ΒΙΒΛΙΟ ΕΡΥΘΡΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΤΩΝ ΣΠΑΝΙΩΝ & ΑΠΕΙΛΟΥΜΕΝΩΝ ΦΥΤΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ A - D Επιτροπή Έκδοσης: Δημήτριος Φοίτος, Θεοφάνης Κωνσταντινίδης & Γεωργία Καμάρη Επιμέλεια κειμένων: Πέπη Μπαρέκα ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΟΤΑΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΠΑΤΡΑ 2009
THE RED DATA BOOK OF RARE AND THREATENED PLANTS OF GREECE VOLUME ONE A - D Edited by Dimitrios Phitos, Theophanis Constantinidis & Georgia Kamari Assisted by Pepy Bareka HELLENIC ΒΟΤΑΝΙCAL SOCIETY PATRAS 2009
Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική, καθώς και η απόδοση του περιεχομένου του βιβλίου με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό ή άλλο, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια της Επιτροπής Έκδοσης του βιβλίου, σύμφωνα με τον νόμο και τους κανόνες του Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΟΤΑΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ Εργαστήριο Βοτανικής Τμήμα Βιολογίας Πανεπιστήμιο Πατρών 26500 ΠΑΤΡΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ & ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ Ειδική Υπηρεσία Διαχείρισης Επιχειρησιακού Προγράμματος «Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη» Αεροπόρου Παπαναστασίου 34 11527 ΑΘΗΝΑ ΙSBN: Σελιδοποίηση-Εκτύπωση: ΚΑΤΑΓΡΑΜΜΑ - Γραφικές Τέχνες, ΑΦΟΙ ΤΕΡΖΗ Ο.Ε. 27420-29333
Consolida brevicornis (Vis.) Soó Τρωτό (VU) Ranunculaceae Consolida brevicornis (Vis.) Soó in Österr. Bot. Z. 71: 245 (1922). Τύπος: [Κροατία] Hab. in agris circa Gelsa insulae Lesina, unde misit Prof. Stalio συμφώνως προς την εικόνα στον Visiani, Fl. Dalmat. Suppl., tab. 6 (1872) (Τύπος πιθανώς στο PAD). Συνώνυμα: Delphinium brevicorne Vis., Fl. Dalmat. 3: 90 (1850). Περιγραφή: Μονοετής πόα με όρθιο βλαστό ύψους 10-40 cm, συνήθως χωρίς διακλαδώσεις, με αραιό, αρθρωτό τρίχωμα στο κατώτερο τμήμα του και μίγμα αδενώδους και μη αδενώδους τριχώματος στην ταξιανθία. Φύλλα βάσης με ευρέως αντιλογχοειδείς, αμβλείς λοβούς, φύλλα βλαστού με γραμμοειδείς, οξείς λοβούς πλάτους 0,4-1,1 mm, αραιώς τριχωτά. Ταξιανθία βοτρυώδης, συνήθως με 4-10 έμμισχα άνθη, ποδίσκοι ανορθωμένοι κατά την ανθοφορία, μήκους 5-9 mm κατά την άνθηση, μακρύτεροι κατά την καρποφορία. Βράκτια κατώτερων ανθέων με πολλές σχίσεις, παρεμφερή των φύλλων, βράκτια ανώτερων φύλλων ακέραια ή σχεδόν ακέραια. Βρακτίδια βραχέα, δεν φθάνουν την βάση της στεφάνης. Σέπαλα με εμφανές βραχύ πλήκτρο μήκους 4-6 mm, ελλειπτικά έως ευρέως ωοειδή-ελλειπτικά, με όνυχα 2-4 mm, ρόδινα έως ρόδινα-ιώδη. Νεκτάριο τρίλοβο, με δισχιδή ανώτερο λοβό και αποστρογγυλωμένους πλευρικούς λοβούς, λευκό με βαθυρόδινες στίξεις και νευρώσεις στο κέντρο, ρόδινο