Περίληψη πρότασης για την εκπόνηση διδακτορικής διατριβής με θέμα, Τμήμα Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης, ΕΚΠΑ Συγγραφέας: Nτάλη Ευδοκία Επιβλέπων Καθηγητής: κ.χρηστάκης Νικόλας, Καθηγητής Σχεσιακές παραβάσεις στην υπερνεωτερικότητα: Ο διυποκειμενικός εαυτός στη μυστική πλευρά των σχέσεων: Βιωμένες εμπειρίες εξωδυαδικών σχέσεων Εισαγωγή Οι συντροφικές σχέσεις των ανθρώπων και οι προσδοκίες για αυτές έχουν αλλάξει τα τελευταία χρόνια στο δυτικό κόσμο. Τέτοιου είδους μεταβολές στις στενές σχέσεις συμβαδίζουν και έρχονται ως απόρροια των επιδράσεων ενός κοινωνικού κλίματος, που προσδιορίζεται ως «υπερνεωτερικότητα», όπου δίνεται έμφαση στο ατομικό-έναντι του ομαδικού, όπου ο χρόνος γίνεται ολοένα και πιο πυκνός και οι σχέσεις με τους άλλους, αλλά και με τον εαυτό πιο ρευστές. Από την άλλη πλευρά, παρά το γεγονός ότι το υπερνεωτερικό κλίμα ενισχύει τις εφήμερες και εύθραυστες σχέσεις και δίνει προτεραιότητα στην ατομική ηδονή, οι έρευνες δείχνουν την επικράτηση αρνητικών στάσεων για σχεσιακές παραβάσεις, όπως οι εξωδυαδικές σχέσεις. Οι ανωτέρω αλλαγές αποκαλύπτουν ότι το υποκείμενο που εμπλέκεται σε μια εξωδυαδική σχέση επηρεάζεται από δύο αντίρροπες δυνάμεις: από τη μία πλευρά, βιώνει ένα σχεσιακό κλίμα, όπου οι μόνιμες δεσμεύσεις υποχωρούν μπροστά σε σύντομες, εφήμερες και εναλλάξιμες σχέσεις, από την άλλη πλευρά ζει σε ένα περιβάλλον, όπου σχέσεις, όπως οι εξωδυαδικές, αντιμετωπίζονται κατά κύριο λόγο αρνητικά.
2 Σκοπός Εκκινώντας λοιπόν από τις αλλαγές που έχουν επέλθει στη βίωση των στενών σχέσεων στην εποχή της υπερνεωτερικότητας, η προτεινόμενη έρευνα θα επικεντρωθεί στη δυάδα του σχεσιακού φαινομένου της απιστίας, που «ενεργοποιεί» την απιστία, επηρεάζει την πρωταρχική σχέση και επηρεάζεται από αυτή. Έτσι, προτείνεται η έρευνα να εξετάσει τη βιωμένη εμπειρία της εξωδυαδικής σχέσης, μέσω την προσωπικών αφηγήσεων των εμπλεκομένων και ακολουθώντας μια σχεσιακή συλλογιστική. Κεντρικό άξονα θα αποτελέσει η έννοια του διυποκειμενικού εαυτού (intersubjective self), που δηλώνει τον εαυτό, όπως διαμορφώνεται και μεταμορφώνεται υπό την επίδραση των άλλων. Τα ερωτήματα που θα αποτελέσουν τον πυρήνα της έρευνας θα ακολουθήσουν τις διαστάσεις που περιγράφουν το διυποκειμενικό εαυτό, δηλαδή (α) την ανακλαστικότητα, (β) τη συνδεσιμότητα, (γ) την παρουσία εντός ενός κοινωνικού κόσμου (being in the world) και (δ) την πρόθεση/αποβλεπτικότητα (intentionality). Με βάση τον άξονα αυτόν, τα ερωτήματα που θα αποτελέσουν τον πυρήνα της έρευνας διατυπώνονται ως εξής: (α) Πώς προσδιορίζεται ο εαυτός στην εξωδυαδική σχέση, ως υποκείμενο και ως αντικείμενο; Πώς εξελίσσεται ο αυτοπροσδιορισμός του υποκειμένου, ως αποτέλεσμα της βίωσης της σχέσης;, (β) Πώς βιώνει το υποκείμενο τη σχέση του σε σχέση με το σύντροφό του; Πώς παρίσταται η εξωδυαδική σχέση στις σχέσεις με τους σημαντικούς άλλους; Πώς τις επηρεάζει και πώς επηρεάζεται από αυτές; Τι συγκρούσεις βιώνει το υποκείμενο της