Περίληψη : Η Κωνσταντινούπολη τα χρόνια της παλαιολόγειας δυναστείας ήταν αρκετά μικρότερη από τη μεσοβυζαντινή πόλη, παραμένοντας όμως ένα από τα μεγαλύτερα μεσαιωνικά αστικά κέντρα. Το πολιτικό κέντρο της είχε μετακινηθεί στην περιοχή των Βλαχερνών, ενώ το Μέγα Παλάτιο διατηρούσε πολύ περιορισμένο τελετουργικό ρόλο. Πολλά από τα λαμπρά οικοδομήματα προηγούμενων περιόδων δεν ήταν σε καλή κατάσταση. Ωστόσο, με πρωτοβουλία των μελών της αυτοκρατορικής δυναστείας και αριστοκρατικών οικογενειών συντηρήθηκαν, ανακαινίστηκαν και διακοσμήθηκαν πολλές μονές, ενώ η Κωνσταντινούπολη διατήρησε το ρόλο του καλλιτεχνικού κέντρου. Η πόλη παρέμεινε μείζον κέντρο εμπορίου, αν και η εμπορική δραστηριότητα βρισκόταν σε μεγάλο βαθμό στα χέρια των ιταλικών παροικιών. Χρονολόγηση 1261-1453 Γεωγραφικός εντοπισμός Κωνσταντινούπολη Ονομασίες 1. Διάρθρωση του χώρου Υποδομή Κατά την περίοδο των Παλαιολόγων δεν πραγματοποιήθηκαν μεγάλες οικοδομικές ή πολεοδομικές παρεμβάσεις, ενώ τα βασικά σημεία που προσδιόριζαν τον κατοικημένο χώρο στην Κωνσταντινούπολη δεν είχαν αλλάξει ιδιαίτερα σε σχέση με τις προηγούμενες εποχές: Όρια της πόλης παρέμεναν η θάλασσα (η Προποντίδα νότια, ο Βόσπορος νοτιοανατολικά και ο Κεράτιος κόλπος βόρεια) και τα Θεοδοσιανά τείχη στη δυτική πλευρά. Στο εσωτερικό, το χώρο διάρθρωναν πάντα το μνημειακό σύμπλεγμα κτηρίων στην ανατολική άκρη της πόλης (Αγία Σοφία, Ιππόδρομος, Μέγα Παλάτιο, Αυγουσταίο), η Μέση, δηλαδή ο μεγάλος οδικός άξονας που ξεκινούσε από εκεί και έφτανε μέχρι τη Χρυσή Πύλη στα τείχη, με μία βασική βόρεια διακλάδωση, ο Έμβολος (ο βασικός οδικός άξονας βορρά-νότου, από τον Κεράτιο προς την Προποντίδα) και οι μεγάλες περίστυλες πλατείες (φόρα). Ωστόσο, τα κέντρα της οικονομικής, θρησκευτικής και πολιτικής δραστηριότητας είχαν μετακινηθεί. Τα λιμάνια της Προποντίδας (Θεοδοσιανός λιμένας, Κοντοσκάλιο και Σοφιανός λιμένας) είχαν χάσει τη σημασία τους (αν και όχι τη χρήση τους), καθώς η εμπορική δραστηριότητα ήδη από το 12ο αιώνα είχε μεταφερθεί βόρεια, κατά μήκος του Κεράτιου κόλπου, όπου βρίσκονταν οι παροικίες των Δυτικών (πλην των Γενουατών, οι οποίοι μετά το 1267 εγκαταστάθηκαν στο Γαλατά/Πέρα). Επίσης φαίνεται πως ο αρκετά μειωμένος σε σχέση με το 12ο αιώνα πληθυσμός είχε συγκεντρωθεί στο βόρειο μέρος της πόλης. Κατά μήκος της νότιας ακτής υπήρχαν μόνο διάσπαρτες νησίδες κατοίκησης, ενώ φαίνεται πως σημαντικό μέρος του χώρου είχε παραχωρηθεί στην αγροτική καλλιέργεια. 1 Εξαιρετικά αραιοκατοικημένο ήταν άλλωστε, όπως και παλαιότερα, το δυτικό τμήμα της πόλης, κατά μήκος των τειχών, με εξαίρεση τη συνοικία των Βλαχερνών στο βόρειο άκρο. Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή της πόλης από το μουσουλμάνο περιηγητή Ιμπν Μπατούτα, που αναφέρει ότι αποτελούνταν από 13 χωριά. Ο μειωμένος πληθυσμός δεν είχε πια ανάγκη τις μεγάλες κινστέρνες της Πρωτοβυζαντινής περιόδου για την ύδρευσή του κάποιες από αυτές παραδόθηκαν στην καλλιέργεια, ενώ άλλες χρησιμοποιήθηκαν για αποθήκες ή θησαυροφυλάκια. 