έως ρόδινο-ιώδες πλευρικά. Θύλακας μονήρης, 13-18 x 4-5 mm, με αρθρωτή τρίχωση και σχετικά απότομη απόληξη σε ράμφος μήκους περίπου 2 mm. Σπέρματα 1,4-2,2 x 1,1-1,5 mm, βαθέως καστανά έως μελανά, σχεδόν πυραμιδοειδή, με σειρές από εγκάρσια λέπια. όπου δεν υπάρχει εντατική καλλιέργεια του εδάφους, καθώς και στα κράσπεδα αγροτικών οδών. Το είδος σπανίως εισέρχεται σε φυσική βλάστηση με φρύγανα ή υψηλούς θαμνώνες. Ταξινομικά σχόλια: Η Consolida brevicornis ανήκει στην C. sect. Macrocarpae (Constantinidis & al. 2001) και συγγενεύει με ευρωπαϊκά είδη της ίδιας section (Soó 1922), όπως η C. ajacis (L.) Schur, η C. hispanica (Costa) Greuter & Burdet και η C. phrygia Soó. Διαφέρει από τα ανωτέρω είδη στο πολύ βραχύ μέγεθος τους πλήκτρου, καθώς και σε χαρακτήρες των ανθέων, του μεγέθους του ποδίσκου και του μεγέθους και της μορφολογίας των βρακτίων και των βρακτιδίων. Κατάσταση πληθυσμών: Το είδος απαντά σε μικρούς υποπληθυσμούς, οι οποίοι συνήθως σχηματίζουν κατακερματισμένες ομάδες των 10-100 ατόμων. Εξαιτίας του ιδιαίτερου βιοτόπου παρατηρούνται ακραίες αλλαγές του αριθμού των ατόμων σε ορισμένους υποπληθυσμούς. Συγκεκριμένες ομάδες, οι οποίες είχαν επισημανθεί και καταμετρηθεί, εξαφανίζονται οριστικά, ενώ νέες ομάδες μπορεί να δημιουργηθούν εξαιτίας τυχαίας εισαγωγής σπερμάτων από κάποια άλλη θέση. Μεγάλοι πληθυσμοί (100-500 άτομα) που έχουν παρατηρηθεί σε ήπια καλλιεργούμενες γεωργικές εκμεταλλεύσεις, όπως ελαιώνες ή αγροί με σιτηρά, μπορεί να εξαφανισθούν εξαιτίας της αλλαγής στον τρόπο της καλλιέργειας ή αλλαγής της ίδιας Χρωμοσωματικός αριθμός: 2n = 16 (Strid 2002a). Περίοδος ανθοφορίας: Η ανθοφορία παρατηρείται από τα τέλη Απριλίου έως τουλάχιστον τα μέσα Ιουνίου, αναλόγως του υψομέτρου και της έκθεσης. Γεωγραφική εξάπλωση: Στην Ελλάδα, το είδος εξαπλώνεται στις Ιόνιες Νήσους (Κεφαλονιά, Ιθάκη, Λευκάδα και Καστός) και στην Δ. Στερεά Ελλάδα (Ακαρνανία). Υπάρχει, επίσης, μία πρόσφατη καταγραφή από την απόληξη της χερσονήσου την Μάνης, η οποία χρειάζεται επιβεβαίωση. Η συνολική εξάπλωση περιλαμβάνει την Δ. Βαλκανική Χερσόνησο, όπου, εκτός Ελλάδας, το είδος έχει αναφερθεί από τις Δαλματικές ακτές και ενδεχομένως από την Αλβανία. Βιότοπος: Το είδος απαντά συνήθως σε μικρούς υποπληθυσμούς, αποικίζοντας παρυφές αγρών καλλιεργημένων, σε αγρανάπαυση ή περιοχών που καλλιεργούνται ευκαιριακά. Έχει επίσης παρατηρηθεί στον υπόροφο ελαιώνων Γεωγραφική εξάπλωση της Consolida brevicornis στην Ελλάδα. 307
