Τα ερωτήματα Τομέας Κοινωνιολογίας ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΓΕΊΑ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΕΣ ΥΓΕΙΑΣ: ΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΠΕΠΟΙΘΗΣΕΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΓΕΙΑ 25 & 28 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2016 Γεώργιος Κουλιεράκης, Ph.D. Ψυχολόγος της Υγείας, Επιστημονικός Συνεργάτης ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΤΟ ΤΟΜΕΑ ΤΗΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΗΣ ΤΟΞΙΚΟΕΞΑΡΤΗΣΗΣ» 11 ΟΣ ΚΥΚΛΟΣ: 2015-2016 - ΑΘΗΝΑ 4 ΟΣ ΚΥΚΛΟΣ: 2015-2016 - ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ Γιατί ορισμένοι άνθρωποι «αθλούνται», ενώ άλλοι, ΌΧΙ Γιατί κάποιες γυναίκες εύκολα ανταποκρίνονται σε προγράμματα προσυμπτωματικού ελέγχου, ενώ άλλες «αντιστέκονται»; Γιατί ορισμένοι έφηβοι πειραματίζονται με το κάπνισμα, ενώ άλλοι παραμένουν μη καπνιστές; Πως εξηγούνται αυτές οι δια-ατομικές (between individuals) διαφορές; Τα ερωτήματα Γιατί το ίδιο άτομο ΔΕΝ φορά ζώνη ασφαλείας όταν οδηγεί στην Ελλάδα, ενώ υπακούει στη σχετική εντολή όταν βρίσκεται στο εξωτερικό; Γιατί ένα άτομο που έπαθε έμφραγμα υπακούει πιστά στις οδηγίες το διάστημα αμέσως μετά το επεισόδιο, ενώ δεν το κάνει με το πέρασμα του χρόνου; Πως εξηγούνται αυτές οι ενδο-ατομικές (within individuals) διαφορές; Συμπεριφορές υγείας Οι συμπεριφορές που λειτουργούν προστατευτικά για την υγεία περιλαμβάνουν κάθε δραστηριότητα την οποία τα άτομα ασκούν προκειμένου να διατηρήσουν ή να προάγουν την υγεία τους, ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΑ από το αντιλαμβανόμενο επίπεδο της υγείας τους ή από το αν η δραστηριότητα αυτή, πραγματικά, επιτυγχάνει το στόχο της. Συμπεριφορές υγείας - ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ Θετικές («υγιείς») αρνητικές («επικίνδυνες») «Σταδιακές» (behavioural stages) (π.χ κάπνισμα: έναρξη, διατήρηση, διακοπή, υποτροπή) Δημόσιες ιδιωτικές ΣΥΜΠ που εμπλέκουν τις υπηρεσίες υγείας ΣΥΜΠ που γίνονται στο σπίτι Συμπεριφορικές κατηγορίες (behavioural categories) (π.χ. αιμοδοσία, δίαιτα) Οι συμπεριφορές υγείας αν και είναι σχετικά σταθερές, συχνά αλλάζουν με την πάροδο του χρόνου, δεν είναι ισχυρά συνδεδεμένες μεταξύ τους (αποφυγή καπνίσματος υγιεινή διατροφή), καθορίζονται από διαφορετικές πεποιθήσεις, στάσεις και από τη μάθηση. Sarafino, E.P. & Smith, T.W. (2011). Health Psychology: Biopsychosocial Interactions, (7th ed). New York: Wiley εφαρμογές 1
Διότι Διαφορετικές συμπεριφορές υγείας εξυπηρετούν διαφορετικούς σκοπούς. Οι άνθρωποι αλλάζουν, ως αποτέλεσμα της μάθησης και των εμπειριών τους. Λόγοι που κάποτε συντέλεσαν στην έναρξη ή διατήρηση μιας συμπεριφοράς, μπορεί να μην υφίστανται πλέον. Leventhal, H., Prochaska, T.R. and, Hirshman, R.S. (1985) Preventive health behaviour across the lifespan. In J.C. Rosen and L.J. Solomon (Eds). Prevention in Health Psychology. Hanover N.H: University Press of New England. κατάσταση υγείας(1) Συμπεριφορές με στόχο τη διατήρηση της καλής κατάστασης της υγείας (health behaviours): Αν το άτομο είναι (ή πιστεύει ότι είναι) υγιές, οι πράξεις του αποβλέπουν στην πρόληψη μιας νόσου, στον εντοπισμό της σε πρώιμο, α-συμπτωματικό στάδιο ή στην περαιτέρω βελτίωση της παρούσας καλής κατάστασης της υγείας του π.