ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΕΠΙΚ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ ΧΑΤΖΗΣ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΙΟΥΛΙΟΥ 2007 (2/7/2007) Απαντήσεις στα ερωτήματα Στο κείμενο που ακολουθεί θα βρείτε σύντομες και καθαρά ενδεικτικές απαντήσεις στα ερωτήματα που έβαλα στις εξετάσεις. Ο αριθμός σε παρένθεση (μετά τον αύξοντα αριθμό) αντιστοιχεί στις μονάδες που δίνει μία σωστή και πλήρης απάντηση. Το σύνολο των βαθμών λαμβάνουν όσες και όσοι έδωσαν τις καλύτερες απαντήσεις. 1. (4) Ποιοί από τους παρακάτω οικονομολόγους δεν συνέβαλαν με το έργο τους στην οικονομική ανάλυση του δικαίου (τσεκάρετε όσους νομίζετε τους βαθμούς θα λάβουν μόνο όσοι τσεκάρουν όλα και μόνο τα σωστά ονόματα): Οι Gary Becker, James Buchanan και Ronald Coase έλαβαν το βραβείο Νόμπελ στην οικονομική επιστήμη για την συνεισφορά τους (μεταξύ άλλων) και στην οικονομική ανάλυση του δικαίου (ΟΑΔ). Ο Steven Shavell είναι σήμερα ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της ΟΑΔ. Αντίθετα ο Milton Friedman δεν έχει συμβάλλει στην ΟΑΔ, ούτε φυσικά οι John Hicks και Nicholas Kaldor. Το κριτήριο Kaldor-Hicks δεν αποτελεί συμβολή στην ΟΑΔ, απλά χρησιμοποιήθηκε από τους θεωρητικούς της ΟΑΔ. 2. (2) Υπάρχει λάθος στην παρακάτω πρόταση; «Σύμφωνα με το θεώρημα του Coase το κράτος δεν μπορεί και δεν πρέπει να παρέμβει στην κατανομή των δικαιωμάτων»; Η πρόταση είναι λάθος. Σύμφωνα με την κανονιστική εκδοχή του θεωρήματος του Coase, όταν το κόστος συναλλαγής είναι υψηλό, το κράτος (ή ο δικαστής) μπορεί και πρέπει να δώσει το δικαίωμα σε εκείνο το μέρος που το αξιολογεί περισσότερο και στο οποίο θα κατέληγε το δικαίωμα εφόσον δεν υπήρχε υψηλό συναλλακτικό κόστος. Επίσης το κράτος θα πρέπει να παρέμβει μειώνοντας τα εμπόδια στις συναλλαγές. 3. (2) Ο Gary Becker βραβεύθηκε με το Νόμπελ Οικονομικών το 1992 για την συμβολή του στη μελέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς εκτός της οικονομικής αγοράς αλλά με εργαλεία της οικονομικής επιστήμης. To 1992 ήταν (και συνεχίζει να είναι) καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο. Όλα σωστά. 4. (5) O Ronald Coase με το άρθρο του για το πρόβλημα του κοινωνικού κόστους προσπάθησε να δώσει μια απάντηση στο πρόβλημα των εξωτερικοτήτων προτείνοντας μια νέα έννοια, εκείνη του κόστους συναλλαγών. Τι ακριβώς ισχυρίστηκε; (με ποιον τρόπο έλυνε το πρόβλημα των εξωτερικοτήτων το ΚΣ) Για τον Coase το πρόβλημα δεν είναι οι εξωτερικότητες (διότι πρόκειται ουσιαστικά για σύγκρουση συμφερόντων) αλλά το υψηλό κόστος συναλλαγών. Εάν δεν υπήρχε αυτό, η σύγκρουση συμφερόντων θα είχε λυθεί με μία αμοιβαίως επωφελή συμφωνία
2 που θα έδινε το δικαίωμα σ αυτόν που το αξιολογεί περισσότερο αποζημιώνοντας και τον άλλον. 5. (3) «Το δίκαιο δεν μπορεί να επηρεάσει την κατανομή των δικαιωμάτων αλλά α- σκεί σημαντική επιρροή στη διανομή του πλούτου». Τι σημαίνει αυτό; Εφόσον το κόστος συναλλαγής είναι χαμηλό, το δικαίωμα θα καταλήξει σ αυτόν που το αξιολογεί περισσότερο. Το δίκαιο δεν μπορεί να επηρεάσει την κατανομή των δικαιωμάτων. Όμως επηρεάζει τη διανομή του πλούτου καθώς ένα νομικό δικαίωμα αποτιμάται σε χρήμα. Εφόσον αξιολογείς το δικαίωμα περισσότερο από τον άλλον δεν χρειάζεται να το αγοράσεις αν σου το δώσει ο νόμος. Εάν ο άλλος το αξιολογεί περισσότερο και ο νόμος σου έχει δώσει το δικαίωμα θα το πουλήσεις κερδίζοντας χρήματα. Άρα η κατανομή των δικαιωμάτων μπορεί να μην επηρεάζεται από το δίκαιο, το τελευταίο όμως επηρεάζει τη διανομή του πλούτου. 