2 Σύμφωνα με έναν πανηγυρικό, ο Μιχαήλ Η κατασκεύασε ένα δημόσιο λουτρό όλες οι ενδείξεις όμως δείχνουν πως την εποχή αυτή τα λουτρά είναι μικρές συνοικιακές κατασκευές και δεν έχουν καμιά σχέση με τα μεγάλα δημόσια λουτρά της Ρωμαϊκής ή της Οθωμανικής περιόδου. 3 2. Δημόσια κτίσματα Από τα σπουδαία συγκροτήματα που αποτελούσαν άλλοτε το κέντρο της πόλης, μόνο η Αγία Σοφία, έδρα του Πατριαρχείου, διατηρούσε τη σημασία της, ενώ το κτήριο υπέστη αρκετές παρεμβάσεις, υποστυλώσεις, ανακατασκευές και προσθήκες στη διακόσμηση. 4 Ωστόσο, η θέση της στο αυτοκρατορικό τυπικό είχε υποχωρήσει και οι αυτοκράτορες την επισκέπτονταν όλο και πιο αραιά. Το Μέγα Παλάτιο, άλλοτε έδρα της αυτοκρατορικής εξουσίας, εγκαταλείφθηκε εντελώς. Κάποιο μέρος του Δημιουργήθηκε στις 25/7/2017 Σελίδα 1/7
που δεν είχε ερειπωθεί χρησίμευε για κατάλυμα του αυτοκράτορα την παραμονή της στέψης του, ενώ ένα άλλο χρησιμοποιήθηκε ως φρούριο-φυλακή κατά τη διάρκεια του εμφύλιου πολέμου (1341-1347). Κατά τα άλλα, το μέγεθος της εγκατάλειψης του συγκροτήματος εντυπωσίασε πολλούς επισκέπτες, με τελευταίο τον πορθητή της Πόλης Μωάμεθ Β. Ερειπωμένος ήταν πλέον και ο Ιππόδρομος, όπου είχαν πάψει προ πολλού να τελούνται ιπποδρομίες, ενώ στην τεράστια έκτασή του είχαν αρχίσει να καλλιεργούνται δέντρα και αμπέλια. 5 Το πολιτικό κέντρο βρισκόταν πλέον στην άλλη άκρη της πόλης, στην περιοχή Βλαχέρνας, κύρια κατοικία των αυτοκρατόρων από την εποχή των Κομνηνών. Όμως κι εκεί, φαίνεται πως η αρκετά μικρότερη αυλή των Παλαιολόγων χρησιμοποιούσε, τουλάχιστον από το 14ο αιώνα, μόνο ένα μέρος του συγκροτήματος του 12ου αιώνα το υπόλοιπο βρισκόταν σε κακή κατάσταση ή είχε ερειπωθεί, ενώ τμήματά του ανακαινίζονταν και χρησιμοποιούνταν ανάλογα με τις εκάστοτε ανάγκες της αυτοκρατορικής οικογένειας. 6 3. Αριστοκρατικοί οίκοι και μονές Αν τα δημόσιου χαρακτήρα κτίσματα ήταν λιγότερο εντυπωσιακά σε σχέση με άλλες εποχές, φαίνεται πως οι οίκοι των αριστοκρατών ήταν ιδιαίτερα πολυτελείς και επιβλητικοί, τουλάχιστον σύμφωνα με αναφορές σε ιστορικές πηγές ή σε επιγράμματα. Σώζεται μόνο ένα από τα κτίσματα αυτά, το λεγόμενο Tεκφούρ σαράι, κοντά στη συνοικία των Βλαχερνών, ενώ ένας πύργος στο νοτιοδυτικό άκρο της πόλης (Mermerkule) έχει συσχετιστεί με την κατοικία του Θεόδωρου Καντακουζηνού. 7 Ήταν συνηθισμένη πρακτική οι αριστοκράτες να ιδρύουν μέσα ή κοντά στα μέγαρά τους μοναστήρια. Ακόμα συνηθέστερο ήταν να ανακαινίζουν και να επανιδρύουν ως κτήτορες παλαιότερα μοναστηριακά ιδρύματα. Από τις σωζόμενες εκκλησίες των μονών αυτών αξίζει να αναφερθούν η μονή Λιβός (Fenari Isa Camii), η οποία επανιδρύθηκε από την αυτοκράτειρα Θεοδώρα Παλαιολογίνα (μεταξύ 1282-1300), η μονή της Χώρας (Kariye Camii), με κτήτορα το Μεγάλο Λογοθέτη Θεόδωρο Μετοχίτη (1315), η μονή της Παμμακαρίστου (Fethiye Camii), επανιδρυμένη από τον πρωτοστράτορα Μιχαήλ Γλαβά Ταρχανειώτη και τη σύζυγό του (1305-1310). Η αρχιτεκτονική των υστεροβυζαντινών προσθηκών και η εντυπωσιακή εσωτερική διακόσμηση (στην περίπτωση της μονής της Χώρας και της μονής της Παμμακαρίστου) δίνουν μια ιδέα της πολυτέλειας των αριστοκρατικών κτισμάτων της εποχής των Παλαιολόγων. 