Γεωαναφορά ιστορικών χαρτών και ψηφιακές συγκρίσεις µε σύγχρονα χαρτογραφικά πρότυπα

Γεωαναφορά ιστορικών χαρτών και ψηφιακές συγκρίσεις µε σύγχρονα χαρτογραφικά πρότυπα Χρυσούλα Μπούτουρα Τοµέας Κτηµατολογίου Φωτογραµµετρίας και Χαρτογραφίας, Τµήµα Αγρονόµων και Τοπογράφων Μηχανικών, Πολυτεχνική Σχολή, A.Π.Θ. Μιλτιάδης ανιήλ Τµήµα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ηµοκρίτειο Πανεπιστήµιο Θράκης Περίληψη. Στους ιστορικούς χάρτες, η µερική έως πλήρης έλλειψη γεωγραφικού πλέγµατος (µεσηµβρινών και παραλλήλων), η λανθασµένη τοποθέτησή του, αλλά και οι περιορισµένες έως ανύπαρκτες πληροφορίες σχετικά µε το προβολικό υπόβαθρο της απεικόνισης, αποτελούν ένα σηµαντικό παράγοντα που δυσκολεύει τη συγκριτική διαδικασία µελέτης τους σε σχέση µε τους σηµερινούς χάρτες που απεικονίζουν την ίδια γεωγραφική περιοχή. Στη µελέτη αυτή, χρησιµοποιώντας τις δυνατότητες που προσφέρουν οι σηµερινές ψηφιακές τεχνολογίες, όπως εφαρµόζονται στη χαρτογραφία, παρουσιάζεται µια διαδικασία γεωαναφοράς ιστορικού χάρτη του Βορείου Αιγαίου και σύγκρισής του µε ση- µερινό χαρτογραφικό πρότυπο. Η εισαγωγή και χρήση των νέων ψηφιακών µεθοδολογιών και τεχνικών στη χαρτογραφία γενικότερα και ειδικά στην ανάλυση των ιστορικών χαρτών, αποτελεί ένα νέο πεδίο έρευνας στα «σύνορα» µεταξύ της ιστορίας της χαρτογραφίας και της µαθηµατικής ψηφιακής χαρτογραφίας, Μπούτουρα (2000), Balletti and Boutoura (2001), αλλά και της µετρικής ψηφιακής επεξεργασίας εικόνας µέχρι και της ψηφιακής φωτογραµµετρίας, Daniil et al (2003). Το αντικείµενο παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στα πλαίσια των σηµερινών δυνατοτήτων που προσφέρoυν στην ιστορική χαρτογραφία οι νέες ψηφιακές τεχνολογίες, Livieratos (1999), έτσι ώστε να είναι εφικτή η αντιµετώπιση της όλης χαρτογραφικής διαδικασίας (συλλογή στοιχείων, επεξεργασία, οπτική απόδοση) σε ένα πληροφορικά ενιαίο ψηφιακό περιβάλλον, διαχείρησης, υπολογισµών, γραφικών ελέγχων και επιλογών, µέχρι την τελική οπτική α- πόδοση και ερµηνεία των ιστορικών χαρτών, Guerra et al (1999). Το αντικείµενο αυτό αποκτά και ένα επιπλέον ενδιαφέρον σχετικά µε τη µελέτη των γεωµετρικών παραµορφώσεων των ιστορικών χαρτών, Μπούτουρα και Λιβιεράτος (2001), και της έρευνας σχετικά µε την προβολική τους αναφορά. Στην εργασία αυτή, που αποτελεί µέρος ενός ευρύτερου προγράµµατος συνεργασίας µε το Εθνικό Κέντρο Χαρτών και Χαρτογραφικής Κληρονοµιάς Εθνική Χαρτοθήκη (www.maplibrary.gr), χρησιµοποιείται, για την ανάδειξη µερικών χαρακτηριστικών ζητη- µάτων του όλου προβλήµατος, ένας χάρτης του Βορείου Αιγαίου, των µέσων του 17 ου αι. του Laurenberg (1656), εσωτερικών διαστάσεων 55.2 επί 45.3 εκατοστών από τη συλλογή της Εθνικής Χαρτοθήκης (Εικ. 1), µετασχηµατισµένος σε εικονοψηφιδωτή (raster) µορφή 1:1 µε σάρωση στα 300 ppi 1. Λέξεις κλειδιά. Ιστορικοί χάρτες, γεωαναφορά, συγκριτική ιστορική χαρτογραφία, χαρτογραφικές προβολές, ψηφιακή επεξεργασία εικόνων. 