εξωδυαδικής σχέσης (ενδοατομικές, διατομικές); και (γ) Πώς βιώνει το υποκείμενο της εξωδυαδικής σχέσης τις αντιλαμβανόμενες στάσεις για τις εξωδυαδικές σχέσεις; Σημαντικότητα Μέσα από αυτή την προσέγγιση, η έρευνα θα συμβάλει στην περιγραφή του διυποκειμενικού εαυτού στο πλαίσιο της ρευστότητας των σχέσεων. Μάλιστα, μέχρι στιγμής, η έμφαση έχει δοθεί στα πρόσωπα που βιώνουν την «προδοσία». Σε κάποιες περιπτώσεις, αυτοί είναι οι μόνοι που βιώνουν πόνο σε αυτό τον εξωδυαδικό σύνδεσμο. Σε πολλές όμως περιπτώσεις, αυτοί που εμπλέκονται άμεσα μπορεί να βιώνουν μεγάλο βαθμό συναισθηματικού πόνου. Προκειμένου να αποκτηθεί λοιπόν βαθιά κατανόηση του φαινομένου των εξωδυαδικών σχέσεων, είναι αναγκαίο να εξετασθούν οι εμπειρίες όλων των εμπλεκομένων. Τα ερευνητικά ερωτήματα που αναφέρθηκαν είναι αναγκαίο να διερευνηθούν σε βάθος, καθώς η απιστία είναι ένα θέμα με αυξημένη συχνότητα παρουσίας στις σχέσεις, αρνητικές επιδράσεις στη σχέση και το σχεσιακό εαυτό, και έντονη παρουσία στη θεραπευτική διαδικασία ζευγαριών.
3 Μεθοδολογία Για να επιτευχθούν οι στόχοι της προτεινόμενης έρευνας, θα χρησιμοποιηθεί συνδυασμός ποιοτικής και ποσοτικής μεθοδολογίας, ξεκινώντας με ποσοτικά εργαλεία (δημιουργία και διανομή ερωτηματολογίων) και καταλήγοντας με ποιοτικά (εις βάθος συνεντεύξεις). Το δείγμα θα περιλαμβάνει ετεροφυλόφιλους και ομοφυλόφιλους συμμετέχοντες, που θα καταθέσουν τις εμπειρίες τους για την συμμετοχή σε εξωδυαδικές σχέσεις, με τις πρωταρχικές σχέσεις να καλύπτουν ελεύθερα μια ευρεία γκάμα, από σχέσεις γάμου έως σχέσεις που ορίζονται με υποκειμενικούς όρους, χρησιμοποιώντας μια αντικατηγορική θεώρηση των σχέσεων. Επίσης, απαιτείται η κατάτμηση των ερευνητικών ερωτημάτων σε επιμέρους τομείς, ώστε να διαμορφωθεί ένα σαφές πλαίσιο εξέτασης των παραμέτρων του φαινομένου. Σε μία αρχική διαίρεση, μπορούμε να εξετάσουμε τα υπό διερεύνηση ερωτήματα σε ενδοατομικό, σχεσιακό και κοινωνικό επίπεδο. Με βάση αυτή τη θεμελιακή διάκριση, τα ερωτήματα μπορούν να κατηγοριοποιηθούν ως εξής: Σε ενδοατομικό επίπεδο: (α) Πώς ορίζει το υποκείμενο τον εαυτό του στη σχέση αυτή; Επηρεάζει η μυστικότητα της σχέσης την εικόνα για τον εαυτό; (β) Ποιες συναισθηματικές ανάγκες καλύπτονται στη σχέση και ποιες μένουν ανεκπλήρωτες; (γ) Τι συγκρούσεις δημιουργούνται στο υποκείμενο; Τι επιδράσεις έχουν στην εξέλιξη της σχέσης; (δ) Πώς βλέπει το υποκείμενο αυτή τη σχέση σε σύγκριση με σχέσεις που είχε στο παρελθόν; Η ανωτέρω παράθεση των ερωτημάτων αντιστοιχεί στην ερευνητική υπόθεση που στοχεύει στην περιγραφή της αντανακλαστικής όψης του διυποκειμενικού εαυτού στο πλαίσιο της εξωδυαδικής σχέσης. Σε σχεσιακό επίπεδο: (α) Πώς δημιουργούνται, πώς συντηρούνται και πώς λήγουν αυτές οι σχέσεις; (β) Ποια είναι η ταυτότητα της σχέσης; Πώς περιγράφεται με όρους αμεσότητας, πάθους, δέσμευσης; (γ) Ποια συναισθήματα βιώνονται στη σχέση; Πώς εκδηλώνονται και πώς επηρεάζουν τη σχέση;
