ΙΟΝΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΜΗΜΑ ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΜΑΘΗΜΑ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΙΙΙ ΔΙΔΑΣΚΟΥΣΑ: ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΣΙΩΨΗ Ακαδημαϊκό έτος 2014-2015 1
2
Η ΚΛΑΣΙΚΗ ΟΡΧΗΣΤΡΑ Ορχήστρα μπαρόκ: ποίκιλε απο κομμάτι σε κομμάτι. Κλασσική ορχήστρα: καθορισμένη ομάδα τεσσάρων μερών. Ορχήστρα ώριμων έργων των Μότσαρτ και Χάυδν: Εγχορδα:1α βιολιά, 2α βιολιά, βιόλες, βιολοντσέλλα, κοντραμπάσσα. Πνευστά:2 φλάουτα, 2 όμποε, 2 κλαρινέτα, 2 φαγκόττα. Χάλκινα:2 Γαλλικά κόρνα, 2 τρομπέτες. Κρουστά:2 τύμπανα.. Παρατηρήστε: Τα πνευστά και τα χάλκινα είναι σε ζευγάρια. Τα κλαρινέτα δεν υπήρχαν στην μπαρόκ ορχήστρα. Στην όπερα και εκκλησιαστική μουσική των Χάυδν και Μότσαρτ χρησιμοποιούνται και τρομπόνια. Αριθμός μουσικών στην ορχήστρα: αυξάνεται αλλά και ποικίλει. Η ιδιωτική ορχήστρα που διήυθηνε ο Χάυδν απο το 1761 έως το 1790 είχε 25 παίκτες. Αλλά για δημόσιες συναυλίες στο Λονδίνο το 1795, διήυθηνε ορχήστρα 60 ατόμων. Κάθε μέρος της κλασικής ορχήστρας έπαιζε έναν ιδιαίτερο ρόλο. Τα έγχορδα ήταν η πιό σημαντική ομάδα οργάνων. Τα πρώτα βιολιά συνήθως έπαιζαν την μελωδία και τα τσέλλα και μπάσσα συνήθως συνόδευαν. Τα πνευστά πρόσθεταν αντιτιθέμενα ηχοχρώματα και πολλές φορές έπαιζαν μελωδίες σόλο. Τα κόρνα και οι τρομπέτες ενίσχυαν τους χαμηλότερους ήχους και γέμιζαν την αρμονία, αλλά συνήθως δεν έπαιζαν την κύρια μελωδία. Τα τύμπανα κρατούσαν και έδιναν έμφαση στον ρυθμό. Ως σύνολο, η κλασική ορχήστρα αναπτύχθηκε σε ένα ευέλικτο και με πολλά χρώματα όργανο στο οποίο οι συνθέτες μπορούσαν να εμπιστεύονται τις πιο δυναμικές και δραματικές μουσικές δημιουργίες τους. ΚΛΑΣΙΚΕΣ ΦΟΡΜΕΣ Οι συνθέσεις της κλασικής μουσικής συνήθως αποτελούνται απο διάφορα μέρη που έχουν διαφορετικό tempo και χαρακτήρα. Συνήθως υπάρχουν τέσσερα μέρη που είναι διαμορφωμένα ως εξής: 1. Γρήγορο μέρος 2. Αργό μέρος 3
3. Μέρος με κάποιο είδος χορού 4. Γρήγορο μέρος. Οι κλασικές συμφωνίες και τα κουαρτέτα εγχόρδων συνήθως ακολουθούν αυτό το σχέδιο με τα τέσσερα μέρη, ενώ οι κλασικές σονάτες μπορεί να αποτελούνται απο δύο, τρία, ή τέσσερα μέρη. Μια συμφωνία είναι γραμμένη για ορχήστρα. Ενα κουαρτέτο εγχόρδων για δύο βιολιά, βιόλα και βιολοντσέλλο. Μια σονάτα για ένα ή δύο όργανα. Οταν γράφει ο συνθέτης ένα μέρος μιας συμφωνίας, ενός κουαρτέτου εγχόρδων, ή μιάς σονάτας, έχει μια ποικιλία απο φόρμες για να επιλέξει. Ενα είδος φόρμας μπορεί να είναι η ΑΒΑ, ενώ άλλο είδος φόρμας μπορεί να είναι το θέμα και παραλλαγές. Ας πούμε δυο λόγια για τα γενικά χαρακτηριστικά της κλασικής φόρμας. Συχνά στα κλασικά μέρη υπάρχει αντίθεση θεμάτων δοσμένη με ζωντάνια. Ενα μέρος μπορεί να περιέχει δυο, τρία, τέσσερα, ακόμα και περισσότερα θέματα με διαφορετικό χαρακτήρα. Η χρήση αντιτιθέμενων θεμάτων είναι αυτή που διαφοροποιεί την κλασική από την μπαρόκ μουσική στην οποία τις περισσότερες φορές