8 Τα μοναστήρια γενικά, είτε επρόκειτο για νέα ιδρύματα είτε για παλαιότερες μονές, έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη θρησκευτική, κοινωνική και πολιτιστική ζωή της πόλης. Από τα σημαντικότερα κωνσταντινουπολίτικα μοναστήρια της εποχής αυτής ήταν, μαζί με τα αναφερθέντα, η μονή Παντοκράτορος, κέντρο των ανθενωτικών κατά το 15ο αιώνα, όπου μόνασε ο Γεώργιος Σχολάριος, η μονή Περιβλέπτου, όπου συνεδρίαζε ενίοτε κατά τον ίδιο αιώνα η Σύνοδος και το αυτοκρατορικό συμβούλιο, η μονή των Οδηγών, μετόχι του Πατριαρχείου Αντιοχείας και κέντρο των Αντιπαλαμιτών που είχαν απομείνει μετά την επικράτηση της αντίπαλης παράταξης στην ησυχαστική έριδα (1347). Ακόμη η μονή του Προδρόμου της Πέτρας, όπου βρισκόταν ο ξενών (νοσοκομείο) που είχε ιδρύσει ο Σέρβος κράλης Μιλούτιν, και η μονή των Μαγγάνων, όπου μόνασε αρχικά ο Ιωάννης Στ Καντακουζηνός. 9 Ιδιαίτερα δημοφιλή τους τελευταίους αιώνες ήταν και τα δύο «ιαματικά» προσκυνήματα εκτός των τειχών, η μονή των Αγίων Αναργύρων του Κοσμιδίου και η μονή της Ζωοδόχου Πηγής. 10 4. Οι ξένες παροικίες και η εμπορική ζωή Η σημαντικότερη ιταλική παροικία στην Κωνσταντινούπολη ήταν αναμφίβολα εκείνη των Γενουατών, η οποία από το 1267 και μετά μεταφέρθηκε στο Γαλατά, στην αντίπερα όχθη του Κερατίου, για να αποφευχθούν οι βίαιες προστριβές με τους ανταγωνιστές Βενετούς, αλλά και για να μπορούν οι βυζαντινές αρχές να την ελέγχουν καλύτερα. Αυτή η προσδοκία σύντομα διαψεύσθηκε, καθώς οι Γενουάτες προχώρησαν στην οχύρωση του Γαλατά, ο οποίος εξελίχθηκε σε μία ανεξάρτητη ουσιαστικά πόλη ακριβώς πλάι στην Κωνσταντινούπολη. Οι Γενουάτες παρενέβαιναν ενεργά στην πολιτική ζωή της αυτοκρατορίας και, σε κάποιες περιπτώσεις, οι κάτοικοι του Γαλατά ήρθαν σε ανοιχτή πολεμική σύγκρουση με τον αυτοκράτορα. Ιδιαίτερα ακμαίο ήταν το λιμάνι του Γαλατά, το οποίο, σύμφωνα με μια γνωστή μαρτυρία του Γρηγορά, είχε τριπλάσια κίνηση από αυτό της Κωνσταντινούπολης το πρώτο μισό του 14ου αιώνα (χωρίς όμως να περιλαμβάνονται οι «σκάλες» των άλλων εμπορικών παροικιών). 11 Η αμέσως επόμενη σε σημασία ομάδα Δυτικών στην Κωνσταντινούπολη ήταν οι Βενετοί, οι οποίοι επέστρεψαν στην Πόλη Δημιουργήθηκε στις 25/7/2017 Σελίδα 2/7
το 1277 (μετά τη φυγή τους κατά τη βυζαντινή ανακατάληψη το 1261) και εγκαταστάθηκαν στην παλιά περιοχή τους στον Κεράτιο. Εκτός από τα σπίτια, τις αποθήκες και τις αποβάθρες, η συνοικία τους περιλάμβανε εκκλησίες, με σημαντικότερη τον Άγιο Μάρκο, το παλάτι του βάιλου (κυβερνήτη της παροικίας), μία «λότζια», ακόμη και την Giudecca, περιοχή για τους Εβραίους με βενετική υπηκοότητα, ενώ υπάρχουν ενδείξεις πως κάποια εποχή η βενετική συνοικία είχε δικό της περιτείχισμα μέσα στην πόλη. Πέρα από τους Βενετούς, στην Κωνσταντινούπολη υπήρχαν εγκατεστημένες ομάδες Πισατών, Καταλανών και πολλών άλλων Δυτικών εμπόρων, αλλά και μουσουλμάνοι, κυρίως Τούρκοι από το 14ο αιώνα και μετά, οι οποίοι είχαν δική τους συνοικία και τέμενος. 12 Οι Βυζαντινοί Εβραίοι ήταν υποχρεωμένοι να κατοικούν σε ένα περιτειχισμένο γκέτο, στη Βλάγκα, στην Προποντίδα, όπου ασχολούνταν κυρίως με τη βυρσοδεψία και την κατασκευή γουναρικών. 