ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Ι Πραγματολογία Διδάσκοντες: Επίκ. Καθ. Μαρία Λεκάκου, Λέκτορας Μαρία Μαστροπαύλου
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς.
Εισαγωγή στη Γλωσσολογία ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΑ Τμήμα Φιλολογίας Ακαδημαϊκό έτος 2014-2015, Α εξάμηνο Διδάσκουσα: Μαρίκα Λεκάκου
Σηµασιολογία Γνώση που αφορά τις γλωσσικές μονάδες και το δομικό συνδυασμό τους. Σημασιολογία συνθηκών αληθείας (truth-conditional semantics). Ερμηνεία ανεξάρτητη από συμφραζόμενα ή εξωγλωσσικούς παράγοντες. Ερμηνεία ανεξάρτητη από τις προθέσεις του ομιλητή.
Πραγματολογία Πραγματολογία: γνώση που αφορά τη χρήση τη γλώσσας σε συγκεκριμένες συνθήκες επικοινωνίας. Ερμηνεία εκφωνημάτων εντός περικειμένου, γλωσσσικού και εξω- γλωσσικού. Με τη γλώσσα δε δηλώνουμε μόνο, αλλά και επιτελούμε. à συνθήκες επιτυχίας.
Τι είναι Πραγµατολογία; Η μελέτη της σημασίας μέσα σε συγκεκριμένο περικείμενο, γλωσσικό και εξωγλωσσικό. Η μελέτη των αρχών που διέπουν την επικοινωνιακή χρήση της γλώσσας: μελέτη της γλώσσας από την πλευρά των χρηστών. μελέτη της γλωσσικής επιτέλεσης. Μονάδα μελέτης της Πραγματολογίας είναι το εκφώνημα.
Έννοιες-κλειδιά Εκφώνημα Προφορικό ή γραπτό απόσπασμα λόγου Περικλείεται μεταξύ δύο σημείων σιωπής Δε συμπίπτει απαραίτητα με μία (ολόκληρη) κύρια πρόταση. - Α: Γιατί πήγες στο πάρκο χτες; - Β: Για να συναντήσω το Γιώργο./ Για βόλτα. / Ετσι.
Έννοιες-κλειδιά Περικείμενο: γλωσσικό και εξωγλωσσικό. Γλωσσικό περικείμενο: τα συμφραζόμενα, το γλωσσικό περιβάλλον του εκφωνήματος (εκφώνημα που έπεται και που ακολουθεί). Εξωγλωσσικό περικείμενο: συνθήκες και συντεταγμένες εκφώνησης, ιδιότητες ομιλητή και ακροατή, κλπ.
Εννοιες-κλειδιά Είδη νοημάτων: Ρητό: προκύπτει από την κυριολεκτική σημασία των λέξεων και από τον τρόπο συνδυασμού τους (Σημασιολογία). Υπόρρητο: προκύπτει από τη χρήση της γλώσσας σε συγκεκριμένο περικείμενο (Πραγματολογία).
Παραδείγµατα 1. Είστε κουρασμένος; 2. Πάω να ποτίσω τα σκυλάκια μου. 3. Είδες; Και καλό και φθηνό! (Βγαίνοντας από ακριβό εστιατόριο με κακό φαγητό)
Θεωρία λεκτικών πράξεων Η θεωρία των λεκτικών / γλωσσικών πράξεων (speech act theory), την οποία διατύπωσε ο φιλόσοφος J. L. Austin (How to do things with words, 1962), βασίζεται στην παρατήρηση ότι με τη γλώσσα δεν περιγράφουμε/δηλώνουμε μόνο, αλλά και επιτελούμε πράξεις.
Γλωσσικές ή λεκτικές πράξεις Χρησιμοποιούμε τη γλώσσα για να: δώσουμε υποσχέσεις, στοιχηματίσουμε, προειδοποιήσουμε, βαφτίσουμε, θέσουμε υποψηφιότητα, συγχαρούμε, συλλυπηθούμε, κ.τ.λ.
Επιτελεστικά ρήµατα Με την πρόταση (1) δε δηλώνουμε μόνο: 1. Σε προειδοποιώ ότι στον κήπο υπάρχει ένα λυκόσκυλο. Ρήματα όπως το προειδοποιώ ονομάζονται επιτελεστικά ρήματα (performative verbs). Τα εκφωνήματα που περιέχουν επιτελεστικό ρήμα, σε α πρόσωπο χρόνου Ενεστώτα ονομάζονται επιτελεστικά εκφωνήματα. Χρησιμοποιώντας ένα επιτελεστικό εκφώνημα επιτελούμε μια λεκτική πράξη.
Επιτελεστικά ρήµατα Στοιχηματίζω 100 Ευρώ ότι θα χάσει ο Ολυμπιακός. Σε προκαλώ να πεις την αλήθεια. Προτείνω τον Κώστα ως υποψήφιο για τη δημαρχία. Υπόσχομαι να βελτιωθώ. Παραιτούμαι. Σας ονομάζω συζύγους.