4 (δ) Πώς βιώνεται η «παρουσία του συντρόφου της πρωτεύουσας σχέσης» μέσα στην εξωδυαδική σχέση; (ε) Τι συγκρούσεις δημιουργούνται στο πλαίσιο της σχέσης; Πώς επιδρούν στην εξέλιξη της σχέσης; (στ) Ποιοι είναι οι επικοινωνιακοί κανόνες στη σχέση (ρητοί-άρρητοι); Οι παραπάνω ερωτήσεις σχετίζονται με την όψη της συνδεσιμότητας του διυποκειμενικού εαυτού. Η ερευνητική υπόθεση συνίσταται στον προσδιορισμό της αντιλαμβανόμενης σχεσιακής ταυτότητας από τους εμπλεκομένους, των συναισθημάτων και των συγκρούσεων που βιώνουν, στην επίδραση του συντρόφου της πρωτεύουσας σχέσης στην εξωδυαδική, καθώς και σε επικοινωνιακούς κανόνες που αναπτύσσονται πιθανότατα λόγω της μυστικής όψης της σχέσης. Σε κοινωνικό επίπεδο: (α) Πώς περιγράφεται και ορίζεται η σχέση στον κοινωνικό περίγυρο; Σε ποια μέλη του κοινωνικού δικτύου των εμπλεκομένων; (β) Ποια τα είδη αντιδράσεων των μελών του κοινωνικού δικτύου που γνωρίζουν για την ύπαρξη της σχέσης (υποστήριξη, επίκριση, απόρριψη); (γ) Πώς αντιλαμβάνονται οι ίδιοι οι εμπλεκόμενοι στην εξωδυαδική σχέση τις υπάρχουσες στάσεις για τις εξωδυαδικές σχέσεις; Πώς επηρεάζονται από αυτές; Αυτά τα ερευνητικά ερωτήματα βασίζονται στην ερευνητική υπόθεση, σύμφωνα με την οποία οι αρνητικές στάσεις για τις εξωδυαδικές σχέσεις επηρεάζουν τη βίωση της σχέσης από τους εμπλεκόμενους, καθώς ως κοινωνικά όντα ενταγμένα σε ομάδες επηρεάζονται από τις επικρατούσες στάσεις και αναπαραστάσεις της ομάδας, όπου ανήκουν. Αυτά τα ερωτήματα αναφέρονται ιδιαίτερα στην όψη της «ύπαρξης μέσα-στον-κόσμο» του διυποκειμενικού εαυτού. Πιθανές δυσχέρειες της έρευνας Η έρευνα μπορεί να συναντήσει διάφορες δυσκολίες, που πιθανώς να σχετίζονται με το σχεδιασμό της, την επιλογή της μεθοδολογίας ή άλλες συνθήκες. Πέρα όμως από τα στοιχεία αυτά που ισχύουν για όλες τις έρευνες, η προτεινόμενη έρευνα πιθανώς θα αντιμετωπίσει την επιπρόσθετη δυσκολία της εύρεσης του κατάλληλου δείγματος, ιδιαίτερα για τη φάση των συνεντεύξεων. Επειδή η εμπλοκή σε εξωδυαδικές σχέσεις είναι ένα θέμα που εντάσσεται στη «μυστική» πλευρά των ερωτικών σχέσεων, πιθανώς να εμφανιστούν δυσκολίες στην εύρεση συμμετεχόντων που έχουν εμπλακεί σε τέτοιες σχέσεις και είναι
5 διαθέσιμα να μιλήσουν ανοικτά για αυτές τις εμπειρίες. Επομένως, η ευαίσθητη φύση του θέματος (σεξουαλικότητα και σχεσιακές παραβάσεις) μπορεί να δυσχεράνει τη διαδικασία της δειγματοληψίας. Για τον λόγο αυτόν, προκειμένου να αντιμετωπιστούν τέτοιες δυσκολίες, είναι απαραίτητο να σχεδιαστούν προσεκτικά τα ερωτηματολόγια και να τηρηθούν απαραβίαστα οι κανόνες της ερευνητικής δεοντολογίας, όπως η ανωνυμία και ο σεβασμός της προσωπικότητας των συμμετεχόντων και της εχεμύθειας των πληροφοριών. Αναμενόμενα αποτελέσματα Με την ολοκλήρωση της προτεινόμενης έρευνας αναμένεται να παρουσιαστεί ένα επιστημονικό πόνημα που θα φωτίσει τις πτυχές του διυποκειμενικού εαυτού που βιώνει την εμπειρία της εξωδυαδικής σχέσης και με τον τρόπο αυτόν να εξαχθούν συμπεράσματα αξιοποιήσιμα σε επίπεδο ψυχοκοινωνικών και κλινικών παρεμβάσεων