1. Εισαγωγή Εικ. 1. Το Βόρειο Αιγαίο του Laurenberg[io] (1656). Η γεωγραφική περιοχή που απεικονίζεται στον χάρτη αντιστοιχεί, εποπτικά και σε πρώτη προσέγγιση, µε την περιοχή του σύγχρονου χάρτη (Εικ. 2) που έχει αποδοθεί σχεδιαστικά στην λεγόµενη απροβολική απεικόνιση 2 κατά τετραγωνική ισοδιάσταση γεωγραφικού πλάτους και µήκους φ και λ. Η απεικόνιση αυτή της συγκεκριµένης γεωγραφικής περιοχής, διαφέρει από µια αντίστοιχη σύµ- µορφη εγκάρσια Μερκατορική, µε παράλληλο αναφοράς στις 36.5 µοίρες, όπως στην Εικ. 3. 1 ppi: εικονοψηφίδες (pixels) ανά ίντσα. Τα 300 ppi ισοδυναµούν µε 118 pixels ανά εκατοστό. 2 Η ονοµαζόµενη και τετραγωνική προβολή. Ì Ì ÁÚÔÓfiÌˆÓ Î È ÔappleÔÁÚ ÊˆÓ ªË ÓÈÎÒÓ,..., 2003 applefi Ù ÛÙÚ ÛÙË ÁË Î È ÙÔÓ appleôïèùèûìfi ÊÈ ÚˆÌ ÛÙË ÌÓ ÌË ÙÔ ıëáëù Ï Í Ó ÚÔ ÛÈÔ ÌË ÛÂÏ. 106-112

Εικ. 2. Χάρτης της περιοχής του Βορείου Αιγαίου, σε απροβολική απεικόνιση, κατά τετραγωνική ισοδιάσταση γεωγραφικού πλάτους φ και γεωγραφικού µήκους λ. Εικ. 4. Η επισηµείωση των γεωγραφικών πλατών (φ), όπως αναγράφονται στή δυτική και την ανατολική πλευρά του χάρτη, σε ι- σαπέχουσες υποδιαιρέσεις των 4 πρώτων λεπτών. Από τον χάρτη λείπουν τα γεωγραφικά µήκη (λ). Εικ. 3. Η σύγκριση της απροβολικής απεικόνισης (Εικ. 2) µε σύµ- µορφη εγκάρσια Μερκατορική απεικόνιση. γραφικό πλάτος βαθµονόµησης του χάρτη προκύπτει ότι η ακτίνα της γήινης σφαίρας που αντιστοιχεί στην όλη γεωµετρία είναι ~5.200 χιλιόµετρα 4 ε- νώ καµµία ένδειξη δεν υπάρχει για το προβολικό σύστηµα του χάρτη, κατά τη συνηθισµένη πρακτική στους ιστορικούς χάρτες. Η ακτίνα αυτή της γήινης σφαίρας είναι ~20% µικρότερη από τη σύγχρονη τι- µή της των 6.372 χιλιοµέτρων που, για την παραπάνω αντιστοιχία της 1 µοίρας στο χάρτη, θα έδινε κλί- µακα της τάξης του 1:1.100.000. Η «εµπειρική» αντιµετώπιση της έλλειψης βαθ- µονόµησης κατά το γεωγραφικό µήκος µπορεί να γίνει είτε αναλογικά προς την βαθµονόµηση του γεωγραφικού πλάτους (Εικ. 5) είτε εποπτικά από την, κατ αρχήν, εµπειρική αντιστοίχιση της ιστορικής µε την σύγχρονη απεικόνιση (Εικ. 6). 