδάτων, όπως στην περιοχή Οινοφύτων Σχηµαταρίου (Ασωπός), Μεσσαπίας, στην κεντρική Εύβοια, στη Θεσσαλία, στο Θριάσιο και αλλού, έχει ανοίξει διάλογο µε την επιστηµονική κοινότητα, εξειδικευµένους εµπειρογνώµονες και την τοπική κοινωνία, ώστε να συζητηθούν τα ζητήµατα και κυρίως να εντοπισθούν τα εµπόδια στην πλήρη εφαρµογή της οδηγίας για την περιβαλλοντική ευθύνη. Ειδικότερα, η συζήτηση εστιάζεται στα αναγκαία εργαλεία και µεθόδους για τον εντοπισµό της έκτασης της περιβαλλοντικής ζηµιάς, τον προσδιορισµό του απαιτούµενου, κατά περίπτωση, είδους περιβαλλοντικής αποκατάστασης, σε περίπτωση επέλευσης της περιβαλλοντικής ζηµίας, η ορθή κοστολόγηση των µέτρων πρόληψης αποκατάστασης, η ταυτοποίηση του ρυπαντή, ο επιµερισµός της ευθύνης µεταξύ περισσότερων εµπλεκόµενων φορέων εγκατάστασης, κ.ά.. Μείζον θέµα αποτελεί, εκτός από τη συµµόρφωση των φορέων εκµετάλλευσης µε τα επιβαλλόµενα µέτρα προστασίας του περιβάλλοντος, ο προσδιορισµός των αναγκαίων µέτρων πρόληψης της περιβαλλοντικής ζηµίας, αντικείµενο που απαιτεί ειδική τεχνογνωσία και είναι σκόπιµο να κρίνεται κατά τρόπο ενιαίο, στη βάση κοινής µεθοδολογίας, κανόνων και προδιαγραφών, ώστε να διασφαλίζεται αξιόπιστη και αποτελεσµατική αποκατάσταση της ζηµιάς. ΠΕ ΙΟ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ, ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ Ο ΗΓΙΑΣ ΚΑΙ ΟΦΕΛΗ Η Περιβαλλοντική Ευθύνη αναφέρεται σε βλάβες που προκαλούνται στη βιοποικιλότητα, στο έδαφος και στα νερά (επιφανειακά και υπόγεια) και καθιστά τον ρυπαντή όχι µόνο περιβαλλοντικά, αλλά και οικονοµικά υπεύθυνο έναντι της λήψης των µέτρων πρόληψης και αποκατάστασης της ζηµιάς και της κάλυψης του κόστους αυτών. Παράλληλα, οι δηµόσιες αρχές θα πρέπει να µεριµνούν, ώστε οι επιχειρήσεις να λαµβάνουν και να χρηµατοδοτούν οι ίδιες τα αναγκαία µέτρα πρόληψης ή αποκατάστασης, διαφορετικά υποχρεούνται να τα λαµβάνουν οι ίδιες και στη συνέχεια να προσπαθούν να ανακτήσουν το κόστος. 3

Είναι, ωστόσο, γεγονός ότι το πεδίο εφαρµογής της οδηγίας έχει συρρικνωθεί σηµαντικά αφού για µια σειρά περιπτώσεων- εξαιρέσεων τα κράτη µπορούν να επιτρέψουν στον φορέα εκµετάλλευσης να µην επωµισθεί το κόστος των δράσεων αποκατάστασης που αναλαµβάνει δυνάµει της παρούσας οδηγίας, εφόσον αποδείξει ότι δεν ενήργησε εκ δόλου ή εξ αµελείας. Τέτοιες περιπτώσεις απαλλαγής είναι : όσες ζηµιές (από εκποµπή ή συµβάν) «επιτρέπονται» από διοικητικές άδειες (παραχωρηµένη νόµιµη εξουσιοδότηση) που εφαρµόζουν Κοινοτικά νοµοθετικά µέτρα και όταν ο φορέας εκµετάλλευσης αποδεικνύει (επιστηµονικά) ότι δεν είχε πιθανολογηθεί ότι δραστηριότητες θα προκαλούσαν ζηµιά σύµφωνα µε τις επιστηµονικές και τεχνικές γνώσεις που ήταν διαθέσιµες κατά τον χρόνο που έλαβε χώρα η εκποµπή ή δραστηριότητα.. Ένα ακόµη αδύναµο στοιχείο της οδηγίας, που αξίζει να σηµειωθεί, είναι η διαχρονική (µη αναδροµική) εφαρµογή της οδηγίας, η οποία δεν