13 Το βόρειο μέρος της πόλης ήταν το κέντρο της εμπορικής δραστηριότητας, αφού μαρτυρούνται πολλά καταστήματα και εργαστήρια μέσα και έξω από τις δυτικές παροικίες. Συνήθως ήταν μικρά οικήματα, τα οποία ανήκαν σε μεγαλοϊδιοκτήτες και νοικιάζονταν προς εκμετάλλευση. Αν και δεν ίσχυαν πια οι χωροταξικοί περιορισμοί της Μεσοβυζαντινής περιόδου, είναι πιθανό ότι ομοειδείς επιχειρήσεις εξακολουθούσαν να συγκεντρώνονται στον ίδιο δρόμο ή την ίδια περιοχή. 14 5. Πληθυσμός Επισιτισμός Όπως και για τις άλλες φάσεις της μεσαιωνικής ύπαρξης της πόλης, δεν υπάρχουν αξιόπιστα στοιχεία τα οποία θα επέτρεπαν να υπολογιστεί με σχετική ακρίβεια ο πληθυσμός της υστεροβυζαντινής Κωνσταντινούπολης. Είναι πιθανό ο πληθυσμός να διογκώθηκε αρκετά τις δεκαετίες μετά το 1261, τόσο λόγω της οικονομικής ανάκαμψης όσο και λόγω της εισροής προσφύγων από τη Μικρά Ασία. Επίσης είναι σίγουρο πως οι δοκιμασίες της περιόδου 1341-1354 και, πάνω απ όλα, η πανούκλα του 1347 οδήγησαν σε δραματική μείωση του πληθυσμού, περίπου στο μισό. Ο πληθυσμός τις παραμονές της Άλωσης του 1453 δεν πρέπει να περνούσε τα 50.000 άτομα, ίσως μάλιστα να ήταν αρκετά μικρότερος. Αντίστοιχα, την προηγούμενη περίοδο ίσως ήταν γύρω στα 100.000 άτομα. 15 Σε κάθε περίπτωση, η πόλη, αν και αισθητά μικρότερη σε σύγκριση με το 12ο αιώνα, συγκαταλεγόταν στα μεγάλα αστικά κέντρα της Ευρώπης του τέλους του Μεσαίωνα. 16 Παρά το μέγεθος της πόλης, ο επισιτισμός υπό ομαλές συνθήκες δεν παρουσίαζε προβλήματα, λόγω του πολύ καλού εμπορικού δικτύου της, καθώς αποτελούσε σταθμό του διαμετακομιστικού εμπορίου, μεταξύ άλλων, και για σιτηρά και για άλλα είδη διατροφής. Κανονικά η Κωνσταντινούπολη στήριζε τον ανεφοδιασμό της σε σιτηρά και κρέας από τη θρακική της ενδοχώρα, το κρασί μεταφερόταν διά θαλάσσης από παράλιες περιοχές της Θράκης κυρίως, ενώ αρκετά σημαντικό ρόλο έπαιζαν η επιτόπια αλιεία και τα τοπικά αγροκτήματα εντός και εκτός των τειχών, που προμήθευαν τους κατοίκους οπωροκηπευτικά, αλλά και σταφύλια. Συμπληρωματικά οι ανάγκες της πρωτεύουσας καλύπτονταν από σιτηρά που έφταναν από τη Μαύρη θάλασσα, προπάντων από τις εκβολές του Δούναβη. 17 Προβλήματα επισιτισμού ανέκυπταν όταν λόγω πολεμικών γεγονότων καταστρεφόταν μεγάλο μέρος της παραγωγής της Θράκης, όπως συνέβη το 1305, με τις λεηλασίες των Καταλανών, ή από το 1345 και μετά, με τις επιδρομές των Τούρκων. Συνήθως το πρόβλημα εντεινόταν διότι στις περιόδους αυτές συνέρρεαν εντός των τειχών και πρόσφυγες από τις κατεστραμμένες περιοχές. Οι βυζαντινές κυβερνήσεις προσπαθούσαν να ελέγξουν την κατάσταση είτε απαγορεύοντας την εξαγωγή σιτηρών από τα λιμάνια, αν η τιμή τους ανέβαινε πάνω από κάποιο όριο, είτε διαπραγματευόμενες απευθείας με τις ιταλικές εμπορικές πόλεις την αποστολή φορτίων σιταριού από τη Δύση στην πόλη. Συνθήκες πραγματικού λιμού επικρατούσαν μάλλον σπάνια, με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα την περίοδο αποκλεισμού της Κωνσταντινούπολης από τον Οθωμανό σουλτάνο Βαγιαζήτ Α (1394-1402). 