H ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ

H ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ o «Χαλαρή ομοσπονδία» θεωρητικών προσεγγίσεων που μοιράζονται κοινά στοιχεία και παραδοχές. o Δεκάδες εφαρμογές, πεδία και υποπεδία μελέτης: Κοινωνία, οικονομία, ψυχολογία, συλλογική δράση, διεθνείς σχέσεις, ομάδες συμφερόντων, και, εύλογα, πολιτική και εκλογική συμπεριφορά. ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Έργα-σταθμοί: Anthony Downs Οικονομική Θεωρία της Δημοκρατίας (1957) και James Buchanan (νόμπελ) μαζί με τον Gordon Tullock, Ο Λογισμός της Συναίνεσης (1962). Τα συγκεκριμένα βιβλία σήμαναν την αρχή του τέλους της, κυρίαρχης έως τότε, κανονιστικής (normative) λογικής και δεοντολογικής προσέγγισης της πολιτικής συμπεριφοράς και της εκλογικής διαδικασίας και εισήγαγαν μια θετική (positive) προσέγγιση, o μετακίνησαν την έμφαση από το τι θα έπρεπε να κάνουν τα πολιτικά κόμματα και οι ψηφοφόροι, στο τι πραγματικά κάνουν. o Μετάβαση από τους «καλούς» πολιτικούς που επιδιώκουν πάντα το δημόσιο συμφέρον, στους πολιτικούς-επιχειρηματίες που επιδιώκουν πρωτίστως τη μεγιστοποίηση του προσωπικού τους οφέλους. Το τι «θα έπρεπε» να συμβαίνει είναι το ίδιο αδιάφορο για τις ορθολογικές προσεγγίσεις όσο και το «γιατί» συμβαίνει. 1

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Μινιμαλιστικός χαρακτήρας Συμβατή με την ποπεριανής προέλευσης επιστημολογική αρχή της διαψευσιμότητας. 3 επιστημολογικές, μεθοδολογικές και οντολογικές προκείμενες (όχι χωρίς αμφισβητήσεις): 1) μεθοδολογικά ατομιστικές προσεγγίσεις, αφετηρία το άτομο και όχι συλλογικότητες Σημείο εκκίνησης: Οι ήδη διαμορφωθείσες προτιμήσεις. 2) Ατομικό συμφέρον. Σε επίπεδο φιλοσοφίας της επιστήμης, υπάρχουν δύο κυρίαρχες τάσεις ως προς το τι θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ατομικό συμφέρον: o Η πρώτη, αντικειμενική: όλοι οι ατομικοί δρώντες πρέπει να αντιμετωπίζονται σαν να διαθέτουν τις ίδιες δομές προτιμήσεων μεταξύ τους, εξωγενείς ως προς τον δρώντα, υλικές και αντικειμενικά προσδιορίσιμες. Εμπειρική αυστηρότητα. o Υποκειμενική: δεν είναι δυνατόν οι δρώντες να έχουν ίδιες μεταξύ τους προτιμήσεις και επιθυμίες. Θα πρέπει η θεωρία να επιτρέπει στις ατομικές επιδιώξεις να περιλαμβάνουν σχεδόν τα πάντα, άσχετα αν πρόκειται για εξωγενείς ή εσωτερικές προτιμήσεις, όπως προσωπικές αξίες, αλτρουισμό, ακόμα και το όφελος κάποιου τρίτου και όχι του ίδιου του δρώντος. Θεωρητική ευρωστία. 3) Υπόθεση της ορθολογικότητας (rationality assumption): οι δρώντες στην πολιτική σφαίρα συμπεριφέρονται ορθολογικά, επιδιώκοντας το ατομικό τους συμφέρον, όποιο και αν είναι το περιεχόμενό του. Είναι προφανείς στο συγκεκριμένο σημείο οι επιρροές της θεωρίας της ορθολογικής επιρροής από τη Βεμπεριανή παράδοση της σκοπούμενης δράσης ή δράσης κατά το σκοπό. -5 πτυχές υπόθεσης ορθολογικότητας: 2