καταλαµβάνει ζηµίες που προκλήθηκαν πριν τις 30 Απριλίου 2007, ηµεροµηνία µεταφοράς της οδηγίας στο εσωτερικό δίκαιο, ακόµα και αν οι ζηµίες εµφανίσθηκαν µετά από αυτήν την ηµεροµηνία αλλά από δραστηριότητες που ασκήθηκαν και τελείωσαν πριν την ηµεροµηνία αυτή. Πρόκειται για το γνωστό δικαίωµα «στην ρύπανση χωρίς πληρωµή» αντίθετο προς την αρχή της αειφόρου ανάπτυξης και της αστικής ευθύνης. Παρ όλ αυτά µε την εφαρµογή της οδηγίας αναδεικνύονται νέες αρχές και αξίες στο περιβαλλοντικό γίγνεσθαι και η "περιβαλλοντική" αξία αποκτά και οικονοµική υπόσταση, καθώς το περιβάλλον αξιολογείται µε νέα δεδοµένα και κριτήρια. Η αποτίµηση του οικονοµικού κόστους της περιβαλλοντικής ζηµιάς ισοδυναµεί πλέον µε οικονοµικά µετρήσιµα µεγέθη και αυτό συµβάλλει καθοριστικά στη διαµόρφωση νέων αντιλήψεων και νοοτροπιών ως προς τις τρέχουσες πρακτικές προστασίας του περιβάλλοντος. Το καθεστώς περιβαλλοντικής ευθύνης και οι αλλαγές που επιφέρει επηρεάζουν θετικά όλο το σύστηµα, από τη διαδικασία εκπόνησης των Μελετών Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων και έγκρισης περιβαλλοντικών όρων (Ε.Π.Ο.) και τήρηση των περιβαλλοντικών όρων και της 4

περιβαλλοντικής, εν γένει, νοµοθεσίας, έως τη συµπεριφορά της Πολιτείας και των φορέων εκµετάλλευσης, που σταδιακά αντιλαµβάνονται ότι τους συµφέρει και οικονοµικά να επενδύουν στην υλοποίηση αντιρρυπαντικών τεχνολογιών, ώστε να ελαχιστοποιείται ο κίνδυνος περιβαλλοντικής ζηµιάς, παρά να υποχρεούνται να χρηµατοδοτούν το κόστος της αποκατάστασης, που συχνά είναι πολύ υψηλό. Επιπρόσθετα, εξαναγκάζει στην ισχυροποίηση των µηχανισµών παρακολούθησης και ελέγχου τήρησης περιβαλλοντικών όρων και ενισχύει την κατανόηση της σηµασίας της έγκαιρης λήψης µέτρων πρόληψης, Ως εκ τούτου τα ζητήµατα εφαρµογής της περιβαλλοντικής νοµοθεσίας αντιµετωπίζονται µε πιο αποφασιστικό και αποτελεσµατικό τρόπο και σταδιακά αναµένεται να υπάρξει ευρύτερη ευαισθητοποίηση και κατανόηση όχι µόνο της προστασίας του περιβάλλοντος, αλλά και των βασικών αρχών της αειφόρου ανάπτυξης. Με την οδηγία εισάγεται, για πρώτη φορά, ένα προληπτικό και αποκαταστατικό σύστηµα αναφορικά ειδικά και µόνο µε την περιβαλλοντική ζηµιά, που λειτουργεί παράλληλα µε τα λοιπά µέτρα καταστολής, ενισχύοντας την πρόληψη των ζηµιών στους τρεις φυσικούς πόρους (νερό, έδαφος, προστατευόµενα είδη και φυσικούς οικοτόπους), χωρίς ωστόσο να προβλέπει, όπως είχε στην αρχή προταθεί, µια γενικευµένη αντικειµενική (χωρίς υπαιτιότητα) ευθύνη. Η Οδηγία λειτουργεί συµπληρωµατικά µε την κλασσική, νοµική αστική ευθύνη (liability) για αποζηµιώσεις που αφορούν σε ζηµιά στο περιβάλλον, µε αγωγή ενώπιον δικαστηρίων. Η οδηγία εγκαθιδρύει ένα διοικητικό στην ουσία σύστηµα ελέγχου που παρέχει την εξουσία στις δηµόσιες αρχές να επεµβαίνουν προληπτικά και κατασταλτικά (αλλά όχι ποινικά) σε περίπτωση απειλών ή υποβαθµίσεων των φυσικών πόρων. Η υποκειµενική ευθύνη (για ζηµίες σε είδη και ενδιαιτήµατα) ή/και η αντικειµενική ευθύνη (για ζηµίες σε έδαφος και νερό), που εισάγει για όλη την Κοινότητα παρέχουν την βάση για έναρξη του διοικητικού καταναγκαστικού µέτρου στη βάση της ευθύνης (responsability) για την πρόληψη και επαναφορά στην προτέρα κατάσταση του προσβεβληµένου περιβάλλοντος και όχι για αστική επανορθωτική αποζηµίωση. 5