χ. εμβολιασμός, υγιεινή διατροφή, άσκηση. Πρωτογενής πρόληψη κατάσταση υγείας(2) Συμπεριφορές με στόχο την αντιμετώπιση μιας νόσου (illness behaviours): κατάσταση υγείας(3) Συμπεριφορές στο πλαίσιο του ρόλου του ατόμου ως ασθενή (sick-role behaviours): Όταν υπάρχουν ενδείξεις εμφάνισης μιας νόσου (συμπτώματα), ή το άτομο νομίζει πως η νόσος αρχίζει να αναπτύσσεται, τότε δρα π.χ. επίσκεψη στο γιατρό, αναζήτηση πληροφοριών, αναζήτηση υποστήριξης. Δευτερογενής πρόληψη Όταν το άτομο νοσεί, εμφανίζει συμπεριφορές που στοχεύουν στη διαχείριση της νόσου και στην αποκατάσταση της υγείας του π.χ. τήρηση οδηγιών σχετικά με την προτεινόμενη θεραπεία, αλλαγές στον τρόπο ζωής Τριτογενής πρόληψη Παράγοντες που επηρεάζουν τις συμπεριφορές υγείας Ενδογενείς Δημογραφικοί Κοινωνικοί (μάθηση, ενίσχυση, κοινωνικοί κανόνες) Συναισθηματικοί (άγχος, φόβος) Γνωστικοί (πεποιθήσεις των ατόμων, των ασθενών, των ειδικών της υγείας) Πολιτισμικοί Προσωπικότητα Εξωγενείς Θεσμοί Απαγορεύσεις Leventhal, H., Prochaska, T.R. and Hirshman, R.S. (1985). Preventive health behaviour across the lifespan. In J.C. Rosen and L.J. Solomon (Eds). Prevention in Health Psychology. Hanover N.H: University Press of New England. Γνωστικοί παράγοντες (πεποιθήσεις) Υποθετική έννοια, με ισχυρισμό που αναφέρεται στη σχέση ενός αντικειμένου, ή ενέργειας (κάπνισμα) και μιας ιδιότητας (βλαβερό). Αποτελούν τις ουσιαστικές αιτίες εκδήλωσης μιας συμπεριφοράς, αφού μεσολαβούν στις επιδράσεις άλλων παραγόντων (π.χ. την κοινωνική τάξη). Τροποποιούνται πιο εύκολα, συγκριτικά με άλλους παράγοντες (π.χ. την προσωπικότητα). εφαρμογές 2
Τι είναι η «Υγεία»; 1. Οι πεποιθήσεις για την υγεία καθορίζονται σε μεγάλο βαθμό από το κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο στο οποίο ζούμε. (Η γλώσσα με την οποία εκφραζόμαστε για την υγεία είναι η γλώσσα της σχέσης του ατόμου με την κοινωνία 1 ). 2. Κατά κανόνα, είμαστε «υγιής», αλλά, 3. Πεποιθήσεις για την υγεία έχουν: 1. Ο Π.Ο.Υ. (ορισμός) 2. Οι απλοί άνθρωποι (γενικός πληθυσμός) 3. Οι ειδικοί Herzlich, C. (1995). Κοινωνική αναπαράσταση της υγείας και της ασθένειας και η δυναμική τους στο κοινωνικό πεδίο. Στο Παπαστάμου Σ. & Μαντόγλου Α. (Επιμ.) Κοινωνικές Αναπαραστάσεις, σελ. 163-176. Αθήνα: Οδυσσέας. Οι πεποιθήσεις για την υγεία 1. είναι κάτι περισσότερο από απλουστευμένες εκδοχές της ιατρικής γνώσης, 2. είναι πολυδιάστατες και περιλαμβάνουν: α) τους ορισμούς, β) την αντίληψη για τη σχέση υγείας και συμπεριφοράς, γ) την αντίληψη για τους τρόπους διατήρησης της υγείας και της πρόληψης των νόσων. 