18 Συμπερασματικά, αν και η Κωνσταντινούπολη των Παλαιολόγων ήταν αρκετά μικρότερη από την αντίστοιχη πόλη της προηγούμενης περιόδου, και μολονότι η πρακτική αδυναμία να συντηρηθούν κάποια από τα μεγαλειώδη οικοδομήματα του παρελθόντος δημιουργούσε ενίοτε αρνητικές εντυπώσεις στους επισκέπτες, δεν επρόκειτο κατ ανάγκη για μια φτωχή ή εξαθλιωμένη πόλη. Αντίθετα, ήταν ένα ζωντανό οικονομικό κέντρο, με πληθυσμό αρκετό για τα δεδομένα της εποχής, με οικοδομική και καλλιτεχνική δραστηριότητα υψηλού επιπέδου, χωρίς να παραγνωρίζεται και η ακτινοβολία της ως θρησκευτικού και προσκυνηματικού κέντρου, τουλάχιστον για τον ορθόδοξο κόσμο. 1. Κιουσοπούλου, Τ., Βασιλεύς ή οικονόμος. Πολιτική εξουσία και ιδεολογία πριν την Άλωση (Αθήνα 2007), σελ. 25 κ.ε. Δημιουργήθηκε στις 25/7/2017 Σελίδα 3/7
2. Κιουσοπούλου, Τ., Βασιλεύς ή οικονόμος. Πολιτική εξουσία και ιδεολογία πριν την Άλωση (Αθήνα 2007), σελ. 29, σημ. 23 Matschke, K.-P., «Η οικονομία των πόλεων κατά την υστεροβυζαντινή εποχή (13ος-15ος αι.)», στο Λαΐου, Α. (επιμ.), Οικονομική Ιστορία του Βυζαντίου 2 (Αθήνα 2006), σελ. 156. 3. Για το Μιχαήλ Η, βλ. Jacoby, D., The urban evolution of Latin Constantinople, στο Necipoğlu, N. (επιμ.), Byzantine Constantinople: Monuments, Topography and Everyday Life (Leiden Boston Cologne 2001), σελ. 296, σημ. 105. Για τα λουτρά γενικά βλ. τη βιβλιογραφία στο Μπούρας, Χ., «Απόψεις των βυζαντινών πόλεων από τον 8ο έως τον 15ο αιώνα», στο Λαΐου, Α. (επιμ.), Οικονομική Ιστορία του Βυζαντίου 2 (Αθήνα 2006), σελ. 227, σημ. 330-339. 4. Mark, R. Çakmak, A. Ş. (επιμ.), Hagia Sophia from the Age of Justinian to the Present (Cambridge New York 1992). 5. Κιουσοπούλου, Τ., Βασιλεύς ή οικονόμος. Πολιτική εξουσία και ιδεολογία πριν την Άλωση (Αθήνα 2007), σελ. 29 The Oxford Dictionary of Byzantium 2 (Oxford New York 1991), σελ. 934-936, βλ. λ. Hippodromes (C. Mango, A. Kazhdan, A. Cutler). 6. Magdalino, P., Pseudo-Kodinos Constantinople, στο Magdalino, P., Studies on the History and Topography of Byzantine Constantinople (Aldershot 2007), μελέτη ΧΙΙ, σελ. 4-6. 7. The Oxford Dictionary of Byzantium 3 (Oxford New York 1991), σελ. 2.021-2.022, βλ. λ. Tekfur Sarayı (C. Mango). Για ορισμένους το Τεκφούρ σαράι είναι παλαιότερο από την Παλαιολόγεια περίοδο. Για τον πύργο, βλ. Κιουσοπούλου, Τ., Βασιλεύς ή οικονόμος. Πολιτική εξουσία και ιδεολογία πριν την Άλωση (Αθήνα 2007), σελ. 34, σημ. 48, 49. 8. The Oxford Dictionary of Byzantium 1 (Oxford New York 1991), σελ. 428-430, βλ. λ. Chora Monastery (A. Cutler, A.-M. Talbot) The Oxford Dictionary of Byzantium 2 (Oxford New York 1991), σελ. 1.233, βλ. λ. Lips Monastery (A. Cutler, A.-M. Talbot) Belting, H. Mango, C. Mouriki, D., The Mosaics and Frescoes of St. Mary Pammakaristos (Fethiye Camii) at Istanbul (Washington, D.C. 1978) Underwood, P.A., The Kariye Djami 1-4 (Princeton 1975). 9. Magdalino, P., Pseudo-Kodinos Constantinople, στο Magdalino, P., Studies on the History and Topography of Byzantine Constantinople (Aldershot 2007), μελέτη ΧΙΙ, σελ. 8-10. 10. Talbot, A.