Η πρωτοβουλία λήψης των µέτρων ανήκει στη ιοίκηση, εν προκειµένω στο ΥΠΕΚΑ και στην Αποκεντρωµένη ιοίκηση, καθώς επίσης και στον φορέα εκµετάλλευσης, στον οποίο αφορά ο επικείµενος κίνδυνος ζηµίας ή η περιβαλλοντική ζηµιά, που είναι πρωτίστως περιβαλλοντικά και οικονοµικά υπεύθυνος πριν το κράτος πάρει τα προληπτικά ή/και αποκαταστατικά µέτρα. Και τούτο γιατί ενώ η οδηγία στοχεύει στο να παρακινεί τους φορείς εκµετάλλευσης να λαµβάνουν µέτρα και να αναπτύσσουν πρακτικές που να αποσκοπούν στην ελαχιστοποίηση των κινδύνων περιβαλλοντικής ζηµίας προκειµένου να µειώνεται η έκθεσή τους σε οικονοµικές ευθύνες, η διοικητική διαδικασία που προβλέπει (και που συνάδει µε το ελληνικό δίκαιοάρθρο 24 του Συντάγµατος) θέτει στο κράτος την υποχρέωση για την προληπτική και κατασταλτική προστασία του περιβάλλοντος, καθώς όταν ο φορέας εκµετάλλευσης δεν συµµορφώνεται µε τη υπόδειξη της δηµόσιας αρχής, το κράτος υποκαθίσταται σ αυτόν και προβαίνει στη λήψη των αναγκαίων προληπτικών και αποκαταστατικών µέτρων τα οποία και χρηµατοδοτεί, ενώ, σε κάθε περίπτωση η αρµόδια αρχή ανακτά από τον φορέα εκµετάλλευσης το κόστος. ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΜΕΣΩ ΤΟΥ ΠΟΙΝΙΚΟΥ ΙΚΑΙΟΥ Η οδηγία δεν προβλέπει διοικητικές ή ποινικές κυρώσεις, καθώς αυτές προβλέπονται ήδη από άλλες σχετικές νοµοθεσίες και επιβάλλονται από τους ελεγκτικούς µηχανισµούς, µετά από περιβαλλοντικές επιθεωρήσεις. Ωστόσο, σε συνδυασµό µε την εφαρµογή της πολύ σηµαντικής οδηγίας σχετικά µε την περιβαλλοντική προστασία µέσω του ποινικού δικαίου, παρέχεται επιπρόσθετα η δυνατότητα στον διοικητικό ή τον ποινικό δικαστή να παρεµβαίνει για την µη τήρηση της περιβαλλοντικής νοµοθεσίας, στο βαθµό που τα κράτη µέλη έχουν τυποποιήσει ως εγκλήµατα στο ποινικό τους δίκαιο περιβαλλοντικές βλάβες (στο έδαφος, στο νερό, στα ζώα, στα φυτά). Η οδηγία αυτή έχει συνταχθεί σύµφωνα µε τις αρχές του Χάρτη Θεµελιωδών ικαιωµάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης και ειδικότερα αυτές που καθορίζονται στο κεφάλαιο VI αυτού και επιδιώκει να προαγάγει την ενσωµάτωση στις κοινοτικές πολιτικές µιας υψηλού επιπέδου περιβαλλοντικής προστασίας σύµφωνα µε την αρχή της αειφόρου ανάπτυξης όπως ορίζεται στο άρθρο 37 του ανωτέρω χάρτη. 6