της καλλιέργειας. Ιδιαίτερα σε περιοχές όπου εφαρμόζεται εντατική κατεργασία του εδάφους και συστηματική ζιζανιοκτονία, απαντούν μόνο λίγα άτομα (1-50) στα όρια των χωραφιών και στους διαχωριστικούς φράκτες των αγροτεμαχίων. Κίνδυνοι και χαρακτηρισμός κατηγορίας απειλής: Οι μικροί υποπληθυσμοί της Consolida brevicornis κινδυνεύουν, κυρίως, λόγω των εντατικών ανθρώπινων παρεμβάσεων στους βιοτόπους τους, που σχετίζονται με εντατική μηχανική κατεργασία του εδάφους, χημική ή μη καταστροφή των ζιζανίων, χρήση των διαχωριστικών λωρίδων των αγροτεμαχίων για εντατική καλλιέργεια. Οι υποπληθυσμοί που εμφανίζονται σε άκρες δρόμων κινδυνεύουν από τεχνικές εργασίες, όπως διαπλατύνσεις δρόμων, αρδευτικά έργα, απώλεια εδάφους. Επιπλέον, εμφανίζεται κίνδυνος για το συγκεκριμένο είδος εξαιτίας του ανταγωνισμού από τα συνυπάρχοντα νιτρόφιλα ή εύρωστα και επιθετικά ιθαγενή ή αλλόχθονα φυτικά είδη που ευνοούνται από ρυπασμένα περιβάλλοντα, υψηλά επίπεδα νιτρικών και συστηματική χρήση ύδρευσης. Εκτός των παραπάνω, η εισβολή της φυσικής βλάστησης σε περιοχές, οι οποίες έχουν καλλιεργηθεί για δεκάδες ή εκατοντάδες ετών, εξαιτίας δημογραφικών αλλαγών και αλλαγής χρήσης της γης, δεν ευνοεί τους υποπληθυσμούς του είδους, που βαθμιαία συρρικνώνονται ή εξαφανίζονται. Η εύρεση νέων υποπληθυσμών στην Ακαρνανία (Καραμπλιάνης 2007) μειώνει την πιθανότητα εξαφάνισης του είδους στην συγκεκριμένη περιοχή, όμως, ο σχετικά μικρός αριθμός των ενήλικων ατόμων, η υποβάθμιση της βλάστησης της περιοχής, σε συνδυασμό με τις νέες καλλιεργητικές εφαρμογές ίσως επιδράσουν αρνητικά στην επιβίωση των υποπληθυσμών αυτών, μακροπρόθεσμα. Ανάλογοι κίνδυνοι εμφανίζονται και στις νήσους του Ιονίου. Εξαιτίας της μικρής συνολικά εξάπλωσης της Consolida brevicornis στην Ελλάδα, της διακεκομμένης κατανομής των πληθυσμών και υποπληθυσμών της και των μεγάλων μεταβολών του αριθμού των ατόμων που μπορεί να παρατηρηθούν σε κάθε πληθυσμό, το είδος προτείνεται να ενταχθεί στην κατηγορία των Τρωτών (VU), σύμφωνα με την κατάταξη της ΙUCN (2001), πληρώντας τα κριτήρια Β1a,c(ii,iv)+2a,c(ii,iv). Μέτρα προστασίας: H διατήρηση του είδους στο φυσικό του περιβάλλον είναι δυνατή, αν ο τρόπος καλλιέργειας της γης ακολουθεί μεθόδους ήπιας και εν μέρει παραδοσιακής εκμετάλλευσης. Η μακροχρόνια παύση της καλλιέργειας οδηγεί σε εισβολή της φυσικής βλάστησης και δεν ενδείκνυται. Σε περιοχές όπου το είδος βρίσκεται σε σχετικά μεγάλους αριθμούς θα πρέπει να αποφεύγεται η εντατική χρήση ζιζανιοκτόνων και να διατηρούνται μικρές λωρίδες γης χωρίς καλλιέργεια, στα κράσπεδα των αγροτικών εκτάσεων. Το είδος έχει ελκυστική εμφάνιση και μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως διακοσμητικό σε κήπους και αλέες. Συνιστάται, επίσης, η εξασφάλιση της καλλιέργειάς του και η ex situ διατήρησή του σε Βοτανικούς Κήπους, καθώς και η φύλαξη των σπερμάτων του σε Τράπεζες Γενετικού Υλικού. Θεοφάνης Καραμπλιάνης & Θεοφάνης Κωνσταντινίδης Το βαλκανικό ενδημικό είδος Consolida brevicornis από το χωριό Κανδύλα της Αιτωλοακαρνανίας. (Φωτ. Θ. Καραμπλιάνης). 308