2. Η εποπτική βαθµονόµηση Μια πρώτη παρατήρηση του χάρτη µας εισαγάγει σε ένα από τα προβλήµατα των ιστορικών χαρτών που αναφέρθηκαν ενδεικτικά στα προηγούµενα. Ενώ στη δυτική (αριστερά) και την ανατολική (δεξιά) πλευρά του χάρτη υπάρχει βαθµονόµηση του γεωγραφικού πλέγµατος, κατά το γεωγραφικό πλάτος φ (Εικ. 4), ανά ισαπέχοντα 4 πρώτα λεπτά της µοίρας, στη βόρεια (πάνω) και στη νότια (κάτω) πλευρά λείπει εντελώς το γεωγραφικό µήκος και δεν υπάρχει καµµία ένδειξη περί αυτού. Από τις γραφικές κλίµακες που σηµειώνονται στο εικονογραφηµένο υπόµνηµα του χάρτη 3 (cartiglio) συνάγεται ότι η κλίµακα του χάρτη, κατά τον χαρτογράφο, είναι ~1:900.000. Από το µήκος των ~10 εκατοστών που αντιστοιχεί σε 1 µοίρα της κατά γεω- Εικ. 5. Εµπειρική βαθµονόµηση κατά γεωγραφικό µήκος (µεσηµβρινοί) αναλογικά προς τη βαθµονόµηση κατά γεωγραφικό πλάτος. Ο κεντρικός µεσηµβρινός στο µέσον του φύλλου χάρτη. 3 Χρησιµοποιήθηκε το ιταλικό µίλι (1488.6 µέτρα). 4 Η εκτίµηση αυτή αναφέρεται ενδεικτικά σε χιλιόµετρα, εφόσον δεν είχε ακόµη καθιερωθεί το µετρικό σύστηµα. 107

Στην σύνθετη Εικ. 8, το αποτέλεσµα της σύγκρισης αυτής είναι προφανές, προσδίδοντας µια διαφορά 2 µοιρών, κατά πλάτος, στη Λήµνο, η οποία συµπίπτει κατά την επίθεση των δύο Εικ. 4 και 7, µετά τη στροφή της δεύτερης κατά τις 20 µοίρες της κλίσης που παρουσιάζουν οι «τροχίες» των παραλλήλων. Εικ. 6. Εµπειρική βαθµονόµηση κατά γεωγραφικό µήκος (µεσηµβρινοί) µε εποπτική αντιστοίχιση στο σύγχρονο χαρτογραφικό πρότυπο της αντίστοιχης γεωγραφικής περιοχής. Από την εξίσου εποπτική εµπειρική αντιστοίχιση της ιστορικής µε την σύγχρονη απεικόνιση φαίνεται ότι οι γεωγραφικοί παράλληλοι που αντιστοιχούν στο σύγχρονο χαρτογραφικό πρότυπο διαγράφουν κεκλιµένη «τροχιά» µε κλίση της τάξης των 20 µοιρών (Εικ. 7) ως προς τους παραλλήλους που επισηµειώνονται στο βαθµονοµηµένο, ανά 4 πρώτα λεπτά της µοίρας, πλαίσιο του ιστορικού χάρτη (βλ. Εικ. 4). Το ενδιαφέρον στην περίπτωση αυτή (Εικ. 8) είναι ότι, η διαφορά πλάτους µιας µοίρας των κεκλι- µένων παραλλήλων της Εικ. 7 (παράλληλοι των 39 και των 40 µοιρών), όπως χαράζονται από την εµπειρική εποπτική σύγκριση του ιστορικού µε τον σύγχρονο χάρτη, είναι ακριβώς διπλάσια των αντίστοιχων διαφορών των πλατών που επισηµειώνονται στην αρχική Εικ. 4. Εικ. 7. Εµπειρική βαθµονόµηση κατά γεωγραφικό πλάτος (παράλληλοι) µε εποπτική αντιστοίχιση στο σύγχρονο χαρτογραφικό πρότυπο. Παρατηρούµε ότι, εκτός των µεγάλων διαφορών από τις τιµές των γεωγραφικών πλατών που αναγράφονται στον χάρτη, οι παράλληλοι παρουσιάζουν αριστερόστροφη κλίση ~20 µοιρών ως προς τη διεύθυνση των παραλλήλων του χάρτη (βλ. Εικ. 4). Η στροφή της εικόνας του σχήµατος αυτού κατά 20 µοίρες (δεξιόστροφα) και η επίθεσή της στον αρχικό χάρτη δίνει την Εικ. 8. Εικ. 8. Η Εικ. 7 έχει στραφεί κατά 20 µοίρες (δεξιόστροφα) και έ- χει «επιτεθεί» στην εικόνα του αρχικού χάρτη (Εικ. 4) χωρίς αλλαγή κλίµακας. Παρατηρούµε ότι η διαφορά πλάτους (µια µοίρα) µεταξύ των παραλλήλων των 39 και των 40 µοιρών στην Εικ. 7 (γεωγραφικά πλάτη λευκού χρώµατος σε µαύρο υπόβαθρο) είναι ακριβώς διπλάσια των αντίστοιχων πλατών που επισηµειώνονται στην αρχική Εικ. 4 (γεωγραφικά πλάτη µαύρου χρώµατος σε λευκό υπόβαθρο). 