Τα κράτη µέλη υποχρεώνονται να θεωρούν ως ποινικά αδικήµατα ορισµένες σοβαρές ζηµίες που προκαλούνται στο περιβάλλον και να διασφαλίζουν την αποτελεσµατική επιβολή κυρώσεων κατά των αδικηµάτων αυτών, στη βάση ελάχιστων αναγκαίων κυρώσεων για τα περιβαλλοντικά εγκλήµατα. Στις σοβαρές περιπτώσεις, πρέπει να εφαρµόζονται ποινικές κυρώσεις, όπως η φυλάκιση, δεδοµένου ότι είναι περισσότερο αποτρεπτικές σε σχέση, για παράδειγµα, µε τις διοικητικές κυρώσεις. Η οδηγία αυτή πολύ σύντοµα ενσωµατώνεται στο εθνικό µας δίκαιο και ενισχύει ιδιαίτερα τη δυναµική της περιβαλλοντικής ευθύνης, καθώς αδικήµατα όπως, η παράνοµη εκποµπή επικίνδυνων ουσιών στον αέρα, στο έδαφος ή στα ύδατα, η παράνοµη µεταφορά αποβλήτων ή η παράνοµη εµπορία ειδών που απειλούνται µε εξαφάνιση όχι µόνο έχουν ολέθριες επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία και στο περιβάλλον, αλλά και εµποδίζουν την αποτελεσµατική εφαρµογή της κοινοτικής νοµοθεσίας στον τοµέα του περιβάλλοντος, καθίστανται πλέον ποινικά αδικήµατα. ΣΥΣΤΗΜΑ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ Παρά το γεγονός ότι σκοπό της οδηγίας είναι εφαρµογή της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει», και κατά συνέπεια οικονοµικά υπεύθυνος είναι ο φορέας εκµετάλλευσης η δραστηριότητα του οποίου προκάλεσε την περιβαλλοντική ζηµιά ή τον άµεσο κίνδυνο ανάλογης ζηµίας, ο σκοπός αυτός δεν επιτυγχάνεται σε κάθε περίπτωση εφόσον δεν διασφαλίζονται οι κατάλληλες χρηµατοοικονοµικές εγγυήσεις. Κατά το σκεπτικό της Οδηγίας 2004/35/ΕΚ, σκοπός των µέσων χρηµατοοικονοµικής ασφάλειας δεν είναι να χρησιµοποιούνται ως το µοναδικό µέτρο για την προστασία του περιβάλλοντος από τους ρυπαντές, αλλά αντιθέτως έχουν χαρακτήρα διασφάλισης σε ύστατες περιπτώσεις, τόσο της διαθεσιµότητας οικονοµικών πόρων για την πρόληψη και αποκατάσταση της περιβαλλοντικής ζηµίας, όσο και της οικονοµικής βιωσιµότητας του φορέα εκµετάλλευσης και της αποφυγής πιθανών δυσλειτουργιών της βιωσιµότητας της επιχείρησης, σε περίπτωση καταλογισµού ευθύνης από την αρµόδια αρχή. Σε κάθε περίπτωση βεβαίως και λαµβάνοντας υπόψη την αρχή της προφύλαξης, οι φορείς εκµετάλλευσης πρέπει να εστιάζουν τόσο στην υιοθέτηση µέτρων και διαδικασιών ελέγχου της 7

δραστηριότητάς τους, όσο προλαµβάνεται κατά το δυνατόν η περιβαλλοντική βλάβη. και στην εφαρµογή αντιρρυπαντικών τεχνολογιών, ώστε να Συνεπώς είναι προφανές ότι η προσφυγή σε µέσα χρηµατοοικονοµικής ασφάλειας για την εν γένει προστασία των φορέων εκµετάλλευσης σε περίπτωση περιβαλλοντικής ζηµίας, δεν πρέπει να αποτελεί το πρώτιστο µέληµα αλλά να διενεργείται στο πλαίσιο της διασποράς του λειτουργικού τους κινδύνου. Η ασφαλιστική κάλυψη της ευθύνης για περιβαλλοντική ζηµιά είναι υποχρεωτική µόνο στην περίπτωση του τοµέα της µεταφοράς πετρελαιοειδών µε πλοίο (σύµφωνα µε ιεθνείς Συµβάσεις). Η ανησυχία και η ανασφάλεια για το περιβάλλον και το µέλλον του πλανήτη έχουν δηµιουργήσει και µια νέα αγορά για τις ασφαλιστικές εταιρείες, καθώς παρατηρείται µια συνεχώς αυξανόµενη ευθύνη της κοινωνίας στα ζητήµατα προστασίας του περιβάλλοντος και στο πλαίσιο αυτό οι επιχειρήσεις καλούνται να επιδεικνύουν όχι µόνο