6. (5) Ο Gary Becker στη διδακτορική του διατριβή υποστήριξε ότι η αγορά θα εξαφανίσει τον ρατσισμό. Με τι τρόπο; Σε μια ανταγωνιστική αγορά οι εταιρίες που επιλέγουν τους πελάτες, τα στελέχη, τους εργαζόμενους και τους συνεργάτες τους με άλλα κριτήρια πέραν της αποτελεσματικότητας βρίσκονται σε μειονεκτική θέση. Μακροπρόθεσμα μία συνεπής «ρατσιστική» συμπεριφορά που θα έχει οικονομικό κόστος θα τις εξοβελίσει από την ανταγωνιστική αγορά. 7. (3) Σύμφωνα με τον Steven Levitt ποιος από τους παρακάτω λόγους συνέβαλε λιγότερο στη μείωση της εγκληματικότητας στις Η.Π.Α. των αρχών της δεκαετίας του 1990; Η αύξηση των θανατικών καταδικών 8. (2) Όταν το δίκαιο του διαζυγίου είναι υπέρ των γυναικών η προσφορά εργασίας των γυναικών μειώνεται ενώ των ανδρών αυξάνεται. Σωστό. Οι γυναίκες αποφασίζουν να επενδύσουν στο γάμο και οι άνδρες θα πρέπει να δουλέψουν για να πληρώσουν την διατροφή. 9. (7) Περιγράψτε το παράδοξο της αποζημίωσης στο δίκαιο των αδικοπραξιών. Δεν μπορείς να έχεις ένα νομοθετικό πλαίσιο που να ενθαρρύνει ένα αποτελεσματικό επίπεδο προφύλαξης (κόστος αποτροπής) και ένα αποτελεσματικό επίπεδο ατυχημάτων ελαχιστοποιώντας και τα δύο. Το δίκαιο μπορεί να δώσει λανθασμένα κίνητρα έτσι που να καταλήγουν σε υπερεπένδυση στην ασφάλεια, ηθικό κίνδυνο, κλπ. 10. (2) Ο Άρειος Πάγος απαγόρευσε τις ρήτρες «εγκυμοσύνης» στις συμβάσεις εργασίας των γυναικών προστατεύοντας έτσι τη μητρότητα και τα συμφέροντα των γυναικών.
3 Λάθος. Οι προθέσεις ήταν αγαθές αλλά η απόφαση είχε τεράστιο κόστος για τις γυναίκες. Γενικά οδήγησε σε μεγαλύτερη ανεργία νεαρών γυναικών. 11. (6) Τι συνέβη με την υπόθεση Pinto; Ο τρόπος που χειρίστηκε η εταιρία Ford την υπόθεση ήταν σωστός από την σκοπιά της οικονομικής ανάλυσης του δικαίου; Η εταιρία Ford θεώρησε ότι την συμφέρει να διατηρήσει το ελαττωματικό και επικίνδυνο Pinto στην αγορά καθώς το κόστος της απόσυρσής του ήταν πολύ μεγαλύτερο των αποζημιώσεων που θα πλήρωνε στα θύματα και τους συγγενείς τους σε περίπτωση ατυχήματος. Η απόφαση αυτή δεν ήταν μόνο ανήθικη, αλλά ήταν και λανθασμένη οικονομικά καθώς η ανάλυση κόστους-οφέλους που έκανε η εταιρία δεν έλαβε υπόψη της τις υποκειμενικές αξιολογήσεις των θυμάτων αλλά βασίστηκε στην ατελή πληροφόρηση των δικαστηρίων που οδηγεί αναγκαστικά σε υποάριστες και προβληματικές αποζημιώσεις. 12. (6) Πώς υπολόγισε ο Kip Viscusi το κόστος της ανθρώπινης ζωής σε $7 εκ.; Μέχρι τώρα η αξία της ανθρώπινης ζωής μετριόταν «αντικειμενικά», π.χ. με τον υπολογισμό των «χαμένων ημερομισθίων». Έτσι τα αμερικάνικα δικαστήρια αποτιμούσαν την ανθρώπινη ζωή σε περίπου $500.000. Ο Καθηγητής της Νομικής Σχολής του Harvard Kip Viscusi χρησιμοποίησε ως ασφαλέστερο και ορθότερο κριτήριο την υποκειμενική αξιολόγηση από τα ίδια τα άτομα. Σύμφωνα με εμπειρικές έρευνες ο μέσος αμερικανός δέχεται να αναλάβει μία επικίνδυνη εργασία που έχει πιθανότητα θανάτου 1/10.000 για $700 επιπλέον τον χρόνο. Αυτό σημαίνει ότι η ανθρώπινη ζωή αξίζει (κατά μέσο όρο) στην αμερικάνικη κοινωνία $7 εκ. 13. (4) Η ποινική ρήτρα είναι πολύ υψηλή ( 100,000). Όμως η αθέτηση της σύμβασης δεν προκάλεσε καμία ζημιά. Θα πρέπει να καταπέσει η ρήτρα; Τι θα πρέπει να εξετάσετε προτού απαντήσετε; Καταρχήν θα δείτε εάν η ρήτρα είναι αυθαίρετη ή αν εξυπηρετεί κάποιον οικονομικό σκοπό. Στην πρώτη περίπτωση δεν την εφαρμόζετε. Στην δεύτερη την εφαρμόζετε ακόμα και χωρίς ζημία. Διαφορετικά η σύμβαση χάνει την αξία της ως μηχανισμός κατανομής του κινδύνου. 