3. Οι επιπλέον επεξεργασίες Οι εµπειρικές τεχνικές που βασίζονται στην εποπτεία, στην προσεκτική δηλαδή παρατήρηση της γεωγραφικής βαθµονόµησης του ιστορικού χάρτη, µε τη βοήθεια ενός σύγχρονου χάρτη της περιοχής που α- ναπαρίσταται, εξαντλούνται στις φαινοµενολογικές διαφορές και δεν µπορούν σε καµµία περίπτωση να αποτελέσουν «ασφαλές» πρότυπο συγκριτικής διαδικασίας στην προβολική ανάλυση των ιστορικών χαρτών. Αυτό οφείλεται αφενός στην, κατά κανόνα, µη-γνώση των προβολικών ιδιοτήτων των ιστορικών χαρτών, εφόσον δεν αναγράφεται σ αυτούς ο τρόπος κατασκευής του γεωγραφικού πλέγµατος και αφετέρου στις µεγάλες ταξιθετικές διαφορές και στις διαστασιακές και σχηµατικές παραµορφώσεις των γεωγραφικών «στοιχείων» που αναπαρίστανται στους ιστορικούς χάρτες. Η µεθοδική ανάλυση των προβολικών χαρακτηριστικών των ιστορικών χαρτών ακολουθεί την εποπτική τους µελέτη και ιδιαίτερα σήµερα µε τις εξελίξεις των νέων ψηφιακών τεχνολογιών αποτελεί µια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα διαδικασία. Η ανάλυση βασίζεται στη δυνατότητα να αντιστοιχηθεί ο ιστορικός χάρτης σε σύγχρονο, µέσω ενός κατάλληλου, γι αυτό, µετασχηµατισµού συγκεκριµένων ιδιοτήτων. Με τον µετασχηµατισµό αυτό ο ιστορικός χάρ- 108

της γεωαναφέρεται και αποκτά τα προβολικά χαρακτηριστικά του σύγχρονου χάρτη, ο οποίος χρησιµοποιείται ως το πλαίσιο σύγκρισης. Η εµπειρική τοποθέτηση των µεσηµβρινών των 24, 25, 26 και 27 µοιρών και των παραλλήλων των 39 και 40 µοιρών στον ιστορικό χάρτη, όπως φαίνεται στην Εικ. 7, µετασχηµατίζεται ώστε οι µεσηµβρινοί και παράλληλοι αυτοί να προσαρµόζονται βέλτιστα στο σύγχρονο προβολικό πρότυπο των αντίστοιχων µεσηµβρινών και παράλληλων της Εικ. 2. Εικ. 10. Τα 30 σηµεία του ιστορικού χάρτη στα οποία προσδίδονται τιµές γεωγραφικών συντεταγµένων. Οι συντεταγµένες αυτές παραµετροποιούν τον χάρτη, ο οποίος είναι στη συνέχεια «προετοιµασµένος» για τους µετασχηµατισµούς και τις επεξεργασίες. Ο, µε αυτόν τον τρόπο, µετασχηµατισµένος ιστορικός χάρτης της Εικ. 11, αναφέρεται στην απροβολική απεικόνιση του σύγχρονου της Εικ. 2, µε την οποία µπορεί τώρα να συγκριθεί µε «επίθεση» ώστε να φανούν οι µεταξύ τους διαφορές (Εικ. 12). Εικ. 9. Ο προβολικός µετασχηµατισµός των µεσηµβρινών και παραλλήλων του ιστορικού χάρτη της Εικ. 7 στο σύγχρονο πρότυπο της Εικ. 2. Στην Εικ. 9 φαίνεται η βέλτιστη αυτή προσαρ- µογή των µεσηµβρινών και παραλλήλων η οποία