κοινωνική, αλλά και περιβαλλοντική ευαισθησία και ευθύνη. Πρόκειται για την ασφαλιστική κάλυψη της αστικής ευθύνης των επιχειρήσεων σε σχέση µε το περιβάλλον, δηλαδή για ζηµιές τις οποίες οι ίδιες οι επιχειρήσεις υπάρχει πιθανότητα να προκαλέσουν στο περιβάλλον, ανάγκη που ενισχύεται καθώς η αρχή της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης κερδίζει συνεχώς έδαφος στις χώρες της Ευρώπης και ωθεί όλο και περισσότερο τις επιχειρήσεις να ασχολούνται όχι µόνο µε την κοινωνική, αλλά και την περιβαλλοντική τους αξιοπιστία, όπως αποδεικνύεται από την ένταξη όλο και περισσότερων βιοµηχανιών στο σύστηµα οικολογικής διαχείρισης της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το EMAS. Η προσαρµογή των επιχειρήσεων στο νέο τοπίο γίνεται µέσα από νέες διαδικασίες και οπτική που στη λήψη των πλέον αποδοτικών µέτρων και τη χρήση των «καλύτερων διαθέσιµων τεχνολογιών», στη βάση διαλόγου, κοινωνικής συναίνεσης και αποδοχής, µε σκοπό την πρόληψη και την προστασία του περιβάλλοντος. Σε αυτό συντελεί ιδιαίτερα η εφαρµογή των πανευρωπαϊκών προτύπων, η επιβολή αυστηρών κυρώσεων στις επιχειρήσεις, που δεν συµµορφώνονται στις πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ολοκληρωµένη πρόληψη και καταπολέµηση της ρύπανσης, εµπορία δικαιωµάτων 8

εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου, περιβαλλοντική ευθύνη για την πρόληψη και αποκατάσταση της περιβαλλοντικής ζηµιάς, κ.λ.π.), καθώς και η ενθάρρυνση της χρήσης των «καλύτερων διαθέσιµων τεχνολογιών». Με τον τρόπο αυτό οι επιχειρήσεις εξασφαλίζουν όχι µόνο κοινωνικό, αλλά και περιβαλλοντικό «προφίλ», αναπτύσσοντας πρακτικές στη βάση της εταιρικής κοινωνικής και περιβαλλοντικής ευθύνης, αποκτώντας κοινωνική και περιβαλλοντική αξιοπιστία. Γίνεται απολύτως αντιληπτό ότι έχουµε µπροστά µας σηµαντικές προκλήσεις και διλήµµατα που απαιτούν άµεσες, συγκεκριµένες και ρεαλιστικές λύσεις, νέα µεθοδολογικά εργαλεία, τεχνολογικές καινοτοµίες, αλλά κυρίως διαφάνεια, συµµετοχή στις αποφάσεις για σχέδια και προγράµµατα για το περιβάλλον και ελεύθερη πρόσβαση στην περιβαλλοντική πληροφόρηση. Η χώρα µας, έχοντας πλήρη αντίληψη ότι η µετακύλιση της οικονοµικής ευθύνης στις επιχειρήσεις είναι το µόνο ικανό εργαλείο για την υποστήριξη της αποτελεσµατικής εφαρµογής της περιβαλλοντικής νοµοθεσίας, ακόµη και σε περιπτώσεις των µη συµµορφούµενων φορέων εκµετάλλευσης στις βασικές περιβαλλοντικές τους υποχρεώσεις, έχει καταστήσει, µε το σχετικό Π.. 149/2009, υποχρεωτική την υπαγωγή των δραστηριοτήτων που εµπίπτουν στο πεδίο εφαρµογής της οδηγίας σε ικανό σύστηµα χρηµατοοικονοµικής ασφάλειας. Την υποχρέωση αυτή την ενίσχυσε ακόµη περισσότερο µε νοµοθετική ρύθµιση (ν. 4014/2011 για την περιβαλλοντική αδειοδότηση) κι εντός του πρώτου εξαµήνου του 2012 θα ρυθµιστούν, µε την έκδοση των προβλεπόµενων ΚΥΑ τα ζητήµατα υπαγωγής των επιχειρήσεων σε σύστηµα υποχρεωτικής