ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ

ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ 100 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2011

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΕΞΟΔΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΡΕΧΟΥΣΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ, ΚΑΙ ΟΧΙ ΜΟΝΟΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ Καθώς βρισκόμαστε στο επίκεντρο του τυφώνα που λέγεται ελληνική οικονομική κρίση, αναζητούμε, όπως και παλαιότερα, κάποιον από μηχανής θεό να μας προσφέρει ένα σωσίβιο σωτηρίας. Οι «από μηχανής θεοί» είναι ένα κομβικό σημάδι της ελληνικής ιστορίας, που συχνά περιτυλίγεται μία ηρωική ατμόσφαιρα μυστηρίου, ωστόσο η τεχνοκρατία των καιρών μας επιτάσσει πιο λογικοφανείς ερμηνείες της πραγματικότητας. Για παράδειγμα, θα μπορούσαμε να ελπίζουμε σε μια γενναιόδωρη χρηματοδότηση, προερχόμενη από πλούσιους εταίρους στην παγκόσμια κοινότητα, με το αζημίωτο βέβαια. Είναι τέτοια η έκταση και το βάθος της ελληνικής οικονομικής τραγωδίας που μόνο μεγαλεπήβολα σχέδια είναι σε θέση να διαχειρισθούν το πρόβλημα. Άρμα παρέλασης του Ολλανδικού Φεστιβάλ Λουλουδιών το 1951 εκφράζει ευχαριστίες για το Σχέδιο Μάρσαλ. Γράφουν Π. Παλαιός 1, Ι. Βιδάκης και Γ. Μπάλτος 2 ΜΑΡΣΑΛ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2011 101

Εύλογα, λοιπόν, επανέρχεται στη μνήμη μας αλλά και στην επικαιρότητα το περίφημο «σχέδιο Μάρσαλ», το οποίο εκτός από μεγαλεπήβολο και γενναιόδωρο ήταν τεχνοκρατικά βιώσιμο και αμφοτεροβαρώς ωφέλιμο. Εκτίμησή μας είναι ότι πρέπει να διατυπωθεί προς Αμερικής και το γεγονός ότι αυτή διαμορφώνεται σε μεγάλο βαθμό ανεξάρτητα από την εκάστοτε πολιτική ηγεσία. Αυτό είναι αδιαμφισβήτητα και το μεγάλο της πλεονέκτημα, διότι της επιτρέπει να θέτει μακροχρόνιους στόχους στους οποίους μένει προσηλωμένη. Η λύση που επέλεξε ΤΟ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ: ΟΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Οι τέσσερις ιδεολογικές παραδόσεις εξωτερικής πολιτικής της Αμερικής είναι η ουιλσονική, η χαμιλτονιακή, η τζακσονική και η τζεφερσονιακή. τη διεθνή κοινότητα ένα τέτοιο αίτημα, με τρόπο που να υπογραμμίζει την πολύπλευρη ωφελιμότητα του εγχειρήματος και, ενώ απομένει ανοικτό για διερεύνηση το ερώτημα ποιος ή ποιοι θα είναι αποδέκτες του αιτήματος, θετικά διακείμενοι να ανταποκριθούν, επειδή θέλουν, μπορούν και τους συμφέρει... Μια αναδρομή στα σχετικά με τον πρώτο διδάξαντα, αείμνηστο στρατηγό Γ. Μάρσαλ, ίσως βοηθήσει τις σκέψεις και τις πράξεις μας. Αυτό που κυρίως ενδιαφέρει είναι να φανεί η διαχρονικότητα της υψηλής στρατηγικής της η Αμερική για την αντιμετώπιση της μεταπολεμικής παγκόσμιας οικονομικής κρίσης κατά τη δεκαετία του 50 μπορεί κάλλιστα να αποτελέσει σύμβουλο για τις τρέχουσες ηγεσίες της παγκόσμιας κοινότητας, αν και μετά τις ζημίες από τις πολεμικές εκστρατείες των ΗΠΑ στη Μέση Ανατολή (βλέπε Ιράκ και Αφγανιστάν) και το γεγονός ότι η αμερικανική οικονομία είναι από τα περισσότερο πληγέντα από