προφανώς αλλοιώνει γωνιακά και κατά κλίµακα (πλέον έντονη κατά πλάτος) την εικόνα του ιστορικού χάρτη. Η µέθοδος της γεωαναφοράς του ιστορικού χάρτη ακολουθεί τη διαδικασία της αναγνώρισης ση- µείων ελέγχου σ αυτόν, στα οποία να µπορούν να δοθούν σηµερινές τιµές γεωγραφικών συντεταγµένων, µε κάποιον κατάλληλο κάθε φορά τρόπο απόδοσης των συντεταγµένων αυτών. Τώρα ο χάρτης έχει γεωαναφερθεί ή γεωβαθµονοµηθεί και έτσι µπορεί να αποκτήσει πλέγµα µεσηµβρινών και παραλλήλων, να µετασχηµατιστεί προβολικά αλλά και να προσαρ- µοστεί βέλτιστα σε σύγχρονο χάρτη, για τη µελέτη των παραµορφώσεών του. Στην Εικ. 10 φαίνεται η κατανοµή των 30 ση- µείων ελέγχου στα οποία έχουν δοθεί τιµές γεωγραφικών συντεταγµένων πλάτους και µήκους. Με βάση τα σηµεία αυτά υπολογίζονται οι µετασχηµατισµοί που εικονίζονται στα επόµενα παραδείγµατα. Στην Εικ. 11 φαίνεται η προβολική γεωαναφορά του χάρτη, µετά από αφινικό µετασχηµατισµό 5 του, στα γεωγραφικά σηµεία ελέγχου. Εικ. 11. Ο αφινικός µετασχηµατισµός του ιστορικού χάρτη της Εικ. 7, στα σηµεία γεωγραφικού ελέγχου της Εικ. 10. Η γωνιακή κλίση κατά παράλληλο είναι ~ 9 µοίρες και κατά µεσηµβρινό ~ 11 µοίρες. Επιπλέον είναι δυνατόν να γίνει αλλαγή του τύπου της προβολής αλλά και της επιφάνειας αναφοράς προχωρώντας έτσι σε πλήρη προβολική µελέτη των χαρακτηριστικών του ιστορικού χάρτη. Στην Εικ. 12 φαίνονται οι ικανοποιητικές ταξιθετικές ιδιότητες των τριών µεγάλων νησιών του Βορείου Αιγαίου (Λήµνος, Λέσβος, Χίος), µετά το µετασχηµατισµό. Η κλίµακα είναι επίσης ικανοποιητική για τα δύο µόνον από αυτά (Λέσβος, Χίος), 5 X i=a 0+a 1x +a 2y X 1=X, X 2=Υ: Ανήκει στην κατηγορία των ολικών (global) γραµµικών µετασχηµατισµών. Αλλοιώνει κατά δύο γωνίες και δύο κλίµακες (κατά µεσηµβρινό και παράλληλο) και διατηρεί το σχήµα των ευθειών γραµµών. 109

µε εµφανή την µεγάλη µεγέθυνση που έχει υποστεί η Λήµνος. Πολλές επιπλέον συγκριτικές παρατηρήσεις µπορούν να γίνουν και για άλλα γεωγραφικά στοιχεία του µετασχηµατισµένου χάρτη. µε τον οποίο για κάθε σηµείο του χάρτη λαµβάνεται υπόψη η επιρροή των σηµείων ελέγχου του µετασχη- µατισµού ανάλογα µε το αντίστροφο της απόστασής του από το σηµείο ελέγχου (η αντίστροφη απόσταση παίζει το ρόλο συνάρτησης βάρους). Ανάλογα µε τη δύναµη της αντίστροφης απόστασης, γίνεται µεγαλύτερη ή µικρότερη «απόσβεση» της επιρροής. Οι µετασχηµατισµοί αυτοί «εκτελούν» αφενός έναν ο- λικό γραµµικό µετασχηµατισµό (το συστηµατικό µέρος του µετασχηµατισµού) και αφετέρου µια τοπική «διόρθωση» η οποία αλλοιώνει τον ιστορικό χάρτη έτσι ώστε τα αντίστοιχα σηµεία ελέγχου σ αυτόν να ταυτίζονται µε εκείνα του σύγχρονου χάρτη. Εικ. 12. Η «επίθεση» της κατά