-M., Pilgrimage to healing shrines: the evidence of miracle accounts, Dumbarton Oaks Papers 56 (2002), σελ. 165 κ.ε. 11. Balard, M., La Romanie génoise, XIIe-debuts du XVe siècle 2 (Roma Genova 1978) Balard, M., L organisation des colonies étrangères dans l Empire Byzantin (XIIe-XVe siècle), στο Hommes et richesses dans l Empire byzantin 2 (Paris 1991), σελ. 261-276. 12. Matschke, K.-P., «Η οικονομία των πόλεων κατά την υστεροβυζαντινή εποχή (13ος-15ος αι.)», στο Λαΐου, Α. (επιμ.), Οικονομική Ιστορία του Βυζαντίου 2 (Αθήνα 2006), σελ. 160-165. 13. Jacoby, D., Les quartiers juifs de Constantinople à l époque Byzantine, Byzantion 37 (1967), σελ. 168-183. 14. Matschke, K.-P., «Η οικονομία των πόλεων κατά την υστεροβυζαντινή εποχή (13ος-15ος αι.)», στο Λαΐου, Α. (επιμ.), Οικονομική Ιστορία του Βυζαντίου 2 (Αθήνα 2006), σελ. 154-158, και Matschke, K.-P., «Ανταλλαγές, εμπόριο, αγορές και χρήμα (13ος-15ος αι.)», στο Λαΐου, Α. (επιμ.), ό.π., σελ. 569-573. 15. Matschke, K.-P., «Η οικονομία των πόλεων κατά την υστεροβυζαντινή εποχή (13ος-15ος αι.)», στο Λαΐου, Α. (επιμ.), Οικονομική Ιστορία του Βυζαντίου 2 (Αθήνα 2006), σελ. 146. Magdalino, P., «Μεσαιωνική Κωνσταντινούπολη: Κτισμένο περιβάλλον και αστική ανάπτυξη», στο Λαΐου, Α. (επιμ.), ό.π., σελ. 243, υπολογίζει πιο μεγάλο πληθυσμό για το 15ο αιώνα, περίπου 70.000. Βλ. επίσης Necipoglu, N., Social and economic conditions in Constantinople during Mehmed II s siege, στο Κιουσοπούλου, Α. (επιμ.), Η άλωση της Κωνσταντινούπολης και η μετάβαση από τους μεσαιωνικούς στους νεώτερους χρόνους (Ηράκλειο 2005), σελ. 78, σημ. 8. 16. Κιουσοπούλου, Τ., Βασιλεύς ή οικονόμος. Πολιτική εξουσία και ιδεολογία πριν την Άλωση (Αθήνα 2007), σελ. 26, σημ. 14. 17. Laiou-Thomadakis, A., The Byzantine Economy in the Mediterranean Trade System: Thirteenth-Fifteenth Centuries, Dumbarton Oaks Papers 34-35 (1980), σελ. 177-222 Koder, J., Fresh vegetables for the capital και Dagron, G., Poissons, pêcheurs et poissonniers de Constantinople, στο Mango, C. Dagron, G. (επιμ.), Constantinople and its Hinterland. Papers from the 27th Spring Symposium of Byzantine Studies, Oxford, April 1993 Δημιουργήθηκε στις 25/7/2017 Σελίδα 4/7
(Aldershot 1995), σελ. 49-56 και 57-73 αντίστοιχα. Το άρθρο του Magdalino, P., The grain supply of Constantinople, ninth-twelfth centuries, στο Mango, C. Dagron, G. (επιμ.), ό.π., σελ. 35-48, αφορά την προηγούμενη περίοδο, η οποία έχει μόνο εν μέρει ομοιότητες με την κατάσταση που διαμορφώθηκε το 14ο και 15ο αιώνα. 18. Βλ. Necipoglu, N., Economic conditions in Constantinople during the siege of Bayezid I (1394-1402), στο Mango, C. Dagron, G. (επιμ.), Constantinople and its Hinterland. Papers from the 27th Spring Symposium of Byzantine Studies, Oxford, April 1993 (Aldershot 1995), σελ. 157-167. Βιβλιογραφία : Talbot A.M., "The Restoration of Constantinople under Michael VIII", Dumbarton Oaks Papers, 47, 1993, 243-261 Κιουσοπούλου Τ., Βασιλεύς ή oικονόμος. Πολιτική εξουσία και ιδεολογία πριν την Άλωση, Αθήνα 2007 Magdalino P., "Μεσαιωνική Κωνσταντινούπολη: Κτισμένο περιβάλλον και αστική ανάπτυξη", Λαΐ ου, Α.