τη χρηματοοικονομική κρίση θύματα, δείχνει βέβαιο ότι το επερχόμενο σχέδιο διάσωσης θα φέρει όνομα άλλης εθνικότητας... Η προώθηση των πάγιων αμερικανικών συμφερόντων έχει ως θεμέλιο λίθο αυτές τις μακροχρόνιες παραδόσεις. Σύμφωνα με τον Χ. Παπασωτηρίου 3 η ουιλσονική πολιτική χαρακτηρίζεται από την προσπάθεια διάδοσης εκ μέρους των ΗΠΑ, των φιλελεύθερων και δημοκρατικών αξιών σε πανανθρώπινο επίπεδο. Σύμφωνα με αυτή την παράδοση οι ΗΠΑ οφείλουν να μεσολαβήσουν προκειμένου οι δυτικές αξίες της δημοκρατίας να διαδοθούν σε ολόκληρο τον κόσμο. Η χαμιλτονιακή παράδοση εστιάζει στο ρόλο της οικονομίας στη διαμόρφωση ισχύος. 102 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2011

ΣΧΕΔΙΟ ΜΑΡΣΑΛ Η ύπαρξη του σημερινού ανοικτού διεθνούς συστήματος αποτελεί την μεγαλύτερη επιτυχία της παράδοσης αυτής. Η εξωτερική πολιτική καθορίζεται με βάση το εθνικό συμφέρον στο πλαίσιο ορθολογιστικής διαδικασίας, αφήνοντας εκτός την ιδεολογία. Η τζακσονική παράδοση αποτελεί ένα μείγμα εθνικισμού και λαϊκισμού, βρίσκεται σε αντίθεση με την ιεραποστολική διάσταση του ουιλσονισμού και την οικονομοκεντρική διάσταση της χαμιλτονιακής παράδοσης, ενώ εναντιώνεται στις πολυμερείς δεσμεύσεις των ΗΠΑ. Η τζεφερσονιακή παράδοση αφορά κυρίως στην ανησυχία για ενδεχόμενη καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από τους μηχανισμούς ασφάλειας των ΗΠΑ. Η ανησυχία αυτή πηγάζει από τη γενικότερη δυσπιστία των Αμερικανών πολιτών απέναντι στο κράτος. Ως παράδοση βρίσκει απήχηση κυρίως στην αντιπολιτευτική ρητορική. Αναφορικά με τη χρήση στρατιωτικών μέσων πρεσβεύει ότι αυτά θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν αποκλειστικά για την προάσπιση πολύ σημαντικών εθνικών συμφερόντων, τονίζοντας την ανάγκη για ολοσχερή καταστροφή του εχθρού σε περίπτωση που οι ΗΠΑ δεχτούν επίθεση. συνδυασμένη χρήση τους. Σε κάθε περίπτωση όμως το πλαίσιο εντός του οποίου κινούνται είναι κοινό, η εξυπηρέτηση της υψηλής στρατηγικής της Αμερικής. Σύμφωνα με τον Μ. Ευρυβιάδη 4 η διαμόρφωση της μακροστρατηγικής πραγματοποιείται από επαγγελματίες που είναι Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΤΗΣ ΥΨΗΛΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ ΤΗΣ ΑΜΕΡΙΚΗΣ Παρά την ύπαρξη των παραπάνω παραδόσεων και τις διαφορετικές προσεγγίσεις που εκφράζει κάθε μία από αυτές, η εξωτερική πολιτική της Αμερικής είναι μακροχρόνια και σταθερή. Ουσιαστικά οι παραδόσεις αποτελούν μέσα για την επίτευξη των σταθερών στόχων. Είναι εργαλεία της μακροστρατηγικής που, αν και το καθένα έχει διαφορετική λογική, μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την επίτευξη του ίδιου τελικού στόχου. Σε τελική ανάλυση μπορεί να γίνει και Αριστερά: Από αριστερά ο Ουίνστον Τσώρτσιλ, ο Φράνκλιν Ντ. Ρούσβελτ και ο Στάλιν στη διάσκεψη της Γιάλτας, μεταξύ 4 και 11 Φεβρουαρίου 1945. Δεξιά: Από αριστερά ο Κλέμεντ Άτλη, νέος πρωθυπουργός της Βρετανίας, ο Χάρυ Τρούμαν, νέος πρόεδρος των ΗΠΑ και ο Στάλιν, στη διάσκεψη του Πότσδαμ μεταξύ 28 Ιουλίου και 1 Αυγούστου 1945. ειδικά καταρτισμένοι γι αυτό τον σκοπό. Ακόμα και ο εκάστοτε Πρόεδρος κινείται εντός των πλαισίων που ορίζει αυτή η στρατηγική. Μετά από κάθε εκλογή Προέδρου ακολουθεί μία με- ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2011 103