χρηµατοοικονοµικής ασφάλειας έναντι της περιβαλλοντικής ζηµιάς, προκειµένου να εφαρµοστεί πλήρως η Οδηγία στις ανάγκες της χώρας µας, ώστε σε κάθε περίπτωση να υλοποιούνται τα µέτρα πρόληψης και αποκατάστασης της ζηµιάς από τις ίδιες τις επιχειρήσεις µέσω συστήµατος εγγυήσεων ή µέσω ασφάλιστρων. Συνεπώς, µε δεδοµένο ότι θεωρούµε ότι η υποχρεωτική ασφάλιση µπορεί να προσφέρει πολλά στο επίπεδο της περιβαλλοντικής προστασίας αλλά και της αποκατάστασης των περιβαλλοντικών ζηµιών, κρίνεται σκόπιµη η όσο το δυνατόν αναλυτικότερη επεξεργασία των προδιαγραφών των σχετικών υπό εκπόνηση ΚΥΑ, γεγονός που αναµένεται να αλλάξει ριζικά 9

και την σηµερινή στάση των ασφαλιστικών εταιριών απέναντι στο θέµα της υποχρεωτικής ασφάλισης. Στο Ελληνικό νοµοθετικό πλαίσιο, ειδικά όσον αφορά στο περιβαλλοντικό δίκαιο, η έννοια της υποχρεωτικής ασφάλισης κάθε άλλο παρά άγνωστη είναι, καθώς τέτοια υποχρέωση έχει ήδη θεσπιστεί σύµφωνα µε το άρθρο 7 της ΚΥΑ 13588/725/2006 (ΦΕΚ 383Β, 28.3.2006) για την διαχείριση των επικίνδυνων αποβλήτων. Με δεδοµένο δε, ότι η ως άνω ΚΥΑ θέτει ως αντικείµενο ασφάλισης «την επαναφορά του περιβάλλοντος στην προτέρα κατάσταση», γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι το καθεστώς που έχει θεσπιστεί είναι ιδιαίτερα ευρύ αλλά και ιδιαίτερα αυστηρό. Οι δε ασφαλιστικές εταιρίες, οι οποίες έχουν ήδη δραστηριοποιηθεί στην Ελλάδα, παρέχοντας την ανωτέρω κάλυψη, έχουν ουσιαστικά διαµορφώσει ένα ασφαλιστήριο συµβόλαιο κάλυψης περιβαλλοντικών ζηµιών. υστυχώς, µε δεδοµένο ότι στο κοµµάτι της ουσιαστικής εφαρµογής της νοµοθεσίας υπήρξε διστακτικότητα, οι εταιρίες που µέχρι σήµερα έχουν ασφαλιστεί είναι ελάχιστες, παρά το γεγονός ότι η ανωτέρω νοµοθεσία ισχύει από το 2006. Το γεγονός αυτό µάλιστα δηµιουργεί ερωτηµατικά περί της νόµιµης λειτουργίας µεγάλου αριθµού βιοµηχανικών µονάδων που παράγουν επικίνδυνα απόβλητα και διαχειρίζονται οι ίδιες το σύνολο ή µέρος αυτών, δεδοµένου ότι η σχετική ασφάλιση (ή η προσκόµιση ισόποσης κατ ελάχιστο εγγυητικής επιστολής υπέρ του δηµοσίου) είναι προαπαιτούµενη για την έκδοση της σχετικής Άδειας διαχείρισης επικίνδυνων αποβλήτων. Ωστόσο, το ζήτηµα της ασφάλισης της περιβαλλοντικής ευθύνης εξακολουθεί να αποτελεί τεχνικά πολύπλοκο και πολυδιάστατο ζήτηµα για την ελληνική ασφαλιστική αγορά. Και µπορεί να αποτελέσει αντικείµενο κυρίως εκείνων των ασφαλιστικών εταιρειών οι οποίες έχουν αφενός την τεχνική δυνατότητα να παρακολουθήσουν το ζήτηµα και αφετέρου το µέγεθος να καλύψουν τον κίνδυνο. Ειδικά όσον αφορά στην ασφάλιση περιβαλλοντικής ευθύνης, αυτή θα πρέπει να προχωρά πέρα από την κάλυψη υλικών ζηµιών και σωµατικών βλαβών, συνεπεία περιβαλλοντικής ζηµιάς, και να αναφέρεται στον καθαρισµό και την επαναφορά του ζηµιωθέντος περιβάλλοντος στην προηγούµενη µορφή του. Οι καλύψεις αυτές δεν αφορούν βέβαια µόνο τους φορείς εκµετάλλευσης αλλά και κάθε εταιρία που αναλαµβάνει έργα υποδοµής και µεγάλων κατασκευών και εκτίθεται στους ίδιους κινδύνους, όχι µόνο κατά τη διάρκεια των εργασιών της αλλά και µετά την αποπεράτωση αυτών. 10