Ε. (επιμ.), Οικονομική ιστορία του Βυζαντίου από τον 7ο έως τον 15ο αιώνα 2, Αθήνα 2006, 231-243 Laiou-Thomadakis A.E., "The Byzantine Economy in the Mediterranean Trade System. Thirteenth-Fifteenth Centuries", Dumbarton Oaks Papers, 34-35, 1980-1981, 177-222 Janin R., Constantinople byzantine. Développement urbain et répertoire topographique, 2, Paris 1964 Ousterhout R.G., "Contextualizing the Later Churches of Constantinople; Suggested Methodologies and a Few Examples", Dumbarton Oaks Papers, 54, 2000, 241-250 Müller-Wiener W., Schiele R., Schiele W., Bildelexikon zur Topographie Istanbuls, Tubingen 1977 Necipoğlou, N. (ed.), Byzantine Constantinople: Monuments, topography and everyday life, Leiden Boston Cologne 2001, The Medieval Mediterranean 33 Mango, C. Dagron, G. (eds), Constantinople and its Hinterland. Papers from the 27th Spring Symposium of Byzantine Studies, Oxford, April 1993, Aldershot 1995 Magdalino P., "Pseudo-Kodinos Constantinople", Studies on the History and Topography of Byzantine Constantinople, Aldershot 2007, nr ΧΙΙ, 1-14 Matschke K.P., "Η οικονομία των πόλεων κατά την υστεροβυζαντινή εποχή (13ος-15ος αι.)", Λαΐου, Α. (επιμ.), Οικονομική Ιστορία του Βυζαντίου 2, Αθήνα 2006, 141-191 Δικτυογραφία : The Late Byzantine Urban Economy, 13th-15th centuries http://www.doaks.org/publications/doaks_online_publications/econhist/ehb18.pdf Πολιτισμός στην Ύστερη Βυζαντινή περίοδο - 13ος αι. http://www.ime.gr/chronos/10/gr/pl/t/t13b1.html Πολιτισμός στην Ύστερη Βυζαντινή περίοδο - 14ος αι. http://www.ime.gr/chronos/10/gr/pl/t/t14b1.html Γλωσσάριo : Δημιουργήθηκε στις 25/7/2017 Σελίδα 5/7
βάιλος, ο Βάιλος ονομαζόταν ο αντιπρόσωπος (πρέσβης) της Bενετίας στην Kωνσταντινούπολη ήδη από τα χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. H θέση ήταν σημαντική και γι αυτό διορίζονταν σε αυτή μόνο μέλη της βενετικής τάξης των ευγενών (nobili). Ο βάιλος είχε ιδιαίτερη μόρφωση και η διπλωματική του παρουσία στην Yψηλή Πύλη ήταν καθοριστική οι εκθέσεις των βαΐλων και οι αναφορές τους στη βενετική διοίκηση συνιστούν σημαντικά έγγραφα που υπερβαίνουν τον αρχικό σκοπό της σύνταξής τους: Συχνά είναι πραγματικά εγχειρίδια πολιτικής, στρατιωτικής και οικονομικής επιστήμης και αποτελούν πολυτιμότατες πηγές για το σύγχρονο ιστορικό. Καταλανική Εταιρεία, η (almugavares, compagnia) Μισθοφορική ομάδα Καταλανών, με άρτιο εξοπλισμό και πολεμική ετοιμότητα, που αριθμούσαν μερικές χιλιάδες. Το 1303 ήρθαν να βοηθήσουν το Βυζάντιο στις μάχες εναντίον των Τούρκων, όμως σύντομα στράφηκαν εναντίον της Αυτοκρατορίας και επιδόθηκαν σε μεγάλες λεηλασίες. Μετά τη μάχη του Ορχομενού της Κωπαΐδας, το 1311, κατέκτησαν το βουργουνδικό δουκάτο των Αθηνών. μέγας λογοθέτης, ο Ο μέγας λογοθέτης ήταν ο επικεφαλής της πολιτικής διοίκησης του βυζαντινού κράτους. Το αξίωμα του μεγάλου λογοθέτη εμφανίστηκε την περίοδο της βασιλείας του Ισαάκ Β Αγγέλου (1185-1195) και αντικατέστησε εκείνο του λογοθέτη των σεκρέτων, το οποίο δημιουργήθηκε στα χρόνια του Aλεξίου A