υπάρχει ένα μόνο θέμα. Μερικές φορές ο κλασικός συνθέτης σηματοδοτεί την εισαγωγή ενος καινούργιου θέματος με μια σύντομη παύση. Υπάρχει ικανοποιητική ισορροπία και συμμετρία ανάμεσα στις μεγαλύτερες ενότητες του κάθε μέρους. Τα ασταθή μέρη που 'περιπλανώνται' σε τονικότητες εκτός της τονικής, ισορροπούνται με σταθερά μέρη τα οποία επιβεβαιώνουν την τονική. Στο τέλος του κάθε μέρους, λύνονται όλες οι μουσικές αντιθέσεις. Αν και μιλάμε για κλασικό στιλ, πρέπει να θυμόμαστε ότι ο Χάυδν, ο Μότσαρτ και ο Μπετόβεν ήταν τρείς προσωπικότητες με διαφορετικό χαρακτήρα. Μπορεί τα έργα των Μότσαρτ και Χάυδν να ηχούν παρόμοια στην αρχή, αλλά αν τα ακούσουμε πιο προσεκτικά θα αντιληφθούμε τις αισθητές διαφορές των ατομικών τους στιλ. Η μουσική του Μπετόβεν ακούγεται πιο δυναμική, βίαια, και συναισθηματική όταν την συγκρίνουμε με το πιο συγκρατημένο και κομψό έργο των δύο πιο πρώιμων συνθετών. Αλλά και οι Χάυδν και Μότσαρτ συνέθεσαν μουσική που ήταν δραματική και με πάθος. Θα δούμε ότι και οι τρείς συνθέτες υιοθέτησαν παρόμοιες μουσικές διαδικασίες και 4
φόρμες, αλλά οι συναισθηματικές εκφράσεις μέσω της μουσικής τους είχαν την σφραγγίδα του κάθε ενός ξεχωριστά. Συνθέτες, προστάτες, και κοινό την Κλασική περίοδο. Οι Χάυδν, Μότσαρτ και Μπετόβεν -τρεις απο τους μεγαλύτερους συνθέτες του κόσμου- δούλεψαν κατά την περίοδο βίαιων πολιτικών και κοινωνικών αλλαγών. Περίοδος 1750-1820: Γαλλική επανάσταση και Ναπολεόνιοι πόλεμοι. Πολιτική δύναμη: απο την αριστοκρατία και την εκκλησία στην μεσαία τάξη. Συνθήματα: Ελευθερία, ισότητα και αδελφότητα. Επανεξέταση όλων των καθιερωμένων πραγμάτων, ακόμα και της ύπαρξης του Θεού. Κοινωνικές τάσεις και κλασική σύνθεση. Μαζί με τις διάφορες κοινωνικές αλλαγές: αργή ανεξαρτοποίηση του συνθέτη (παραδείγματα: οι τρεις μεγάλοι συνθέτες). Πρώτος ο Γιόζεφ Χάυδν (1732-1809) που πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του υπηρετώντας μια πλούσια αριστοκρατική οικογένεια. Το συμβόλαιο εργοδοσίας (1761) δείχνει ότι θεωρείτο ένας υπηρέτης με προσόντα, όπως και ένας κηπουρός ή μάγειρας. Επρεπε να φοράει στολή και να 'συνθέτει αυτή την μουσική που η Αυτού Μεγαλειότης θα παραγγείλει'. Τον προειδοποιούσε να 'απέχει απο βαρβαρότητες και κακούς τρόπους όταν τρώει, πίνει, και συζητάει'. Ο Βόλφγκαγκ Αμαντέους Μότσαρτ (1756-1791), ο οποίος γεννήθηκε μόλις 24 χρόνια αργότερα, δεν άντεχε να έχει την μεταχείρηση ενός υπηρέτη. Εγκατέλειψε αυτή του την θέση και πήγε στην Βιέννη να δοκιμάσει την τύχη του σαν ελεύθερος επαγγελματίας μουσικός. Για αρκετά χρόνια ήταν πολύ πετυχημένος, αλλά στην συνέχεια η δημοφιλικότητά του κατέρρευσε. Πέθανε με χρέη. Ο Λούντβιχ βαν Μπετόβεν (1770-1827) τα κατάφερε καλύτερα απο τον Μότσαρτ. Μόλις λίγα χρόνια μετά τον θάνατο του Μότσαρτ, ο Μπετόβεν μπόρεσε να δουλέψει σαν ανεξάρτητος μουσικός στην Βιέννη. Κέρδισε την επιτυχία του λόγω της πλατύτερης αγοράς εργασίας που δημιουργήθηκε για τους μουσικούς από την μεσαία αστική τάξη. Αλλά βέβαια και ο ίδιος του είχε μια εξέχουσα προσωπικότητα που έπειθε τους ευγενείς να του προσφέρουν δώρα και να τον μεταχειρίζονται σαν ίσο με αυτούς. 5