Η ασφάλιση λειτουργεί, όπως είναι φυσικό, και προληπτικά, καθώς είναι παραπάνω από προφανές ότι ο ασφαλιστής έχει το ισχυρότερο κίνητρο να µην επέλθει ο κίνδυνος και άρα θα συστήσει τα πλέον ενδεδειγµένα µέτρα προφύλαξης και πρόληψης, ενώ αξίζει να σηµειωθεί ότι σε κάποιες περιπτώσεις ο ασφαλιστής µπορεί να προσφέρει και κάλυψη εξόδων αποφυγής-περιορισµού της ρύπανσης. Στην ελληνική αγορά, συµβόλαιο µε τις εν λόγω εξειδικευµένες καλύψεις, µέχρι στιγµής, διατίθεται από µία µόνο εταιρία, ενώ οι φορείς εκµετάλλευσης που ενδιαφέρονται για την αγορά τέτοιων ασφαλιστηρίων απευθύνονται συχνότερα σε ξένες αγορές. Όλες όµως οι µεγάλες εταιρίες που δραστηριοποιούνται στην αγορά µας, έχουν ήδη ξεκινήσει µελέτες για το σχεδιασµό τέτοιων προϊόντων. Προς το παρόν η ελληνική νοµοθεσία δεν καλύπτει πλήρως όλα τα ζητήµατα ευθύνης ή τα καλύπτει περιορισµένα, όπως η ασφαλιστική κάλυψη κατά των κινδύνων που απορρέουν από την άσκηση µιας επικίνδυνης δραστηριότητας ή της παροχής άλλων οικονοµικών εγγυήσεων, καθώς λείπουν παντελώς οι χρηµατοδοτικοί οργανισµοί, συµπληρωµατικών εγγυητικών ταµείων, όρια ή έκταση της κάλυψης σε σχέση µε συγκεκριµένες δραστηριότητες, κλπ. υπό την εποπτεία του κράτους που τροφοδοτούµενοι από τακτικές εισφορές των εν δυνάµει ρυπαινόντων και εν γένει αυτών που µπορεί να υποβαθµίσουν το περιβάλλον µε τις επαγγελµατικές τους δραστηριότητες, είναι σε θέση να παρεµβαίνουν µε ουσιαστικό τρόπο στην αποκατάσταση των ζηµιών, κυρίως κατά τις περιπτώσεις που δεν µπορεί να εντοπισθεί ο δράστης ή σε περιπτώσεις που αυτός είναι αφερέγγυος. Τα ζητήµατα αυτά µένει να αντιµετωπισθούν άµεσα. Παράλληλα, πρέπει να υπογραµµισθεί ότι σήµερα η «πράσινη» δραστηριότητα, αποτελεί τοµέα αιχµής για τις οικονοµίες και ο ρόλος των ασφαλιστικών εταιριών είναι αρκετά σηµαντικός καθώς καλούνται να δώσουν λύσεις, να καλύψουν κινδύνους, και να στηρίξουν τις επιχειρηµατικές προσπάθειες που σε καµία περίπτωση δε θα πρέπει να βρεθούν αντιµέτωπες µε βλάβες που ενδεχοµένως άθελά τους θα προκαλέσουν στο περιβάλλον. Η πολυδιάστατη αυτή πρόκληση έχει αποδέκτες τους θεσµούς/διοίκηση, τις επιχειρήσεις, την κοινωνία και τέλος τους χρηµατοασφαλιστικούς οργανισµούς. 11

Οι χρηµατοασφαλιστικοί οργανισµοί αναλαµβάνουν µέρος του κινδύνου από τη λειτουργία των επιχειρήσεων (risk carriers) και για τη λειτουργία τους αυτή, υπάρχει πια «θεσµική» πρόβλεψη στη νοµοθεσία. Εδώ θα πρέπει να σηµειωθεί ότι η ασφάλιση αποτελεί τη «φτηνότερη» συνήθως λύση, σε σχέση µε τα τραπεζικά προϊόντα που αφορούν στη διασφάλιση του περιβαλλοντικού ρίσκου. Βεβαία δεν θα πρέπει να παραβλεφθεί το γεγονός ότι οι προκλήσεις για την ελληνική ασφαλιστική αγορά είναι πολλαπλές, καθώς η χώρα µας αποτελεί µια ιδιαίτερη περίπτωση χώρας