(α) Οι δρώντες στην πολιτική σφαίρα επιδιώκουν να μεγιστοποιήσουν (maximize) το καθαρό προσωπικό όφελός τους ή, τη χρησιμότητά τους (utility). Αποκαλούνται μεγιστοποιητές χρησιμότητας (utility maximizers). (β) Οι δράσεις πολιτών, ψηφοφόρων, κομμάτων ή κρατών είναι σκοπούμενες (purposive actions) και ερμηνεύονται ως μέσα για την επίτευξη ενός σκοπού (means to an end) και όχι ως έχουσες νόημα αυτόνομα και ανεξάρτητα από το σκοπό που επιδιώκουν να εξυπηρετήσουν. (γ) Εσωτερική συνέπεια των προτιμήσεων. Βασικά γνωρίσματα: 1) Μπροστά σε αμοιβαία αποκλειόμενες επιλογές, ο ορθολογικός δρων θα προτιμά πάντα εκείνη που του προσπορίζει τη μεγαλύτερη χρησιμότητα ceteris paribus. 2) Ικανότητα ιεράρχησης ολοκληρωτικά και με συνέπεια (μπροστά στις ίδιες εναλλακτικές να κάνουν κάθε φορά την ίδια επιλογή). -Μεταβατική ιδιότητα. (δ) Πλήρης και αδάπανη πληροφόρηση σχετικά με τις διαθέσιμες επιλογές, δηλαδή για τις θέσεις και προτάσεις των πολιτικών κομμάτων -«Αδάπανη», αλλιώς συνυπολογίζεται αναγκαστικά στο κόστος. (ε) Βεβαιότητα για το αποτέλεσμα κάθε δράσης. ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΙΛΟΓΗ: ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΚΑΙ ΥΒΡΙΔΙΑ Οι Εκλογές Ψηφοφόροι-καταναλωτές που ανταλλάσσουν την ψήφο τους με πολιτικές, αφού έχουν πρώτα υπολογίσει το κόστος και το όφελος, σε αντιστοιχία με τη δομή των προσωπικών τους προτιμήσεων. Κόμματα: «ομάδες ανθρώπων που επιδιώκουν να ελέγξουν τον κυβερνητικό μηχανισμό κερδίζοντας εκλογές» (Downs, 1957/1997, σ.46) o Πλήρης πληροφόρηση αναφορικά με την κατανομή των προτιμήσεων των ψηφοφόρων 3

o Διαλέγουν θέση ταυτόχρονα και κανένα κόμμα δεν γνωρίζει εκ των προτέρων την τοποθέτηση του άλλου στο πεδίο του κομματικού ανταγωνισμού o Χρησιμότητα: αριθμός ψήφων που λαμβάνουν (vote maximisers). Η Εκλογική Συμμετοχή Η προσέλευση στις κάλπες. Downs: το να πηγαίνει κάποιος να ψηφίσει είναι μια μη ορθολογική επιλογή. Η πραγματικότητα των εκλογών είναι ένα μεγάλο ορθολογικό παράδοξο. o Το όφελος από την προσέλευση στην κάλπη (R) είναι το γινόμενο της χρησιμότητας που αποφέρει η ψήφος σε συγκεκριμένο κόμμα (B) επί την πιθανότητα η συγκεκριμένη ψήφος να επηρεάσει το τελικό αποτέλεσμα (P). Από το γινόμενο αυτό πρέπει στη συνέχεια να αφαιρεθεί το κόστος της συμμετοχής (C). Η εξίσωση διαμορφώνεται ως εξής: R=P*B-C o Ο ορθολογικός ψηφοφόρος δεν πρόκειται ποτέ να πάει να ψηφίσει. o Υπάρχει κάποια πρόσθετη χρησιμότητα από την προσέλευση στην κάλπη: το καθήκον του πολίτη (civic duty) (D), (αίσθημα του ανήκειν στα κοινά και στήριξης της δημοκρατικής διαδικασίας). Άρα: o R= (P*B-C)+D Συλλογική Δράση Η μεταβλητή της αίσθησης του ατομικού πολιτικού καθήκοντος δημιουργεί νέα προβλήματα και μάλιστα από καθαρά ορθολογική σκοπιά. Mancur Olson: παράγοντες όπως το καθήκον του πολίτη, το κοινό καλό ή το δημόσιο συμφέρον δεν μπορούν από μόνοι τους να κινητοποιήσουν την ατομική δράση, εκτός και αν βρίσκεται σε ισχύ o η απειλή κάποιας τιμωρίας ή o η υπόσχεση κάποιας ανταμοιβής ή και τα δύο ταυτόχρονα. 4