αφινικό µετασχηµατισµό αλλοιω- µένης απεικόνισης του ιστορικού χάρτη, σε απροβολικό χαρτογραφικό υπόβαθρο, σε σύγχρονη επίσης απροβολική απεικόνιση. Οι δυνατότητες µετασχηµατισµών του ιστορικού χάρτη που έχει υποστεί γεωαναφορά είναι πολλαπλές. Η επιλογή του κάθε φορά καταλληλότερου µετασχηµατισµού είναι υπόθεση του ερευνητή και αποτελεί πλέον, στο κατάλληλο ψηφιακό περιβάλλον µια γρήγορη και καθόλου επιπόνη διαδικασία. Στην Εικ. 13 φαίνεται η προβολική γεωαναφορά του χάρτη µετά από πολυωνυµικό µετασχηµατισµό β βαθµού 6 στα γεωγραφικά σηµεία ελέγχου. Η «επίθεση» του µετασχηµατισµένου χάρτη στο σύχρονο (Εικ. 14) παρουσιάζει καλύτερη ταξιθετική προσαρµογή στο σύνολο της περιοχής όπου κατανέµονται τα ση- µεία ελέγχου της γεωαναφοράς, όπως π.χ. βελτιώνεται η ταξιθεσία της Σκύρου, αλλά και µεγαλύτερες αλλοιώσεις της αρχικής απεικόνισης ιδιαίτερα στις περιοχές που δεν υπάρχουν σηµεία ελέγχου της γεωαναφοράς. Η περίπτωση της Λήµνου είναι και εδώ χαρακτηριστική: Ο µετασχηµατισµός δεν αλλοιώνει τη µεγέθυνση 7 που της αποδίδει ο χαρτογράφος. Επέκταση του αφινικού µετασχηµατισµού αποτελούν οι µετασχηµατισµοί αντίστροφης απόστασης και των δυνάµεών της 8. Στους τρεις όρους του αφινικού µετασχηµατισµού προστίθεται ένας τέταρτος 6 X i=a 0+a 1x+a 2y+a 3xy+a 4x 2 +a 5y 2 X 1=X, X 2=Υ: Ανήκει στην κατηγορία των ολικών (global) µη-γραµµικών µετασχηµατισµών. εν διατηρεί το σχήµα των ευθειών γραµµών και αλλοιώνει µη-γραµµικά τα γεωµετρικά σχήµατα και τις διαστάσεις. 7 Ενδεικτική της σπουδαιότητας που της αποδίδεται σε πολλούς ιστορικούς χάρτες. 8 X i=a 0+a 1x+a 2y+Σ ν=0,ν-1 w ν(x,y)s ν X 1=X, X 2=Υ. Για µοναδιαία δύναµη αντίστροφης απόστασης έχουµε τη γνωστή στη Θεµατική χαρτογραφία συνάρτηση δυναµικού, βλ. Λιβιεράτος (1978), Livieratos (1983). Εικ. 13. Ο πολυωνυµικός µετασχηµατισµός β βαθµού του ιστορικού χάρτη στα σηµεία γεωγραφικού ελέγχου της Εικ. 10. Οι παραµορφώσεις είναι µεγάλες σε περιοχές που δεν υπάρχει έλεγχος γεωαναφοράς. Εικ. 14. Η «επίθεση» της κατά πολυωνυµικό µετασχηµατισµό - β βαθµού- αλλοιωµένης απεικόνισης του ιστορικού χάρτη, σε α- προβολικό χαρτογραφικό υπόβαθρο, σε σύγχρονη επίσης απροβολική απεικόνιση. Στην Εικ. 15 φαίνεται το αποτέλεσµα ενός µετασχηµατισµού κατά το τετράγωνο της αντίστροφης απόστασης χρησιµοποιώντας όλα τα σηµεία ελέγχου. Στην Εικ. 16, τα σηµεία ελέγχου του µετασχηµατισµένου ιστορικού χάρτη της Εικ. 15 ταυτίζονται µε τα αντίστοιχα του σύγχρονου χάρτη. 110

