Η πολυτροπικότητα ως εργαλείο στην κατάκτηση της ξένης γλώσσας: Μαρία ημάση

Η πολυτροπικότητα ως εργαλείο στην κατάκτηση της ξένης γλώσσας: Η αξιοποίηση της πολυτροπικότητας στη γλωσσική διδασκαλία. Η περίπτωση των εγχειριδίων για τη διδασκαλία της αγγλικής και της γαλλικής γλώσσας στην Α Γυμνασίου Μαρία ημάση Επίκουρη Καθηγήτρια ιδακτικής της γλώσσας και της λογοτεχνίας στην Ελλάδα και στον Παρευξείνιο Χώρο Τμήμα Γλώσσας, Φιλολογίας και Πολιτισμού Παρευξείνιων Χωρών- ΠΘ

Πολυτροπικότητα Ορισμός-εννοιολογικές αποσαφηνίσεις Στο σύγχρονο επικοινωνιακό τοπίο η πολυτροπικότητα αναδεικνύεται ως ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της επικοινωνίας (Kress, 2000, Kress & Leeuwen, 2001), αφού η γλώσσα ως γραπτός και ως προφορικός λόγος είναι πλέον ένας μόνο από τους διαθέσιμους τρόπους αναπαράστασης των «πραγμάτων» (Kress & Leeuwen, 1996). Σημειώνεται διαρκής μετακίνηση προς οπτικές μορφές αναπαράστασης, οι οποίες με την πάροδο του χρόνου κυριαρχούν όλο και περισσότερο σε ορισμένα είδη επικοινωνίας, με άμεσα. αποτελέσματα στη λειτουργική εξειδίκευση της εικόνας και του γραπτού λόγου όπου συνυπάρχουν ή στον διαφορετικό τρόπο διαμόρφωσης της γνώσης σε περιπτώσεις όπου συνυπάρχουν δύο ή περισσότερα μέσα επικοινωνίας (Kress, 2000).

Ως πολυτροπικότητα ορίζεται η μορφή παρουσίασης ενός πολιτισμικού προϊόντος, στο οποίο περιέχονται και συνδυάζονται περισσότεροι από ένας σημειωτικοί τρόποι (modes), όπως είναι ο γραπτός λόγος, ο προφορικός λόγος, η εικόνα, η φωτογραφία, το σχέδιο-σκίτσο, το σχεδιάγραμμα, το χρώμα, η γραμματοσειρά, η κινούμενη εικόνα, η μουσική, ο ήχος, ο ρυθμός, οι χειρονομίες (Χατζησαββίδης, Γαζάνη, 2005: 27, Γρόσδος, 2008: 72) ενώ στη δημιουργία πολυτροπικού προϊόντος σημειώνεται σύνθεση επιμέρους μονοτροπικών προϊόντων τα οποία βρίσκονται σε σχέσεις διαπλοκής και αμφίδρομης αλληλεπίδρασης ( ημάση, 2009, 2010: 69).

Στο περιβάλλον της πολυτροπικής επικοινωνίας το κείμενο μετεξελίσσεται ενσωματώνοντας οπτικο-ακουστικά ερεθίσματα. Η πολυτροπικότητα έρχεται να συντελέσει, με το πλήθος των συμπαραδηλώσεων που είναι σύμφυτές της, στην πολυσημία των κειμένων (Κυπριώτης, 2006). Έχουν εμφανιστεί νέοι τύποι κειμένων, πχ. το υπερκείμενο και τα πολυτροπικά κείμενα. Ως πολυτροπικά (multi-modal) χαρακτηρίζονται τα κείμενα που βασίζονται σε πολλαπλά σημειωτικά συστήματα και σε αντίθεση με τα μονοτροπικά, όσα είναι αποκλειστικά ή κυρίως γλωσσικά, δημιουργούνται με συνδυασμό περισσότερων του ενός σημειωτικών τρόπων: γλωσσικού, οπτικού, ηχητικού κτλ, οι οποίοι λειτουργούν συμπληρωματικά για τη μετάδοση του μηνύματος (Χοντολίδου, 1999).