Καθώς προχωρούσε ο 18ος αιώνας, περισσότερος κόσμος έβγαζε περισσότερα χρήματα. Οι έμποροι, οι γιατροί, και οι κυβερνητικοί υπάλληλοι μπορούσαν να ζουν πιο άνετα, να αγοράζουν μεγαλύτερα σπίτια, καλύτερα ρούχα και καλύτερο φαγητό. Επίσης συμμετείχαν σε πράγματα που ήταν μέχρι τότε αποκλειστική πολυτέλεια της αριστοκρατίας, όπως στο θέατρο, στην λογοτεχνία και στην μουσική. Στην πραγματικότητα, κατά την κλασσική περίοδο, η μεσαία τάξη είχε μεγάλη επιρροή στην μουσική. Επειδή, λοιπόν, οι συναυλίες στα παλάτια ήταν 'κεκλεισμένων των θυρών' γι'αυτούς, οι άνθρωποι της πόλης άρχισαν να οργανώνουν δημόσιες συναυλίες, όπου, με την αγορά ενός εισητηρίου, μπορούσαν να ακούνε τις πιό πρόσφατες συμφωνίες και κοντσέρτα. Κατά το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, υπήρχε συνωστισμός στις δημόσιες συναυλίες σε όλη την Ευρώπη. Στο Λονδίνο, μια σειρά συναυλιών την περίοδο από το 1765 ως το 1781, δόθηκε με συνδιευθυντή ορχήστρας έναν απο τους γιούς του Μπάχ, τον Γιόχαν Κρίστιαν Μπαχ, ο οποίος είχε μεταναστεύσει στην Αγγλία. Στο Παρίσι, την ίδια περίπου εποχή, ένας οργανισμός κοντσέρτων ονομαζόμενος Concert des Amateurs, δημιούργησε μια μεγάλη ορχήστρα την οποία διηύθηνε κατα την δεκαετία του 1770 ο Chevalier de Saint-Georges (1739-1799), ένας μαύρος συνθέτης και βιολονίστας που ήταν επίσης και πρωταθλητής ξιφομάχος. Βέβαια οι έμποροι και οι δικηγόροι δεν αρκούνταν στο να ακούνε μουσική μόνο σε συναυλίες. Ηθελαν να φέρουν την μουσική και στα σπίτια τους. Ηθελαν τα παιδιά τους να πάρουν μαθήματα μουσικής όπως έκαναν τα παιδιά της αριστοκρατίας. Πραγματικά, αν τα παιδιά της μεσαίας τάξης μάθαιναν να παίζουν μουσικά όργανα αρκετά καλά, θα μπορούσαν να καλεστούν στα παλάτια και, κατά συνέπεια, να παντρευτούν μέλη της αριστοκρατίας. Σε κάθε περίπτωση, η ζήτηση για τυπωμένη μουσική, μουσικά όργανα, και μουσικά μαθήματα, αυξήθηκε σημαντικά. Οι συνθέτες την κλασική εποχή υπολόγιζαν τα γούστα της μεσαίας τάξης. Εγραψαν κομμάτια που ήταν εύκολα να παιχτούν και να γίνουν κατανοητά απο ερασιτέχνες μουσικούς. Στράφηκαν από την σοβαρή στην κωμική όπερα, από τα ηρωικά και μυθολογικά θέματα που ήταν αγαπητά στους ευγενείς σε θέματα που ενδιέφεραν την μεσαία τάξη και σε μελωδίες που έμοιαζαν με φολκ μουσική. Μερικές φορές, οι κωμικές όπερες που έγραφαν γελοιοποιούσαν την αριστοκρατία, και τα χορευτικά μέρη τους ήταν λιγότερο ευγενικά και ερωτοτροπικά και περισσότερο ενεργητικά και αγροίκα (άξεστα). 6