ΣΧΕΔΙΟ ΜΑΡΣΑΛ Πίνακας 1 Βοήθεια προς Ελλάδα ως ποσοστό % ΑΕΠ στo πλαίσιo του Σχεδίου Έτος βοήθειας Βοήθεια ως % ΑΕΠ 1948-1949 11,12 1949-1950 15,71 1950-1951 10,25 1951-1952 7,57 1952-1953 2,47 Δεξιά: Ο Στρατηγός Τζορτζ Μάρσαλ, Αρχηγός Επιτελείου του Στρατού των ΗΠΑ. Απέναντι, επάνω: Ο Στρατηγός Τζορτζ Μάρσαλ, υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, προσέρχεται στο πανεπιστήμιο Χάρβαρντ για την περίφημη ομιλία ανακοίνωσης του Σχεδίου Μάρσαλ στις 5 Ιουνίου 1947. Απέναντι, κάτω: Σάκοι επισιτιστικής βοήθειας με το λογότυπο του Σχεδίου Μάρσαλ. ταβατική περίοδος κατά την οποία καθορίζονται οι γενικές επιδιώξεις, οι οποίες πάντα κινούνται εντός του γενικότερου πλαισίου της μακροστρατηγικής. Την ίδια μεταβατική περίοδο καθορίζονται και τα στελέχη που θα συμμετέχουν σε σημαντικά δημόσια αξιώματα. Ο ρόλος της Γερουσίας στη διαδικασία αυτή είναι σημαντικός, καθώς έχει το συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα να εγκρίνει ή να απορρίπτει υποψηφιότητες για δημόσιες θέσεις. Έτσι εξασφαλίζεται ουσιαστικός έλεγχος στην εκτελεστική εξουσία. Το Δόγμα Τρούμαν, το Σχέδιο Μάρσαλ, η στρατηγική της ανάσχεσης του Κέναν, ο Νόμος για την Εθνική Ασφάλεια (National Security Act) και το NCS-68 (η περίφημη 58σέλιδη αναφορά του Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας National Security Council: NCS που εκδόθηκε το 1950, κατεύθυνε την αμερικανική υψηλή στρατηγική στο μεγαλύτερο μέρος της διάρκειας του Ψυχρού Πολέμου, για να αποχαρακτηρισθεί από άκρως απόρρητο 20 χρόνια αργότερα) είναι βασικοί πυλώνες πάνω στους οποίους στηρίζεται η αμερικανική εξωτερική πολιτική. Αυτές οι κατευθύνσεις θα υπήρχαν ακόμα και αν ο Ψυχρός Πόλεμος δεν είχε πραγματοποιηθεί ποτέ. Αυτό δείχνει ακόμη περισσότερο το πόσο μακροχρόνια και σταθερή ήταν και παραμένει η στόχευση της εξωτερικής πολιτικής. Οι στόχοι του Σχεδίου Μάρσαλ, όπως θα δούμε παρακάτω, δεν ήταν δυνατό να αποκλίνουν από τα πλαίσιο αυτό. Είναι, άλλωστε, ένα από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα της ενότητας και της συνέχεια που παρουσιάζει η εξωτερική πολιτική της χώρας αυτής. Ο ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ Το διεθνές σύστημα σύμφωνα με τη ρεαλιστική προσέγγιση χαρακτηρίζεται από άναρχη δομή. Αυτό σημαίνει ότι σε αντίθεση με τα έθνη-κράτη, όπου ο εκάστοτε κεντρικός φορέας εξουσίας εξασφαλίζει την τάξη, στην κοινωνία των κρατών δεν υφίσταται αντίστοιχος θεσμικός φορέας εξουσίας. Η ισχύς είναι ο παράγοντας που διαφοροποιεί και ταξινομεί τα κράτη. Η ισχύς και κατά συνέπεια η ιεραρχική θέση των κρατικών δρώντων στο διεθνές σύστημα δεν παραμένει σταθερή. Σύμφωνα με τη ρεαλιστική άποψη, η άνιση ανάπτυξη είναι ένας καίριος λόγος ανακατανομής της ισχύος. Καθώς τα κράτη αναπτύσσονται οικονομικά ανισομερώς, αντίστοιχα