Τέτοια είναι κατεξοχήν τα κείμενα της διαμεσολαβημένης επικοινωνίας μέσω υπολογιστών, καθώς συνδυάζουν τον παραδοσιακό κώδικα του γραπτού λόγου με εικονικά στοιχεία που περιλαμβάνουν στατική ή κινούμενη εικόνα, βίντεο κτλ αλλά και προφορικό λόγο (μηνύματα φωνής, μουσική κ.ά.) (Νάκη κ.ά, 2006). Έτσι, η παραγωγή του νοήματος στα κείμενα με την επίδραση των νέων τεχνολογιών παράγεται όχι αποκλειστικά με τον γλωσσικό σημειωτικό κώδικα αλλά σε ένα πλαίσιο συλλειτουργίας με άλλους σημειωτικούς τρόπους, οπτικούς, ακουστικούς, χωρικούς κ.ά (The New London Group, 2000: 681-682, 688), οι οποίοι πλέον συμβάλλουν ισότιμα και όχι συμπληρωματικά, σε σχέση με τη γλώσσα, στην παραγωγή νοήματος, το οποίο δεν προκύπτει αθροιστικά. (Kress & Leeuwen, 1990: 94, Kress & Leeuwen, 1998: 187).

Το γραπτό κείμενο εκμεταλλεύεται πλέον την οπτική του δύναμη και η γραπτή γλώσσα αξιοποιείται και ως οπτικό υλικό (Kress & Leeuwen, 2001, Γιαννικοπούλου, 2004). Οι μαθητές είναι κατεξοχήν θεατές οπτικών κειμένων. Αναπτύσσουν πολυτροπικές προσλαμβάνουσες σε επίπεδο σχολικής και εξωσχολικής πραγματικότητας: Η/Υ, διαδίκτυο, αφίσες, videoclips, πολυτροπικές εκδόσεις λογοτεχνικών βιβλίων κ.λ.π. (Χοντολίδου,1999, 2005). Χρησιμοποιούν διαρκώς οπτικά μέσα επικοινωνίας όχι μόνο στη διάρκεια του «ελεύθερου χρόνου τους» αλλά και σε κάθε προσπάθεια να οριοθετήσουν τη σχέση τους με τους ενήλικες. Η πολυτροπικότητα των κειμένων τούς αναγκάζει ως δέκτες να ασκούνται στην ερμηνεία των ερεθισμάτων που δέχονται από διάφορες πηγές. Αντίστοιχα η παραγωγή ή ο σχεδιασμός ενός τέτοιου κειμένου προϋποθέτει νέου τύπο ικανότητες και πλήρη γνώση όλων των σημειωτικών πόρων. Αυτή η ικανότητα και η γνώση ταυτόχρονα συνεπάγεται και την κριτική στάση απέναντί τους.

Οι νέες τεχνολογίες έχουν ενταχτεί εδώ και δεκαετίες στη διδασκαλία των ξένων γλωσσών (Οικονόμου, 2010). Ήδη από τη δεκαετία του 60 και του 70 στην Ελλάδα περίπου μία δεκαετία αργότερα- τα ξενόγλωσσα βιβλία διδασκαλίας συνοδεύονταν από κασέτες στις οποίες οι μαθητές μπορούσαν να ακούσουν φυσικούς ομιλητές της γλώσσας-στόχου και να μιμηθούν το λεξιλόγιο και την προφορά τους (ό.π). Ακολούθησαν προσπάθειες αυτοματοποίησης της εκπαίδευσης μέσω υπολογιστή ενώ ιδιαίτερα την τελευταία δεκαετία οι προσπάθειες των ειδικών έχουν στραφεί στην παραγωγή πολυμεσικών λογισμικών εκμάθησης /διδασκαλίας της γλώσσας σε CD ROM, αλλά και στη δημιουργία δικτυακών τόπων που ασχολούνται με την εκμάθηση /διδασκαλία της ξένης γλώσσας (Αρβανίτης, Παναγιωτίδης, 2005: 273-283, Μπάτζιου, 2012).

Το γλωσσικό υλικό μπορεί να αποτελείται από όλους τους τύπους κειμένων, γραπτά, ακουστικά ή οπτικοακουστικά, ηλεκτρονικά τα οποία απεικονίζουν ή χρησιμοποιούνται σε καθημερινές καταστάσεις, ηχητικά αποσπάσματα από συνομιλίες και μεταδόσεις και οπτικά αποσπάσματα τα οποία καλύπτουν πλήρως μία επικοινωνιακή περίσταση (Dimasi Zafiri, Konstantinidou, 2009). Η αυθεντικότητα του υλικού αυτού αποτελεί ένα σημαντικό παράγοντα για την εκμάθηση της ξένης γλώσσας αφού οδηγεί τον μαθητή σε διαπιστώσεις σχετικά με την προσδοκώμενη να αποκτηθεί επικοινωνιακή ικανότητα με σημείο αναφοράς την αντίστοιχη ικανότητα των φυσικών ομιλητών της (Αρβανίτης, 2007) και ταυτόχρονα λειτουργεί ως εργαλείο αξιολόγησης της διδασκαλίας και αυτοαξιολόγησης του εκπαιδευτικού ο οποίος αναγνωρίζει τις πραγματικές ανάγκες των μαθητών και τις δυσκολίες που αυτοί αντιμετωπίζουν κατά την εκμάθηση της γλώσσας.