Οι σοβαρές συνθέσεις είχαν την γεύση της λαϊκής και δημοφιλούς μουσικής. Οι τρεις μεγάλοι κλασικοί συνθέτες μερικές φορές χρησιμοποιούσαν γνώριμες μελωδίες σαν θέματα για συμφωνίες και παραλλαγές. Ο Μότσαρτ ήταν ενθουσιασμένος να βλέπει ανθρώπους να χορεύουν στους ρυθμούς των βαλς του τα οποία ήταν διασκευές σε μελωδίες που έπαιρνε απο όπερές του. Και οι τρεις αυτοί συνθέτες έγραψαν χορευτική μουσική για δημόσιους χορούς (balls) στην Βιέννη. Βιέννη. Η Βιέννη ήταν ένα από τα μουσικά κέντρα στην Ευρώπη στην διάρκεια της κλασικής περιόδου. Ο Χάυδν, ο Μότσαρτ, και ο Μπετόβεν ήταν όλοι δραστήριοι εκεί. Η Βιέννη ήταν τότε ένα πολιτιστικό και εμπορικό Ευρωπαϊκό κέντρο που έσφιζε απο ζωή και είχε κοσμοπολίτικο χαρακτήρα. Ο πληθυσμός της (περίπου 250.000 κάτοικοι το 1800) ήταν ο τέταρτος κατά σειρά σε μέγεθος στην Ευρώπη. Αν και οι τρεις μεγάλοι κλασικοί συνθέτες γεννήθηκαν αλλού, όλοι κατέληξαν στην Βιέννη να σπουδάσουν και να επιζητήσουν αναγνώρηση. Στην Βιέννη, ο Χάυδν και ο Μότσαρτ έγιναν στενοί φίλοι και επηρρέασαν ο ένας τον άλλον. Ο Μπετόβεν ταξίδεψε όταν ήταν δεκαέξι χρονών να παίξει για τον Μότσαρτ. Οταν έγινε είκοσι δύο, ξαναπήγε να μελετήσει με τον Χάυδν. Αριστοκράτες απο όλα τα μέρη της αυτοκρατορίας πήγαιναν στην Βιέννη να περάσουν τον χειμώνα τους, μερικές φορές κουβαλώντας και την προσωπική τους ορχήστρα. Η μουσική ήταν σημαντική δραστηριότητα στην καθημερινή ζωή της αριστοκρατίας και μια καλή ορχήστρα ήταν σύμβολο γοήτρου. Πολλοι ευγενείς ήταν οι ίδιοι τους εξαιρετικοί μουσικοί. Για παράδειγμα, η αυτοκράτειρα Μαρία Τερέζα τραγουδούσε σε μουσικές βραδιές στο παλάτι όταν ήταν νέα. Ο αυτοκράτορας Γιόζεφ ΙΙ ήταν ένας τσελλίστας με αξιώσεις, και ο Αρχιδούκας Ροδόλφος ήταν για πολλά χρόνια μαθητής του Μπετόβεν στο πιάνο και την σύνθεση. Μεγάλο μέρος της μουσικής ακουγόταν σε ιδιωτικές συναυλίες, όπου αριστοκράτες και πλούσιοι αστοί έπαιζαν μαζί με επαγγελματίες μουσικούς. Ο Μότσαρτ και ο Μπετόβεν πολλές φορές κέρδιζαν χρήματα με το να συμμετέχουν σε τέτοια κοντσέρτα. Πολλές φορές οι ευγενείς προσλάμβαναν υπηρέτες που είχαν και μουσικά προσόντα. Μια διαφήμηση στην Vienna Gazette του 1789 έγραφε: 'Ζητείται, για οικεία ευγενούς, ένας άνδρας υπηρέτης που να ξέρει να παίζει καλά βιολί.'. 7
Στην Βιέννη υπήρχε επίσης και μουσική σε υπαίθριους χώρους, να ακούγεται ελαφριά και 'γνώριμη'. Μικρές μπάντες πνευστών και εγχόρδων έπαιζαν σε υπαίθρια πάρτυ ή κάτω από παράθυρα ανθρώπων που πιθανόν θα τους πετούσαν λεφτά. Ενα Βιεννέζικο ημερολόγιο έγραφε ότι 'τις ωραίες νύκτες του καλοκαιριού μπορεί κανείς να ακούσει σερενάτες στους δρόμους όλες τις ώρες'. Ο Χάυδν και ο Μότσαρτ έγραψαν πολλά κομμάτια για τέτοιου είδους μουσικές εκδηλώσεις, που τα ονόμαζαν divertimentos ή σερενάτες. Η μεγάλη αγάπη της Βιέννης για την μουσική και η ενθουσιώδης ζήτηση καινούργιων έργων την κατέστησαν πόλο έλξης για τους Χάυδν, Μότσαρτ, και Μπετόβεν. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Kamien Roger, Music. An Appreciation, U.S.A.: York Graphic Services, 1998, 91-142. 2. Machlis Joseph, Η Απόλαυση της Μουσικής, Αθήνα: Fagotto Books, 1996 (1 η εκδ. 1955). 3. Michels Urlich, Άτλας της Μουσικής, τομ. ΙΙ (Ιστορικό μέρος. Από το Μπαρόκ ως σήμερα), Αθήνα: Φίλιππος Νάκας, 1995. 8