14. (6) Αναφέρετε τρία παραδείγματα για να εξηγήσετε τι εννοεί ο Guido Calabresi όταν αναφέρεται στο κοινωνικό κόστος των ατυχημάτων. Ένα ατύχημα που έχει κόστος 1,000 έχει διαφορετικές κοινωνικές συνέπειες (α) αν το υποστεί ένας ή δέκα, (β) ένας φτωχός ή ένας πλούσιος, (γ) ένας που απεχθάνεται τον κίνδυνο, ένας αδιάφορος απέναντι στον κίνδυνο ή ένας που αγαπά το ρίσκο. 15. (3) Ο πλούτος που δημιουργείται από μία συναλλαγή (το πλεόνασμα) σε ποιο μηχανισμό οφείλεται; Στην αποτελεσματική κατανομή των πόρων. 16. (3) Ποια είναι η λύση του Guido Calabresi στο θεώρημα του Coase;
4 Δώσε το δικαίωμα εκεί, από όπου σε περίπτωση που κάνεις λάθος, το δικαίωμα μπορεί να μετακινηθεί ευκολότερα. Συνήθως πρόκειται για το αδύναμο μέρος ή για τον «φυσικό ιδιοκτήτη» (natural owner). 17. (5) Ορισμένες φορές καλύτερη πληροφόρηση σε μία σύμβαση έχει ο αγοραστής. Θα ήταν σκόπιμο να τον υποχρεώνουμε να ενημερώνει τον πωλητή σε κάθε περίπτωση; Όχι. Όταν η καλύτερη πληροφόρηση δεν αυξάνει τον πλούτο αλλά έχει καθαρά αναδιανεμητικά αποτελέσματα κατά του πωλητή, ο αγοραστής θα πρέπει να υποχρεωθεί να τον ενημερώσει. Αντίθετα εάν η καλύτερη πληροφόρηση αυξάνει τον πλούτο (π.χ. δίνοντας στον αγοραστή κίνητρο να ανεύρει τρόπους καλύτερης αξιοποίησης ενός οικοπέδου επενδύοντας) τότε δεν θα πρέπει ο αγοραστής να υποχρεωθεί να ενημερώσει τον πωλητή. 18. (3) Ποιοι είναι οι δύο λόγοι για τους οποίους συνάπτουμε συμβάσεις; Αύξηση του πλούτου (κέρδος) και κατανομή του κινδύνου (ασφάλεια). 19. (4) Στην Ελλάδα απαγορεύεται το οικονομικό αντάλλαγμα στις συμβάσεις παρένθετης μητρότητας. Σε τι αρνητικά αποτελέσματα οδηγεί η απαγόρευση; Οικονομική εκμετάλλευση των παρένθετων μητέρων από το ζευγάρι (δεν μπορούν να στραφούν στα δικαστήρια) και όλων από τους «προστάτες» που αυτές οι γυναίκες αναγκάζονται να ανεύρουν. 20. (4) Ένας κλέφτης σε απειλεί στο δρόμο (τα λεφτά ή τη ζωή σου) και ένας τοκογλύφος εκμεταλλεύεται την ανάγκη σου δανείζοντάς σου χρήματα με τεράστιο τόκο. Η επιλογή σου είναι αποτέλεσμα καταναγκασμού και στις δύο περιπτώσεις; Δικαιολογείστε την απάντησή σας. Στη δεύτερη περίπτωση όχι. Ο τοκογλύφος δεν ευθύνεται για την δύσκολη επιλογή ενώ ο κλέφτης την προκάλεσε. Κυρίως όμως η πρώτη επιλογή είναι μία επιλογή που δεν θέλεις να έχεις, ενώ η δεύτερη είναι μία σκληρή επιλογή που θέλεις όμως να την διατηρήσεις σαν εναλλακτική λύση σε περίπτωση ανάγκης. 21. (4) Αποφασίζετε να παίξετε στο Deal. Φτάνετε στο τέλος και σας μένουν κλειστά 12 κουτιά (συν ένα που κρατάτε εσείς) και ανοικτά τα εξής ποσά: 50, 100 150, 250, 300, 350, 800, 1.000, 2.500, 3.000, 16.000, 23.000, 50.000. Ο τραπεζίτης τηλεφωνεί στον Φερεντίνο και σας προσφέρει 7.500. Τι θα πρέπει να κάνετε; Αναλύστε με συντομία τις επιλογές σας ανάλογα με τον χαρακτήρα σας! Το αναμενόμενο όφελος είναι (κατά σύμπτωση!) 7.500. Ο αδιάφορος απέναντι στον κίνδυνο (risk neutral) είναι αδιάφορος μεταξύ της πρότασης του τραπεζίτη και της συνέχισης του παιχνιδιού. Αυτός που απεχθάνεται τον κίνδυνο (risk averse) θα δεχτεί βέβαια την πρόταση ενώ αυτός που αγαπά τον κίνδυνο (risk lover) θα συνεχίσει.