µε πάνω από 400 διάσπαρτες προστατευόµενες περιοχές και επιπρόσθετα µια περιοχή η οποία λόγω της θέσης της, είναι ευαίσθητη στις κλιµατολογικές αλλαγές. Η νοµοθεσία σήµερα διακρίνεται από περιπλοκότητα και σύγχυση. Είναι διάσπαρτη µε ρυθµίσεις, νόµους, υπουργικές αποφάσεις, προεδρικά διατάγµατα, που έχουν ως αποτέλεσµα περισσότερο να µπερδεύουν τους πολίτες, τις επιχειρήσεις και τις αρµόδιες υπηρεσίες, παρά να τους διευκολύνουν να υιοθετήσουν πρακτικές συνυφασµένες µε την προστασία του περιβάλλοντος. Η ανάπτυξη Συστηµάτων Περιβαλλοντικής ιαχείρισης καθώς και Συστηµάτων Ασφάλειας και Υγείας αποτελεί αναγκαιότητα για κάθε βιοµηχανική ή άλλη δραστηριότητα. Η αναγκαιότητα αυτή προκύπτει τόσο από τις απαιτήσεις της αγοράς για την ανάπτυξη εκ µέρους των βιοµηχανιών ενός βελτιωµένου περιβαλλοντικού προφίλ όσο και από τις πιέσεις που ανακύπτουν από την εφαρµογή της νοµοθεσίας για το περιβάλλον και την ασφάλεια και υγεία, όπως, η ανάπτυξη Συστηµάτων Περιβαλλοντικής ιαχείρισης, που παρέχει στις επιχειρήσεις σηµαντικά περιβαλλοντικά, οικονοµικά και ανταγωνιστικά οφέλη. Ο σωστός σχεδιασµός και εφαρµογή τους βοηθούν στην ορθολογική διαχείριση και εξοικονόµηση φυσικών πόρων και πρώτων υλών, µειώνοντας τα λειτουργικά κόστη των επιχειρήσεων. Παράλληλα συντελούν στην µείωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων, στην µείωση του όγκου των παραγόµενων αποβλήτων, στον περιορισµό των περιβαλλοντικών κινδύνων και ατυχηµάτων. Αντίστοιχα οφέλη προκύπτουν και από την εφαρµογή Συστηµάτων για την Ασφάλεια και Υγεία και κυρίως από την έγκαιρη και ολοκληρωµένη Περιβαλλοντική Ανάλυση Κινδύνου, που είναι 12

η συλλογή και η αξιολόγηση στοιχείων που σχετίζονται µε περιβαλλοντικές συνθήκες ή επιπτώσεις, και πραγµατοποιείται πριν από τη συµφωνία υλοποίησης ενός έργου µε σκοπό να προσδιορίσει και να ποσοτικοποιήσει κινδύνους νοµικούς, χρηµατοοικονοµικούς και γοήτρου (reputational risks) που σχετίζονται µε το περιβάλλον. Η γενική πρόθεση της ανασκόπησης «Ανάλυση Κινδύνου» είναι η επιβεβαίωση ότι η σχεδιαζόµενη επένδυση δεν έχει οικονοµικό, νοµικό, περιβαλλοντικό παθητικό πέραν του όποιου παθητικού έχει ξεκάθαρα οριστεί στην επενδυτική πρόταση. Το περιβαλλοντικό στοιχείο της διαδικασίας «Ανάλυση Κινδύνου» αναφέρεται ως «Περιβαλλοντική Ανάλυση Κινδύνου» (ΠΑΚ). Οι επιχειρήσεις έχουν ήδη αντιληφθεί τις προκλήσεις καθώς, εκτός των άλλων, φυσικά ή νοµικά πρόσωπα που ενδέχεται να υποστούν τις αρνητικές συνέπειες της περιβαλλοντικής ζηµιάς, καθώς και οι οργανισµοί που δραστηριοποιούνται στην προστασία του περιβάλλοντος µπορούν να ζητήσουν από τις αρχές να αναλάβουν δράση σε περίπτωση βλαβών. Μάλιστα τα πρόσωπα ή και οι οργανισµοί που θα καταθέτουν αίτηση ανάληψης δράσης θα έχουν τη δυνατότητα προσφυγής σε δικαστήριο ή σε έναν ad hoc οργανισµό για να αξιολογηθεί η νοµιµότητα των αποφάσεων, πράξεων ή παραλείψεων της αρµόδιας αρχής. 13