Η έρευνα των εγχειριδίων και τα ευρήματα που θα παρουσιαστούν στη συνέχεια ακολούθησαν τις εξής κατηγοριοποιήσεις: 1. Πολυτροπικό υλικό με διακοσμητική λειτουργία: Η χρήση εικονογράφησης ή η ακρόαση ηχογραφημένου λόγου εξυπηρετούν την αισθητική διάσταση και την ελκυστικότητα του βιβλίου. 2. Πολυτροπικό υλικό με αφηγηματική λειτουργία: Η απεικόνισηήηακρόασηηχογραφημένουλόγουαφηγείται παραστατικά το περιεχόμενο του κειμένου. 3. Πολυτροπικό υλικό με απεικονιστική λειτουργία: Η απεικόνιση συγκεκριμενοποιεί το περιεχόμενο του κειμένου. 4. Πολυτροπικό υλικό με ταξινομική λειτουργία: Η απεικόνισηήηακρόασηηχογραφημένουλόγουπροβαίνεισε ταξινόμηση των δεδομένων του κειμένου, π.χ. οι ταξινομικοί πίνακες. 5. Πολυτροπικό υλικό με αναλυτική λειτουργία: Ρεαλιστικές ή συμβατικές απεικονίσεις, ηχογραφήσεις παριστάνουν με ευδιάκριτο τρόπο τα επί μέρους στοιχεία ενός συνόλου.

6. Πολυτροπικό υλικό με επεξηγηματική λειτουργία: Η απεικόνισηήηακρόασηηχογραφημένουλόγουεπεξηγεί σημεία του κειμένου. 7. Πολυτροπικό υλικό με μνημονική λειτουργία: Η απεικόνιση μέσα από σχηματοποιήσεις ή η ακρόαση ηχογραφημένου λόγου εξυπηρετεί την οργάνωση και απλοποίηση των δεδομένων του κειμένου για να διευκολυνθεί η κατανόηση του, π.χ. οι εννοιολογικοί χάρτες. 8. Πολυτροπικό υλικό με συμβολική λειτουργία: Η απεικόνισηήηακρόασηηχογραφημένουλόγουαναδεικνύει κοινωνικούς ρόλους και σχέσεις των κατά περίπτωση «δρώντων»προσώπων του εγχειριδίου.

Ως μονάδες καταγραφής των πολυτροπικών μέσων χρησιμοποιήθηκαν: 1. Οι φωτογραφίες (και οι εικονογραφήσεις) οποιεσδήποτε δηλαδή αναφορές τυπώθηκαν στα εγχειρίδια με τη μορφή φωτογραφίας - εικόνας και έχουν περιεχόμενο που να αντιστοιχεί σε θεματική κατηγορία σχετική με τις ανάγκες αυτής της έρευνας. 2. Τα σχέδια ή τα σκίτσα είναι πιο απλοποιημένες μορφές άλλοτε με χρώμα και άλλοτε όχι που και αυτά με τη σειρά τους αποτελούν σημεία παροχής πληροφοριών καθώς και σημεία επικέντρωσης της προσοχής των μαθητών. 3. Τα διαγράμματα - πίνακες παρέχουν τις πληροφορίες με μορφή σχημάτων ή ως στοιχεία σε πίνακες και με αυτό τον τρόπο γενικεύουν τις προσφερόμενες γνώσεις και συμβάλλουν στην ανάπτυξη μνημονικών στρατηγικών, ενώ πολλές φορές συμβάλουν σε διαδικασίες που απαιτούν επιλογές (συγκρίσεις, αντιστοιχίσεις).