Επιτελεστικά εκφωνήµατα Ενα κριτήριο για να διακριβωθεί αν μια πρόταση περιέχει επιτελεστικό ρήμα είναι να την ξεκινήσουμε με την έκφραση Με την παρούσα δήλωση...: 1. Με την παρούσα δήλωση σας ζητώ συγγνώμη. 2. #Με την παρούσα δήλωση σας γνωρίζω. (Το διακριτικό # σηματοδοτεί την πραγματολο- γική απόκλιση).
Επιτελεστικά εκφωνήµατα Σε κάθε γλώσσα μπορούμε να εντοπίσουμε επιτελεστικά ρήματα, με τη χρήση των οποίων επιτελούνται λεκτικές πράξεις. Για τα επιτελεστικά εκφωνήματα αυτό που ισχύει είναι οι συνθήκες επιτυχίας, όχι οι συνθήκες αληθείας. Ποιες είναι οι συνθήκες επιτυχίας για το ακόλουθο εκφώνημα: 1. Σας ονομάζω συζύγους.
Προσλεκτική δύναµη Το εκφώνημα στο (1) μπορεί να προσληφθεί ως υπόσχεση, υπενθύμιση, προειδοποίηση, ή απειλή: 1. Συνάντηση στο σπίτι μου στις 9. Η διαφορά αυτή περιγράφεται με τον όρο προσλεκτική δύναμη της λεκτικής πράξης. Η διαφορά αφορά την υποκείμενη σκοπιμότητα της εκφώνησης, δηλ. τις προθέσεις του ομιλητή à περικείμενο
Ο ρόλος του περικειµένου Προθέσεις του ομιλητή: μέρος του εξωγλωσσικού (περιστασιακού) περικειμένου, το οποίο συν- διαμορφώνει τη σημασία των λεγομένων. 1. Μπορείς να μου δώσεις το αλάτι; 2. Α: Τι κρύο είναι αυτό; Β: Ακόμα δεν ήρθαμε, ρε συ Μαρία!
Γλωσσικό περικείµενο Το γλωσσικό περικείμενο βοηθά στην αποσαφήνιση των αμφίσημων λέξεων: 1. Αυτή η γλώσσα είναι απίθανη! Ø Γλωσσικό περικείμενο 1: I. Τη μαγείρεψα μόλις 10 λεπτά και είναι έτοιμη. Ø Γλωσσικό περικείμενο 2: II. Εχει ελεύθερη σειρά όρων, ενώ δε διαθέτει μορφολογική διάκριση πτώσεων.
Γλωσσικό περικείµενο Η ερμηνεία- στόχος των πολύσημων λέξεων μπορεί να διευκρινιστεί και εντός της ίδιας της πρότασης όπου εμφανίζονται: 1. Η γλώσσα τρώγεται καλύτερα τηγανητή. 2. Η γλώσσα που μιλά είναι ακατανόητη. 3. Εχει εξανθήματα στη γλώσσα.
Εξωγλωσσικό περικείµενο Ορισμένες φορές, τα εκφωνήματα δεν είναι δυνατόν να ερμηνευτούν πλήρως εάν δεν είναι γνωστό και το εξωγλωσσικό περικείμενο το οποίο πλαισιώνει τα λεγόμενα ενός ομιλητή. 1. Θα πρέπει να το φέρεις πίσω αύριο γιατί δεν είναι εδώ σήμερα. 2. Επιστρέφω σε λίγο.
Δείξη Οι λέξεις που χρειάζονται το περικείμενο, και συγκεκριμένα τις χωρο- χρονικές συντεταγμένες επικοινωνίας και την ταυτότητα των συνομιλητών, προκειμένου να καταστεί σαφές το (πλήρες) νόημά τους ονομάζονται δεικτικές εκφράσεις, από τον όρο δείξη.
Δείξη προσωπική δείξη (σε σχέση με ομιλητή και ακροατή): προσωπικές αντωνυμίες, δεικτικές αντωνυμίες τοπική δείξη (σε σχέση με τον τόπο της εκφώνησης): τοπικά επιρρήματα (εδώ, εκεί) χρονική δείξη (σε σχέση με το χρόνο της εκφώνησης): χρονικά επιρρήματα (τώρα, τότε)
Δεικτικές εκφράσεις Δεικτικές εκφράσεις μπορούν να είναι και ρήματα, π.χ. τα πηγαίνω και έρχομαι: η σημασία τους περιέχει πληροφορίες για τη θέση του ομιλητή και του ακροατή. 1. Θα έρθω στη Θεσσαλονίκη σύντομα. 2. Δεν πηγαίνω συχνά στο γυμναστήριο.
Δείξη και απόσταση Η δείξη ορίζεται με βάση την απόσταση που έχει το δεικνυόμενο αντικείμενο από τον ομιλητή. Δεικτικοί τύποι εγγύτητας, π.χ. εγώ, εδώ, τώρα Δεικτικοί τύποι απόστασης, π.χ. εσύ, εκεί, τότε Σε πολλές γλώσσες, οι δεικτικές αντωνυμίες διακρίνονται σε δύο είδη, ανάλογα με την εγγύτητα- απόσταση (π.χ. στα Ολλανδικά dit- dat).