o Πρόκειται για το «πρόβλημα του λαθρεπιβάτη» (free-riding), το οποίο σημαίνει ότι παρόλο που κάποιος συνειδητά δεν συμμετέχει σε μια συλλογική διαδικασία, απολαμβάνει τα ίδια ακριβώς οφέλη με όσους συμμετέχουν. o Εξήγηση θέσπισης υποχρεωτικής ψηφοφορίας σε ορισμένες χώρες Το Θεώρημα του Διάμεσου Ψηφοφόρου (Median Voter Theorem). o 1929: Harold Hotelling, μοντέλο ανταγωνισμού με βάση το χώρο (spatial competition), όπου οι θέσεις διαφορετικών πωλητών σε μια αγορά σχετίζονται μεταξύ τους, καθώς και με τις θέσεις των αγοραστών (1929). Duncan Black (1948) το ανάλογο θεώρημα για την εκλογική διαδικασία: «Αν οι προτιμήσεις όλων των ψηφοφόρων είναι μοναδικές και ο ανταγωνισμός έχει μόνο μία διάσταση, τότε το σημείο του διάμεσου ψηφοφόρου είναι νικητής Condorcet», δηλαδή η εναλλακτική επιλογή που κερδίζει όλες τις υπόλοιπες, σε ζευγάρια. Υπάρχει ένα μοναδικό σημείο στον άξονα του ανταγωνισμού, το οποίο καταλαμβάνεται από τον διάμεσο ψηφοφόρο και υπερτερεί πλειοψηφικά οποιουδήποτε άλλου σημείου στον άξονα. Σε ένα δικομματικό σύστημα, με αμοιβαία αποκλειόμενες επιλογές και μία διάσταση ανταγωνισμού, τα πολιτικά κόμματα θα συγκλίνουν προς τη θέση του Διάμεσου Ψηφοφόρου, στο συνεχές των πιθανών πολιτικών θέσεων. (Σχήμα 2). Ο Διάμεσος ψηφοφόρος είναι τοποθετημένος στο σημείο που οι μισοί ψηφοφόροι βρίσκονται αριστερά του και οι άλλοι μισοί δεξιά του. ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΚ ΤΩΝ ΕΣΩ: ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΤΩΝ ΑΡΧΙΚΩΝ ΜΟΝΤΕΛΩΝ Αδάπανη πληροφόρηση: «Στον πραγματικό κόσμο, η αβεβαιότητα και η έλλειψη πληροφόρησης δεν επιτρέπουν ακόμη και στον πιο ευφυή και 5

πληροφορημένο ψηφοφόρο να συμπεριφερθεί με τον τρόπο που περιγράψαμε» γράφει ο Downs (1957/1997, σ. 74) o Εκλογικεύοντα ψηφοφόρο (reasoning voter), ο οποίος «επενδύει» την ψήφο του επί τη βάσει δαπανηρής και ατελούς πληροφόρησης σε συνθήκες αβεβαιότητας (Popkin, 1991, σ. 10). o «Περιορισμένη ορθολογικότητα» (bounded rationality), στο πλαίσιο της οποίας οι δρώντες δεν μεγιστοποιούν, αλλά απλά ικανοποιούν τις ανάγκες τους (satisfiers αντί για maximizers). (Simon, 1982/1985). o Προβληματική αναλογία οικονομικής και πολιτικής αγοράς. Brian Barry Κοινωνιολόγοι, Οικονομολόγοι και Δημοκρατία (1970) στις εκλογές ένα πολιτικό κόμμα δεν έχει απαραίτητα κάτι να κερδίσει από την αύξηση του ποσοστού του πάνω από το σημείο που του εξασφαλίζει την πλειοψηφία ή την κυβέρνηση (σ. 147-153). (π.χ. Ελληνικό εκλογικό σύστημα. o Η de facto αδυναμία πλήρους γνώσης και κατανόησης των σύνθετων θεμάτων πολιτικής από τους πολίτες-ψηφοφόρους οδηγεί σε στρατηγικά παίγνια ομάδων συμφερόντων και γραφειοκρατών που επιχειρούν να χειραγωγήσουν τις προτιμήσεις των ψηφοφόρων (Buchanan, 1988, σ. 15-17). O Τα κόμματα δεν είναι ενοποιημένες, ομογενείς ομάδες (Mayhew 1986) και η θεωρία δεν λαμβάνει υπόψη της τις εσωτερικές τους συγκρούσεις, κάτι που και ο Downs παραδέχεται ανοιχτά (1957, σ. 47). O Αγνοούνται επίσης και οι άλλες δύο διαστάσεις ενός κόμματος: η κομματική οργάνωση και οι ψηφοφόροι (Key, 1958). Συχνά, η κομματική ελίτ μπορεί να αυτονομηθεί και να μετακινήσει το κόμμα προς άλλες τοποθετήσεις, ενδεχομένως εκλογικά υποβέλτιστες. Περισσότερες από μία διαστάσεις του κομματικού ανταγωνισμού. Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟ ΤΗ ΣΚΟΠΙΑ ΤΩΝ ΥΠΟΛΟΙΠΩΝ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΩΝ Ιδεολογική κριτική: «νεοφιλελεύθερη» θεωρία, o λόγω της κεντρικής σημασίας που δίνει στην έννοια της επιδίωξης του ατομικού συμφέροντος εκλαμβάνεται ότι αφορά μόνο τον καπιταλισμό και 6