4. Η χρήση ακουστικών μέσων, όπως είναι για παράδειγμα οι κασέτες ή τα CD s. 5. Η χρήση του διαδικτύου με σαφείς προτροπές στα εγχειρίδια για χρήση ιστοσελίδων με σκοπό την ενημέρωση των μαθητών και την άντληση πληροφοριών ή με απεικονίσεις αποσπασμάτων ηλεκτρονικών κειμένων από ιστοσελίδες ή και μηνυμάτων του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου (e-mails) σταλμένα από μαθητές. Ακολουθούν ενδεικτικές σελίδες του βιβλίου:

Απεικονιστική Αφηγηματική

Αναλυτική

Ταξινομική

Συμβολική

Μνημονική

Επεξηγηματική

ιακοσμητική

ιδασκαλία της αγγλικής γλώσσας στο Γυμνάσιο ΕΠΠΣ-ΑΠΣ: δεν υπάρχουν ρητές αναφορές στην πολυτροπικότητα αλλά σε επίπεδο σκοπών-στόχων και παρουσίασης των αξόνων διδακτικής προσέγγισης είναι προφανής η πρόθεση αξιοποίησης περισσότερων από τον γλωσσικό σημειωτικών κωδίκων. Εγχειρίδιο Α Γυμνασίου: Think Teen! (προχωρημένων) Στο σύνολό του το εγχειρίδιο υποστηρίζεται σε επίπεδο οπτικού γραμματισμού αλλά και στην παρουσίαση κειμένων και δραστηριοτήτων ανάγνωσης, ακρόασης, παραγωγής γραπτού λόγου από πολυτροπικές επιλογές στο πλαίσιο των αρχών των πολυγραμματισμών. Συγκεκριμένα: (οι πίνακες των ευρημάτων για το εγχειρίδιο διδασκαλίας της αγγλικής: Μπάτζιου, 2012)

Λειτουργία Πολυτροπικού υλικού Απεικονι στική / Αφηγη ματική Μνη μονι κή Επε ξη γη μα τική Συμ βολι κή Ταξνο μική Ποσοστό 58,3 1,9 6,3 14 8,3 4,4 6,8 100 % Ανα λυτι κή Δια κο σμη τική Σύνο λο Ευρη μάτ ων Ποσοστό Θεματική Ενότητα 1 η Ενότητα Welcome : Καλώς ήλθατε. 20 /3* 7 3 - - - - 33 6,4 2 η Ενότητα Junior high school Life: Ηζωήστο Γυμνάσιο. 32/5 1 5 7 3-11 64 12,3 3 η Ενότητα Teen matters : Θέματα εφήβων 25/4-4 14 3 1 3 54 10,4 4 η Ενότητα Looking back on the past! : Ανατρέχοντας στο παρελθόν! 40/5-14 9 8 14 5 95 18,26 5 η Ενότητα Times change!: Οι καιροί αλλάζουν! 42/4 1-5 7 8 9 76 14,6 6 η Ενότητα Teens in action: Έφηβοι σε δράση 41/2 - - 8 8-6 65 12,49 7 η Ενότητα Τomorrow and... beyond! : Αύριο και πέρα! 42/3-7 16 6-1 75 14,4 8ηΕνότητα In the papers! : Στις εφημερίδες! 18/3 1-10 7 - - 39 7,5 9 η Ενότητα (Review) Happy summer holidays!: (Επανεξέταση) Χαρούμενες καλοκαιρινές διακοπές! 13/1 - - 4 1 - - 19 3,65 Σύνολο ανά μονάδα καταγραφής 273/30 (303) 10 33 73 43 23 35 520 100%

ιδασκαλία της γαλλικής γλώσσας στο γυμνάσιο ΕΕΠΣ-ΑΠΣ: Ισχύουν όσα σημειώθηκαν για το αντίστοιχο Πρόγραμμα Σπουδών της αγγλικής. Στη στήλη: Ενδεικτικές δραστηριότητες με περιγραφικό και ιδιαίτερα αναλυτικό τρόπο παρουσιάζονται διδακτικές πρακτικές που στοχεύουν στην αξιοποίηση της πολυτροπικότητας για την κατάκτηση της γλωσσικής και της επικοινωνιακής ικανότητας. Εγχειρίδιο Α Γυμνασίου: Action. fr.gr I Πρόκειται για ένα εξαιρετικά προσεγμένο αισθητικά εγχειρίδιο το οποίο επίσης στο σύνολό του υποστηρίζεται σε επίπεδο οπτικού γραμματισμού αλλά και στην παρουσίαση κειμένων, αυθεντικών και κατασκευασμένων, και δραστηριοτήτων ανάγνωσης, ακρόασης, παραγωγής γραπτού λόγου από πολυτροπικές επιλογές στο πλαίσιο των αρχών των πολυγραμματισμών. Συγκεκριμένα:

Πολυτροπικό υλικό Φωτογρα φία Σκί τσο Πίνακας Κόμικ Πίνακες επανάλη ψης-- ταξινόμη σης Ιστοσελίδες Ακρόαση Σύνολο Ποσοστό Ενότητα Θεματική Unité 0 Je me rappelle 18 3 9-5 - 4 39 18,57% Unité 1 Unité 2 On se fait des amis Voilà ma famille! 2-9 3 5 3 1 23 10,95% 14 2 5 3 6 1 2 33 15,71% Unité 3 Les loisirs 6-9 2 6 1 2 26 12,38% Unité 4 À table! 14-9 4 2 1 2 32 15,23% Unité 5 En route! 11-10 1 2 1 1 26 12,38% Unité 6 Vive le Carnaval! 10-3 2 3 2 2 22 10,47% Unité 7 C est l heure de la récré Σύνολο ανά μονάδα καταγραφής - - 8 - - 1-9 4,28% 75 5 62 15 29 10 14 210 100% Ποσοστό 35,71% 2,38% 29,52 7,14 13,8% 4,76% 6,66% 100%

ειτουργία ολυτροπικού υλικού Απεικονιστική/ Αφηγηματική Ταξινομική Αναλυτική Επεξηγη ματική Μνημονική Συμβολική Σύνο -λο Ποσοστό νότητα Θεματική nité nité nité Je me rappelle On se fait des amis Voilà ma famille! 3/7 5 3 4 3 1 26 12,38% 5/4 5 2 8 5 5 34 16,19% 3/3 7 4 7 7 31 14,76% nité Les loisirs 5/7 1 2 5 3 23 10,95% nité À table! 5/8 4 2 3 8 30 14,28% nité En route! 5/10 2 5 4 4 30 14,28% nité Vive le Carnaval! 3/5 5 6 2 3 24 11,43% nité C est l heure de la récré 2/5-2 1 2 12 5,71% ύνολο ανά μονάδα αταγραφής 31/49 (80) 29 20 38 34 9 210 100% οσοστό 38,1% 13,8% 9,52% 18,1% 16,19% 4,28% 100 %

Η διαφορά των ευρημάτων ποσοτικά μεταξύ των δύο εγχειριδίων οφείλεται στο ότι για την περίπτωση του εγχειριδίου της γαλλικής γλώσσας για τις ανάγκες της παρουσίασης δεν προσμετρήθηκαν οι διακοσμητικές εικόνες-συνθέσεις και οι πίνακες με τις εφαρμογές των γραμματικών «κανόνων», επειδή οι τελευταίοι αποτελούν σταθερή επιλογή της συγγραφικής ομάδας για κάθε διδακτική ενότητα και η πολυτροπικότητά τους αφορά το διαφορετικό χρώμα κυρίως σε λεξήματα. Η καταγραφή των πολυτροπικών επιλογών ολοκληρώθηκε επίσης με την 7 η ενότητα και δεν επεκτάθηκε στις επαναληπτικές ενότητες με τις οποίες ολοκληρώνεται το βιβλίο και εξάλλου ακολουθούν την ίδια πρακτική διάρθρωσης των περιεχομένων τους.

ιαπιστώσεις Τα εγχειρίδια διδασκαλία της αγγλικής και της γαλλικής γλώσσας για την Α τάξη του Γυμνασίου αξιοποιούν την πολυτροπικότητα για την κατασκευή του νοήματος των κειμένων τους, ανεξάρτητα από το είδος και τον τύπο, για την κατάκτηση, την ανάπτυξη και την καλλιέργεια του λεξιλογίου καθώς και για την αποτελεσματική διδασκαλία της δομής της κάθε γλώσσας. Η διαχείριση της πολυτροπικότητας μπορεί να αποτελέσει βασική στοχοθεσία της γλωσσικής διδασκαλίας εφόσον ο/η εκπαιδευτικός, ανεξάρτητααπότηθέσητηςέννοιαςτης πολυτροπικότητας σε ΕΠΠΣ-ΑΠΣ, σταβιβλίαοδηγιώνγιατον εκπαιδευτικό και στα σχολικά εγχειρίδια, εκπαιδευτεί στο πλαίσιο προπαιδαγωγικών αναλύσεων (Κουτσουσίμου- Τσίνογλου, 2000).