5 22. (5) Ποιο φαινόμενο (προβληματικό για τη θεωρία της ορθολογικής επιλογής) παρατηρείται στο παίγνιο ultimatum; Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται σε κάθε περίπτωση; Δεν δεχόμαστε την προσφορά ενός μικρού ποσοστού (π.χ. 1 στα 100, δηλαδή 1%) ενώ θα ήταν ορθολογικό να δεχτούμε οτιδήποτε αυξάνει τον πλούτο μας. Δεν το κάνουμε διότι το θεωρούμε άδικο ή/και αναξιοπρεπές. Όμως όσο μεγαλώνει το απόλυτο ποσό (με το ίδιο «άδικο» ποσοστό) αυξάνει και η πιθανότητα να δεχτούμε το ποσό (π.χ. 1.000 στα 100.000 ή 1.000.000 στα 100.000.000). 23. (4) Ένας άνεργος απόφοιτος του Ο.Π.Α. αναρωτιέται αν θα πρέπει να ληστέψει μια τράπεζα. Η ποινή για ληστεία τραπέζης είναι (κατά μέσο όρο) 12 χρόνια. Όμως η αστυνομία συλλαμβάνει το 60% των ληστών. Από αυτούς παραπέμπονται σε δίκη το 80% και καταδικάζεται το 50%. Ο μέσος όρος πραγματικής έκτισης της ποινής είναι 9 χρόνια. Πώς θα λάβει την απόφασή του ο πρώην συμφοιτητής σας; Θα συγκρίνει το αναμενόμενο όφελος (εδώ δεν το ξέρουμε) με το αναμενόμενο κόστος. Εδώ το αναμενόμενο κόστος είναι φυλάκιση 2,16 χρόνια (περίπου 2 χρόνια και 2 μήνες). Εάν θεωρήσει ότι «τον συμφέρει» (λαμβάνοντας υπόψη του επίσης το κόστος ευκαιρίας, το κοινωνικό κόστος και το προσωπικό «ηθικό» κόστος) θα το κάνει. 24. (5) Σε μία σύμβαση μεταφοράς υπάρχει πιθανότητα 12/1000 να καταστραφεί (στη διάρκεια της μεταφοράς) το αντικείμενο της πώλησης που αξίζει 50.000. Ο μεταφορέας μπορεί να αποτρέψει τον κίνδυνο με κόστος 650 και ο κατασκευαστής που αποστέλλει το εμπόρευμα με 720. Ποιος ευθύνεται σε περίπτωση καταστροφής του αντικειμένου (και με βάση ποιο κριτήριο); Θα χρησιμοποιήσουμε το κριτήριο Posner-Rosenfield. Το αναμενόμενο κόστος του ατυχήματος είναι 600. Κανείς δεν μπορεί να λάβει φθηνότερα προληπτικά μέτρα. Άρα είναι υπεύθυνος αυτός που θα μπορούσε να ασφαλιστεί κατά του κινδύνου φθηνότερα εδώ ο μεταφορέας. 25. (3) Σύμφωνα με τον μεγάλο έλληνα αστικολόγο και συγγραφέα του Αστικού Κώδικα, Γεώργιο Μπαλή: «δικαίωμα είναι η εξουσία που παρέχει η έννομη τάξη στο πρόσωπο, προκειμένου αυτό να πραγματοποιήσει το βιοτικό του συμφέρον». Τι σας θυμίζει αυτός ο ορισμός; Τον Rudolf von Jhering αλλά και τον Ronald Coase που αντιμετώπισαν τα δικαιώματα ως εννόμως προστατευόμενα βιοτικά συμφέροντα!