Κοινωνική δείξη Δηλώνει την κοινωνική θέση και την κοινωνική απόσταση μεταξύ συνομιλητών. Γλωσσικοί τύποι που εκφράζουν την κοινωνική εγγύτητα (οικειότητα, αλληλεγγύη): π.χ. β πρ.ενικ. Γλωσσικοί τύποι που εκφράζουν την κοινωνική απόσταση (ευγένεια): π.χ. β πρ.πληθ. Μηχανισμοί ευγένειας, διαπολιτισμικά ενδεχομένως διαφορετικοί. Αντικείμενο και της Κοινωνιογλωσσολογίας.
Υπονοήµατα Η επιτυχής επικοινωνία βασίζεται στην αναγνώριση της υπόρρητης σημασίας βάσει της ρητά εκπεφρασμένης. Η θεωρία των υπονοημάτων (implicatures) του H.P. Grice (1975) περιγράφει το μηχανισμό που συνδέει τη ρητή (εκπεφρασμένη) με την υπόρρητη (υπονοούμενη) σημασία.
Αρχή της συνεργασίας Ο Grice υποστηρίζει ότι οι συνομιλούντες υπακούουν σε μια γενική Αρχή της Συνεργασίας (ΑΣ). ü Να είναι η συμπεριφορά σου στη συνομιλία η απαιτούμενη, σύμφωνα με το σημείο όπου εμφανίζεται και με τον αναγνωρισμένο στόχο της συνομιλίας όπου συμμετέχεις. Η ΑΣ δεν παραβιάζεται ποτέ (σε ομαλές συνθήκες επικοινωνίας).
Παραγωγή υπονοηµάτων Επιπλέον, ο Grice προτείνει τέσσερα συνομιλιακά αξιώματα (conversational maxims). Τα αξιώματα επιδέχονται παραβίαση. Η ΑΣ δεν επιδέχεται παραβίαση. Ø Η υπόρρητη σημασία παράγεται με την παραβίαση ενός ή περισσοτέρων συνομιλιακών αξιωμάτων.
Συνοµιλιακά Αξιώµατα Τα συνομιλιακά αξιώματα αφορούν: την ποιότητα, την ποσότητα, τη συνάφεια και τον τρόπο [εκφοράς των λεγομένων].
Συνοµιλιακά αξιώµατα Ποσότητα Η συνεισφορά σου να περιέχει τόσες πληροφορίες όσες χρειάζεται. Η συνεισφορά σου να μην περιέχει περισσότερες πληροφορίες από όσες χρειάζεται.
Παραβίαση αξιώµατος Α: Εμαθα ότι χθες φάγατε καλά και περάσατε υπέροχα. Β: Ναι, το φαγητό ήταν πολύ καλό.
Συνοµιλιακά Αξιώµατα Ποιότητα Να μη λες κάτι που πιστεύεις ότι είναι ψευδές. Να μη λες κάτι για το οποίο δεν έχει επαρκείς απόδείξεις.
Παραβίαση αξιώµατος [Μετά από λουκούλλειο γεύμα] Πάλι νηστικοί μείναμε απόψε!
Συνοµιλιακά Αξιώµατα Συνάφεια Η συνεισφορά σου να είναι συναφής με τους στόχους της συνομιλίας.
Παραβίαση αξιώµατος [Θάλεια και Ελένη συζητούν για το σύζυγο της Θάλειας] Ε: Τον αγαπούσες; Θ: Ηταν ο άντρας μου. Ε: Ναι, αλλά τον αγαπούσες; Θ: Ολοι τον αγαπούσαν.
Συνοµιλιακά Αξιώµατα Τρόπος Να αποφεύγεις την αδιαφάνεια. Να αποφεύγεις την αμφισημία. Να είσαι σύντομος. Να είσαι οργανωμένος.
Παραβίαση αξιώµατος Α: Τι μαγείρεψες χτες; Β: Κάτι που έμοιαζε αμυδρά με παστίτσιο.
Επιλεγµένη βιβλιογραφία Crystal, D. 1997. The Cambridge Encyclopedia of Language (2nd Edition). Cambridge: Cambridge University Press, 120-121. Yule, G. 1985. The Study of Language (2nd Edition), Cambridge: Cambridge University Press (μεταφρασμένο). Κανάκης, Κ. 2007. Εισαγωγή στην πραγματολογία. Αθήνα: Εκδόσεις του 21 ου.
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 1.0. Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσεις: Έκδοση 1.0 διαθέσιμη εδώ. http://ecourse.uoi.gr/course/view.php?id=1089.
Σημείωμα Αναφοράς Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Διδάσκοντες: Επίκ. Καθ. Μαρία Λεκάκου, Λέκτορας Μαρία Μαστροπαύλου. «Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Ι. Πραγματολογία». Έκδοση: 1.0. Ιωάννινα 2014. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: http://ecourse.uoi.gr/course/view.php?id=1089.
Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού - Παρόμοια Διανομή, Διεθνής Έκδοση 4.0 [1] ή μεταγενέστερη. [1] https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/.