Εικ. 15. Ο µετασχηµατισµός του ιστορικού χάρτη κατά το τετράγωνο της αντίστροφης απόστασης, στα σηµεία γεωγραφικού ελέγχου της Εικ. 10. Φαίνεται η διατήρηση της κύριας τάσης του αφινικού µετασχηµατισµού (Εικ. 11) και οι τοπικές αλλοιώσεις που επιβάλλονται έτσι ώστε να υπάρχει σύµπτωση των σηµείων ελέγχου. Εικ. 16. Η «επίθεση» της κατά το τετράγωνο της αντίστροφης απόστασης αλλοιωµένης απεικόνισης του ιστορικού χάρτη, σε α- προβολικό χαρτογραφικό υπόβαθρο, σε σύγχρονη επίσης απροβολική απεικόνιση. 5. Συµπεράσµατα Οι νέες ψηφιακές τεχνολογίες, όπως εφαρµόζονται σήµερα στη Χαρτογραφία, προσφέρουν ισχυρά µέσα για την ανάλυση των µη ορατών, από την άµεση παρατήρηση, γεωµετρικών ιδιοτήτων και των προβολικών χαρακτηριστικών των ιστορικών χαρτών. Σε όλες τις φάσεις της χαρτογραφικής διαδικασίας, από τον µετασχηµατισµό του ιστορικού χάρτη σε ψηφιακή µορφή µέχρι την επεξεργασία του γεω- µετρικού του περιεχοµένου και την γραφική απόδοση (οπτικοποίηση) των αποτελεσµάτων της επεξεργασίας αυτής, οι νέες ψηφιακές τεχνολογίες παρέχουν τις δυνατότητες διερεύνησης εναλλακτικών λύσεων σε ουσιαστικά ενιαίο λογισµικό περιβάλλον εφόσον οι αλγόριθµοι επεξεργασίας και οπτικοποίησης συνεργάζονται και αλληλοσυµπληρώνονται. Η παραδοσιακή, στον τοµέα αυτόν της ιστορίας της χαρτογραφίας, εποπτική συναγωγή εµπειρικών στοιχείων για τα γεωµετρικά χαρακτηριστικά και τις προβολικές ιδιότητες των ιστορικών χαρτών δεν δίνουν αξιόπιστα συµπεράσµατα και πολλές φορές οδηγούν σε εντελώς λανθασµένα, όπως φαίνεται και στην εργασία αυτή. Σήµερα, οι δυνατότητες µαζικών επεξεργασιών και πολύπλοκων, εναλλακτικών και συµπληρωµατικών υπολογισµών που προσφέρουν οι ολοκληρωµένες ψηφιακές διαδικασίες επιτρέπουν την εφαρµογή όλων εκείνων των γνώσεων που απαιτούνται για την κατάλληλη ανάλυση του γεωµετρικού περιεχο- µένου των ιστορικών χαρτών. Το γεγονός της έλλειψης, από τους ιστορικούς χάρτες και από τη σχετική βιβλιογραφία τους, των πληροφοριών, στοιχείων και δεδοµένων που απαιτούνται για τη συναγωγή συµπερασµάτων σχετικά µε το γεωµετρικό και το προβολικό υπόβαθρο των χαρτών αυτών, συνηγορεί και επιβάλλει την εφαρµογή των νέων ψηφιακών τεχνολογιών στις µελέτες αυτές και µάλιστα µε πολλαπλές επιλογές και µε την λογική της µεθόδου δοκιµής και σφάλµατος (trial and error) όπως έχει προταθεί και δοκιµαστεί πρόσφατα σε σχετικές µε το αντικεί- µενο µελέτες, Boutoura (2001). Από το πείραµα που παρουσιάζεται στην εργασία αυτή φαίνεται ότι η αντιµετώπιση του προβλή- µατος απαιτεί αφενός την διάθεση σωστά ψηφιοποιηµένων ιστορικών χαρτών και αφετέρου µια διαδικασία γεωαναφοράς τους έτσι ώστε και µε τη βοήθεια σύγχρονων χαρτογραφικών προτύπων να µπορούν να εφαρµοστούν πειραµατικές σειρές ψηφιακών επεξεργασιών και, το σπουδαιότερο, οπτικοποιήσεων των αποτελεσµάτων τους έτσι ώστε να είναι δυνατή τελικά η σύγκλιση σε λογικά