3. καθορίζονται από: 1. την κοινωνική θέση, ή την ηλικία 2. το κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον, 3. την προσωπική ιστορία (τις εμπειρίες). Κοινωνική αναπαράσταση: Ορισμός Οι ΚΑ είναι σύνολα εννοιών, απόψεων, αντιλήψεων, στάσεων, προτάσεων και εξηγήσεων για ένα κοινωνικό φαινόμενο, μια κοινωνική ομάδα, μια συγκεκριμένη κοινωνική συνθήκη ή ένα πρόσωπο. Παράγονται στην καθημερινή ζωή, στη διάρκεια της διαπροσωπικής επικοινωνίας για την ανακάλυψη και την εξήγηση της πραγματικότητας. Υπάρχουν τόσο στο νου των ανθρώπων, αλλά και «σε κυκλοφορία» μέσα στην κοινωνία, όπου μεταβιβάζονται από συνομιλίες και κείμενα των ΜΜΕ. Κοινωνικές αναπαραστάσεις της υγείας και της ασθένειας Μέθοδος: Ανοιχτές συνεντεύξεις Δείγμα: κάτοικοι Παρισιού / αγροτικών περιοχών Αποτελέσματα: Ευρέως διαδεδομένη αναπαράσταση αντίθεσης ανάμεσα στην υγεία και την ασθένεια Εικονικός πυρήνας άτομο υγεία τρόπος ζωής ασθένεια Περιφερειακά στοιχεία Για την ασθένεια ευθύνεται: η επιθετική κοινωνία, ο νοσηρός τρόπος ζωής, ο μολυσμένος αέρας, ο θόρυβος, η απουσία υγιεινής διατροφής Η υγεία οφείλεται: στην αγροτική ζωή της υπαίθρου, τον φυσικό αέρα και την υγιεινή διατροφή Herzlich, C. (1973). Health and illness. London: Academic Press. Η υγεία Άτομο «Έδρα»: στο άτομο Υγεία: παθητική κατάσταση. Τα άτομα είναι κυρίως υγιή Απόθεμα, από όπου αντλούμε, αλλά μπορεί να στερέψει Η ασθένεια Τρόπος ζωής «Έδρα»: έξω από το άτομο Οι ασθένειες επιτίθενται. Η νόσος «παράγεται» από συγκεκριμένο τρόπο ζωής Το αστικό περιβάλλον αιτία ασθενειών εφαρμογές 3
Οι πεποιθήσεις του πληθυσμού για την Υγεία - Δεδομένα H.Π.Α. : Tι είναι «υγεία»; Διαστάσεις 1 : 1. Οργανική / φυσική (καλή φυσική κατάσταση, ενέργεια) 2. Ψυχολογική (χαρούμενος, δραστήριος, σε καλή ψυχολογική κατάσταση) 3. Συμπεριφοριστική (κάποιος να τρώει ή/και να κοιμάται σωστά) 4. Μελλοντικές συνέπειες (μακροζωία) 5. Απουσία κάποιου στοιχείου (να μην είναι κανείς άρρωστος, να μην έχει συμπτώματα) Γιατί μελετάμε τις πεποιθήσεις υγείας; Γιατί κατευθύνουν σε μεγάλο βαθμό τις συμπεριφορές υγείας. Γιατί είναι κρίσιμες για την εκπαίδευση σε θέματα υγείας (εκστρατείες πρόληψης). Για να κατανοήσουμε τις αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στους πρωταγωνιστές στο σύστημα υγείας. Lau, R.R. (1995). Cognitive representation of health and illness. In D. Gockman (Ed.), Handbook of Health Behaviour Research, Vol.I Κοινωνικο-γνωστικά μοντέλα Mοντέλα απόδοσης αιτίων (attibution models): αναφέρονται στις αιτιακές εξηγήσεις των ανθρώπων για γεγονότα που σχετίζονται με την υγεία τους (π.χ. γιατί μου συμβαίνει αυτό); Η έρευνα στο χώρο αυτό επικεντρώνεται στο πώς τα άτομα ανταποκρίνονται σε σοβαρές ασθένειες, παρά στη διερεύνηση συμπεριφορών που προάγουν την υγεία. Mοντέλα που εξετάζουν διάφορες παραμέτρους των γνωστικών διεργασιών του ατόμου, με στόχο την πρόβλεψη μελλοντικών συμπεριφορών που προάγουν την υγεία. Μοντέλο Πεποιθήσεων για την Υγεία ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΤΗΣ ΑΠΕΙΛΗΣ Υποκειμενική αντίληψη της τρωτότητας Υποκειμενική αντίληψη της