ότι παράγει μορφές κατανόησης του πολιτικού κόσμου που δεν επιτρέπουν μια ριζική κριτική του status quo, συμβάλλοντας έτσι στη διατήρησή του (MacPherson, 1970). o Απάντηση: Η επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος ως μια μορφή δράσης, ειδικά έξω από το στενό οικογενειακό κύκλο, υπήρχε πολύ παλαιότερα από τον καπιταλισμό (Ward, 1995, σ. 87). o Ακόμα, έχει χρησιμοποιηθεί και σαν αναλυτικό εργαλείο από μαρξιστές θεωρητικούς, στο πλαίσιο κριτικής ενάντια στον καπιταλισμό (βλ. Przeworski and Wallerstein, 1982). Σχολή του Michigan και American Voter (1960). o Οι ψηφοφόροι τελικά έχουν μάλλον όχι ξεκάθαρα ιεραρχούμενες προτιμήσεις o εμπειρική επιβεβαίωση κομματικής ταύτισης, o αλλά και της σημασίας των προσωπικών χαρακτηριστικών των κομματικών υποψηφίων, o Αν παίζει ρόλο το πρόσωπο του ηγέτη ή μια συναισθηματική προδιάθεση απέναντι σε ένα πολιτικό κόμμα, η οποία μπορεί να πηγάζει ακόμα και από τα παιδικά χρόνια του ψηφοφόρου, τότε η θεωρία της ορθολογικής επιλογής χρειάζεται να χαλαρώσει αρκετά τις περισσότερες από τις αρχικές της υποθέσεις για να μπορέσει να εξηγήσει τέτοια φαινόμενα. Ολιστικές και δομικές-λειτουργικές προσεγγίσεις: Πού πήγαν οι δομές, τι γίνεται με τους ρόλους; Δεν μπορεί η κοινωνική τάξη, ο τόπος κατοικίας, το φύλο, το επάγγελμα, η θρησκεία να μην διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην πολιτική και εκλογική συμπεριφορά. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Barry, B. (1970) Sociologists, Economists and Democracy. Chicago: University of Chicago Press. Buchanan, J. M. (1988) The Political Economy of the Welfare State. Sweden: The Industrial Institute for Economic and Social Research. Buchanan, J. M. and Tullock, G. (1962) The Calculus of Consent. Ann Arbor: University of Michigan Press. 7