συµπεράσµατα σχετικά µε τα γεωµετρικά χαρακτηριστικά και τις προβολικές ιδιότητες των ακόµα άγνωστων, στον τοµέα αυτόν, ιστορικών χαρτών. Ευχαριστίες Ευχαριστίες οφείλονται στο Εθνικό Κέντρο Χαρτών και Χαρτογραφικής Κληρονοµιάς Εθνική Χαρτοθήκη για τη διάθεση του 1:1 ψηφιακού αρχείου του πρωτότυπου ιστορικού χάρτη του Laurenberg που χρησιµοποιείται στην εργασία αυτή. Βιβλιογραφία Balletti, C., C. Boutoura (2001). Revisiting the projective properties of historic nautical maps of the Mediterranean and the Aegean. In: Proceedings of the 20 th International Cartographic Conference Mapping the 21 st century, August 2001, Beijing. Boutoura, C. (2001). On the possibility of associating a map projection to Mediterranean and Aegean Sea portolan-maps, Department of Cadastre, Photogrammetry & Cartography, Faculty of Surveying Engineering, Aristotle University of Thessaloniki, April 2001. http://www.maplibrary.gr/ porto_bout/portlans_bout.htm 111

Daniil, M., V. Tsioukas, K. Papadopoulos, E. Livieratos (2003). Scanning options and choices in digitizing historic maps. In: Proceedings New perspectives to save cultural heritage, CIPA, WG 4 Digital image processing, XIX International Symposium, Antalya, 30 Sept.-4 Oct. 2003. Guerra, F., C. Balletti, C. Monti, E. Livieratos, C. Boutoura (1999). Informatica e infografica per lo studio della veduta prospettica di Venezia, A volo d uccello. Jacopo de Barbari e le rappresentazioni di città nell Europa del Rinascimento, Arsenale Editrice, Venezia. Laurenbergio, I. (1656). Insularum archipelagi septentrionalis, Maris Aegae accurata delinatio. Συλλογή Εθνικής Χαρτοθήκης. Λιβιεράτος, E. (1978). Θεµατική χαρτογραφία. Πανεπ. Σηµειώσεις, TATM-EMΠ, (1η Έκδ.) Aθήνα. Livieratos, E. (1983). The interpretation of the potential representation of thematic maps in terms of filtering theory. Cartographica, 20, (3), 69-77. Livieratos, E. (1999). Cartographic heritage enhencement using new technologies CartoTech, Concluding Report 1998-1999, European Commission support in projects for the cultural development, European Commission, Directorate General X, Brussels. Μπούτουρα, Χρ. (2000). Αποκάλυψη γεωγραφικού πλέγ- µατος σε πορτολάνο χάρτη του Αιγαίου του 16 ου αιώνα. Στο: Ακτίνες ανέµων στη θάλασσα (επιµ. Ε. Λιβιεράτος), σελ. 78-88, Εθνική Χαρτοθήκη, Θεσσαλονίκη. Μπούτουρα, Xρ., Ε. Λιβιεράτος (2001). Ψηφιακές βέλτιστες προσαρµογές ιστορικών χαρτογραφικών α- πεικονίσεων. Μια πρώτη εφαρµογή σε χάρτες των Ιονίων. Στο: Η Επτάνησος σε χάρτες. Από τον Πτολεµαίο στους δορυφόρους (επιµ. Ε. Λιβιεράτος, Η. Μπεριάτος), σελ. 175-182, Εθνική Χαρτοθήκη, Θεσσαλονίκη. 112