Kομνηνού (1081-1118) για τον έλεγχο όλων των πολιτικών υπηρεσιών από ένα πρόσωπο. πρωτοστράτωρ, ο Βυζαντινό στρατιωτικό αξίωμα που αποδιδόταν στον επικεφαλής των αυτοκρατορικών στρατόρων, δηλαδή των ιπποκόμων. Πρώτη φορά αναφέρεται τον 8ο αιώνα. Τον 9ο και 10ο αιώνα κύρια αρμοδιότητά του ήταν η συνοδεία του αυτοκράτορα, ενώ από το 12ο αιώνα συγκαταλέγεται στους ανώτερους αξιωματούχους της βυζαντινής αυλής και ήταν επιφορτισμένος με τη διοίκηση στρατιωτικών μονάδων. Πηγές Μανουήλ Χρυσολωράς, Σύγκρισις Παλαιάς και Νέας Ρώμης, Migne, J. P. (επιμ.), Patrologia cursus completus, Series graeca 156, στήλ. 23 54, ιδ. 41 45. Μανουήλ Ολόβωλος, Λόγοι εις τον βασιλέα Μιχαήλ Παλαιολόγον, Treu, M. (επιμ.), Manuelis Holoboli Orationes (Programm des königlichen Victoria Gymnasiums 2, Potsdam 1907), σελ. 51 98. Ισίδωρος Κιέβου, «Εγκώμιον εις Μανουήλ και Ιωάννην Παλαιολόγους», στο Λάμπρος, Σ. (επιμ.), Παλαιολόγεια και Πελοποννησιακά Γ (Αθήνα 1926, ανατ. 1972), σελ. 148. The Wanderer of Stephen of Novgorod, στο Majeska, G. (επιμ.), Russian Travellers to Constantinople in the 14th 15th c. (Washington, D.C. 1984), σελ. 28 47. Παραθέματα Η Κωνσταντινούπολη επί Μιχαήλ Η, σύμφωνα με τον πρώτο εγκωμιαστικό λόγο του Μανουήλ Ολόβωλου προς τον αυτοκράτορα οὓς δὴ καὶ αὐτοὺς λαμπροτέρους πολλῷ τῷ μέτρῳ καὶ περιφανεστέρους αὐτὸς παρέστησας, βασιλεῦ, τεράστιόν τι χρῆμα κειμένους τοῖς τε μακρὰν καὶ τοῖς σύνεγγυς, τοῖς μὲν εἰς ὄψιν προβεβλημένους, τῶν δέ γε μακρὰν εἰς ἀκοὰς διαβαίνοντας. ὡραϊσμοὶ πρὸς τούτοις δημοσίων κατασκευῶν ἱππόδρομοι, θαῦμα ἰδεῖν ἀγορὰ πλήθουσα θέατρα δικαστήρια στενωποί κάλλη στοῶν ἀφθονία λουτρῶν δρόμοι ἐν βάθει, ἕτεροι ἐν τέλει, οἱ μὲν κατάστεγοι, οἱ δ ὕπαιθροι γηροτροφεῖα πανταχοῦ ἐλέους πηγαὶ ἀένναοι βρύουσαι καὶ λοιπὰ φιλανθρώπου γνώμης τεκμήρια ὧν σὺ καὶ αὐτῶν αὐτάναξ ὡς φίλοικτος, θαυμάσιος οἰκοδόμος ἄρτι καὶ καινιστής λόγων ἀμύθητος ἀφθονία σπουδαὶ παντοίων ἐπιστημῶν καὶ Μοῦσα πᾶσα, ἡμεδαπή τε καὶ ἔπηλυς... Μανουήλ Ολόβωλος, Λόγος Α εις τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Παλαιολόγο, στο Treu, M. (επιμ.), Manuelis Holoboli Orationes (Potsdam 1907), σελ. 58 59. Η μεγαλοπρέπεια που διατηρούσε η παλαιολόγεια Κωνσταντινούπολη στα μάτια των συγχρόνων της α. Ἀποτέτμηνται δ αὐτῆς ἀγυιαί, λεωφόροι καὶ ἱππήλατοι πᾶσαι: [...] ἔστι δ ἐν οἷς καὶ δρόμους καταστέγους, τὰς δὲ πολλὰς Δημιουργήθηκε στις 25/7/2017 Σελίδα 6/7
ἀμαξηλάτους ὧν μὲν προσαπολήγουσιν [εἰς] ἱερὰ καὶ στοὰς καὶ ἀνάκτορα, ἄλλαι θέατρα καὶ ἱπποδρόμους καὶ γυμνάσια καὶ βαλανεῖα καὶ τὰς ἐσχατιὰς τῆς πόλεως αἱ δὲ πρὸς ἀγορὰς καὶ νεώρια καὶ λιμένας... Ισίδωρος Κιέβου, «Εγκώμιον εις Μανουήλ και Ιωάννην Παλαιολόγους», στο Λάμπρος, Σ. (επιμ.), Παλαιολόγεια και Πελοποννησιακά Γ (Αθήνα 1926, ανατ. 1972), σελ. 148. β. Entering Constantinople is like [entering] a great forest; it is impossible to get around without a good guide... The Wanderer of Stephen of Novgorod, στο Majeska, G. (επιμ.), Russian Travellers to Constantinople in the 14th 15th c. (Washington, D.C. 1984), σελ. 44. Δημιουργήθηκε στις 25/7/2017 Σελίδα 7/7