σοβαρότητας Δημογραφικές μεταβλητές (ηλικία, φύλο, εθνικότητα) Κοινωνικο-ψυχολογικές μεταβλητές (πίεση από τον κοινωνικό περίγυρο, ΚΙΝΗΤΡΟ ΓΙΑ ΤΗΝ κοινωνική τάξη, προσωπικότητα) ΥΓΕΙΑ Δομικές μεταβλητές (γνώση για την αρρώστια) ΑΠΟΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ Υποκειμενική αίσθηση για τα οφέλη ΜΕΙΟΝ Υποκειμενική αίσθηση για τα εμπόδια ΠΙΘΑΝΟΤΗΤΑ ΥΙΟΘΕΤΗΣΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ Μηνύματα που παρακινούν σε δράση Εκστρατείες ενημέρωσης από τα ΜΜΕ Συμβουλές από άλλους Αρρώστια σε μέλος της οικογένειας Άρθρα σε περιοδικά Υπόμνηση από γιατρό Sutton, S. (2004). Determinants of Health-Related Behaviours: Theoretical and Methodological Issues. In S. Sutton, A. Baum & M. Johnston (eds). The SAGE Handbook of Health Psychology. SAGE Publications Ltd Rosenstock, I.M. (1974). Historical origins of the Health Belief Model. Health Education Monographs, 2: 1-8. Janz, N.K. & Becker M.H. (1984). The Health Belief Model: A decade later. Health Education and Behaviour, 11:1-47. Μοντέλο Πεποιθήσεων για την Υγεία Όσοι αξιολογούν ένα συγκεκριμένο ζήτημα υγείας ως σοβαρό, πιστεύουν ότι είναι ευάλωτοι σ αυτό και επιπλέον, πιστεύουν ότι τα οφέλη που θα προκύψουν από την υιοθέτηση μιας συμπεριφοράς πρόληψης θα είναι περισσότερα από τα εμπόδια, έχουν περισσότερες πιθανότητες να την υιοθετήσουν. Μελέτη περίπτωσης 1 1. Αναγνωρίστε στα λεγόμενα των «πρωταγωνιστών» τα συστατικά στοιχεία του ΜΠΥ. 2. Κάντε μια κριτική αξιολόγηση του ΜΠΥ, ως προς την «ικανότητα» να προβλέψει μελλοντικές συμπεριφορές. εφαρμογές 4
Μοντέλο Πεποιθήσεων για την Υγεία - Κριτική Τα στοιχεία είναι ασύνδετα μεταξύ τους Δεν υπάρχει ενδιάμεση μεταβλητή Ύπαρξη επιπλέον παραγόντων Συνήθεια Κοινωνική αποδοχή Περιβαλλοντικοί παράγοντες Ο ρόλος του κοινωνικού περιβάλλοντος Ο ρόλος της αυτο-αποτελεσματικότητας Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΠΡΟΣΧΕΔΙΑΣΜΕΝΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ Βασίζεται στη θεωρία της έλλογης δράσης (Theory of reasoned action). Ακολουθεί την αρχή της συμβατότητας (principle of compatibility): οι στάσεις και η συμπεριφορά εμπεριέχουν τέσσερα στοιχεία, τα οποία πρέπει ναβρίσκονται στο ίδιο επίπεδο: (α) τη δράση (action), (β) το στόχο (target), (γ) το πλαίσιο (context) και (δ) το χρόνο (time) Ajzen, I., & Fishbein, M. (1977). Attitude behavior relations: A theoretical analysis and review of empirical research. Psychological Bulletin, 84, 888 918. H Θεωρία της Προσχεδιασμένης Συμπεριφοράς ΑΝΑΜΕΝΟΜΕΝΟ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΟΣ ΣΤΑΣΕΙΣ ΠΡΟΘΕΣΗ ΜΕΣΑ ΚΑΙ ΕΥΚΑΙΡΕΙΕΣ ΑΙΣΘΗΣΗ ΙΣΧΥΟΣ ΑΝΤΙΛΗΠΤΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΠΕΠΟΙΘΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΓΝΩΜΗ ΤΩΝ ΑΛΛΩΝ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΕΣ ΝΟΡΜΕΣ ΚΙΝΗΤΡΑ ΓΙΑ ΥΠΑΚΟΗ Ajzen, I. (1991). The theory of planned behavior. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 50:179-211. εφαρμογές 5