Budge, I. and Farlie, D. (1983a). Party Competition-Selective Emphasis or Direct Confrontation: An Alternative View in Daalder, H. and Mair, P. (eds.) Transformation in West European Party Systems, London: Sage. Budge, I. and Farlie, D. (1983b). Explaining and Predicting Elections. London: Allen and Unwin. Budge, I. and Farlie, D. (1977). Voting and Party Competition. London: Allen and Unwin. Budge, I., Robertson, D. and Hearl, D., (eds.) 1987. Ideology, Strategy and Party Change: Spatial Analyses of Postwar Election Programmes in 19 Democracies. Cambridge: Cambridge University Press. Campell, Angus, Philip E. Converse, Warren E. Miller, and Donald E. Stokes, 1960. The American Voter. New York: Wiley. Downs, A. (1957) An Economic Theory of Democracy. New York: Harper. Downs, A. (1957/1997) Οικονομική Θεωρία της Δημοκρατίας. Αθήνα: Παπαζήσης. Fiorina, M. (1981) Retrospective Voting in American National Elections. New Haven: Yale University Press. Frank, R.H. (1990) Rethinking Rational Choice in Friedland, R and Robertson A.F. Beyond the Marketplace: Rethinking Rational Choice. New York: Adline de Grutyer. Gill, J and J. Gainous (2002) Why Does Voting Get so Complicated? A Review of Theories for Analyzing Democratic Participation. Statistical Science, 17:4, pp. 383-404. Green, D. and Shapiro, I. (1994) Pathologies of Rational Choice Theory. New Haven: Yale University Press. Grofman, B. (1996) Political Economy: Downsian Perspectives in Goodin, R.E. and H. D. Klingemann A New Handbook of Political Science. Oxford: Oxford University Press. Hinich, M. J. (eds) Advances in the Spatial Theory of Voting. New York: Campbridge University Press. Hirschman, A. O. (1970) Exit, Voice and Loyalty: Responses to Decline in Firms, Organizations and States. Cambridge, MA: Harvard university Press. Hollis, M. (1994) The Philosophy of Social Science: An Introduction. Cambridge: Cambridge University Press. Hotelling, H. (1929) Stability in Competition. Economic Journal, 39, pp. 41-57. Black, D. (1948) On the Rationale of Group Decision-making. Journal of Political Economy, 56, pp. 23-34. Key, V. O. (1958) Politics, Parties and Pressure Groups. New York: Thomas Y. Crowell. Klingemann, H-D., Hofferbert R. I. and Budge, I. (1994) Parties, Policies, and Democracy. Boulder: Westview Press. Lukes, S. (1968) Methodological Individualism Reconsidered. The British Journal of Sociology, 19:2, pp. 119-129. MacPherson, C. B. (1970) The Political Theory of Possessive Individualism. Oxford: Oxford University Press. Mayhew, D. (1986) Placing Parties in American Politics. Princeton: Princeton University Press. McDonald, P. (2003) Useful Fiction or Miracle Maker: The Competing Epistemological Foundations of Rational Choice Theory. The American Political Science Review, 97:4, pp. 551-565. McKelvey, R. (1976) Intransitivities in multidimensional voting models and some implications for agenda control. Journal of Economic Theory. 12:472-482. Mill, J. S. (1843/1988) A System of Logic. London: J.W. Parker. Olson, M. (1965) The Logic of Collective Action: Public Goods and the Theory of Groups. Cambridge, MA: Harvard University Press. Pappi, F.U. (1996) Political Behavior: Reasoning Voters and Multi-party Systems in Goodin, R.E. and H. D. Klingemann A New Handbook of Political Science. Oxford: Oxford University Press. Popkin, S.L. (1991) The Reasoning Voter. Chicago: University of Chicago Press. Przeworski A. and Wallerstein, M. (1982) The Structure of Class Conflict in Democratic Capitalist Societies. American Political Science Review, 76, pp. 215-38. Riker, W. (1962) The Theory of Political Coalitions. New Haven: Yale University Press. 8

Riker, W. (1990) Heresthetic and Rhetoric in the Spatial Model in Enelow, J. and Hinich, M. J. (eds.) Advances in the Spatial Theory of Voting. New York: Cambridge University Press. Riker, W. (1982) Liberalism Against Populism. San Francisco: Freeman. Sen, A. (1993) Internal Consistency of Choice. Econometrica, 61:3, pp. 495-521. Simon, H. A. (1982) Models of Bounded Rationality, V.2. Cambridge: MIT Press. Simon, H. A. (1986) Rationality in Psychology and Economics in Hogarth R. M. and Reder M. W. Rational Choice: The Contrast Between Economics and Psychology. Chicago: Chicago University Press. Udehn, L. (2002) The Changing Face of Methodological Individualism. Annual Review of Sociology, 28, pp. 479-507. Uhlaner, C. (1993) What the Downsian Voter Weighs: A Reassessment of the Costs and Benefits of Action in Grofman, B. (ed.) Information, Participation and Choice: An Economic Theory of Democracy in Perspective. Ann Arbor: University of Michigan Press. Ward, H. (1996) Rational Choice Theory in Marsh, D. and G. Stoker Theory and Methods in Political Science. London: Macmillan Press. Weber, M. (1922/1997) Βασικές Έννοιες Κοινωνιολογίας. Αθήνα: Κένταυρος. 9