προκαλούνται και ανισομερείς αλλαγές στην ισχύ τους. Κάθε κράτος που βελτιώνει τη σχετική του θέση στην ιεραρχία της ισχύος επιδιώκει και την προώθηση περισσότερων συμφερόντων του και με πιο δυναμικό τρόπο σε σχέση με το παρελθόν. Παρόλη την άναρχη δομή τα κράτη συνιστούν, μέσω αποδοχής κοινών αξιών, κανόνων και θεσμών, μία διεθνή κοινωνία. Ωστόσο, παρά την ύπαρξη του στοιχείου της κοινωνίας επιδιώκουν συνεχώς τη διασφάλιση πρωτίστως της ασφάλειας και της ανεξαρτησίας, ακόμα και σε βάρος των κοινά αποδεκτών θεσμών. Σε αυτή την προσπάθεια η ισχύς είναι ο παράγοντας που καθορίζει τον βαθμό επίτευξης των βασικών στόχων κάθε κράτους. Οι μεγάλες δυνάμεις είναι αυτές που εξασφαλίζουν τη διεθνή τάξη. Η διεθνής τάξη, εντούτοις, έρχεται συχνά σε αντιπαράθεση με την εθνική ανεξαρτησία και δεν είναι πάντοτε θεμιτή από τα μικρότερα κράτη, τα οποία εν ονόματί της δέχονται ισχυρές πιέσεις από τους θεματοφύλακές της. Μέσα στο άναρχο διεθνές σύστημα τα κράτη βρίσκονται σε μία αέναη ταλάντωση ανάμεσα στη λογική του πρέπο- Ο πολιτικός ρεαλισμός του Σχεδίου Μάρσαλ είναι εμφανής. Κύριος στόχος του ήταν η προώθηση της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής έναντι της σοβιετικής επιρροής. 104 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2011

ντος που πρεσβεύουν οι διεθνείς οργανισμοί, οι συμφωνίες, οι θεσμοί και στη λογική των συνεπειών που υπαγορεύει τη διασφάλιση των εθνικών συμφερόντων. Η ροπή προς την υιοθέτηση πολιτικών της δεύτερης μορφής, όταν τίθενται διλήμματα ασφάλειας, συνιστά τον σκληρό πυρήνα της λογικής του διεθνούς συστήματος. Ο πολιτικός ρεαλισμός του Σχεδίου Μάρσαλ είναι εμφανής. Κύριος στόχος του ήταν η προώθηση της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής έναντι της σοβιετικής επιρροής. Ο Ψυχρός Πόλεμος ως παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος (...τα οφέλη του ενός αποτελούσαν πάντα ζημίες για τον άλλο 5 ) αποτελούσε μία αντιπαράθεση «ρεαλιστικώς δρώντων υποκειμένων» και το Σχέδιο Μάρσαλ ήταν ένα από τα πολιτικοοικονομικά εργαλεία στο πεδίο μάχης που ονομάζεται διεθνές σύστημα. Η ΕΥΡΩΠΗ ΜΕΤΑ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ Β' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ Το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου σήμανε την είσοδο της ανθρωπότητας σε μία νέα περίοδο. Το διπολικό σύστημα και ο Ψυχρός Πόλεμος θα κυριαρχήσουν τις επόμενες δεκαετίες στη διεθνή πολιτική σκηνή. Οι μεγάλες ευρωπαϊκές χώρες εξουθενωμένες από τον πολύχρονο αγώνα απέναντι στις δυνάμεις του Άξονα δεν μπορούσαν πλέον να διατηρήσουν την ηγετική τους θέση στο διεθνές σύστημα, τουλάχιστον μέχρι να ορθοποδήσουν οικονομικά. Ειδικότερα η Αγγλία που σήκωσε στις πλάτες της μεγάλο βάρος της αντίστασης απέναντι στη Γερμανία, βρέθηκε σε αδυναμία να υποστηρίξει τις υποχρεώσεις που απέρρεαν από τη θέση της ως μιας από τις ηγέτιδες δυνάμεις. Η πείνα, η εξαθλίωση, η οικονομική ανέχεια και οι διαλυμένες υποδομές είναι μερικά μόνο από τα δεινά που έπρεπε να αντιμετωπίσουν οι Ευρωπαίοι. Όπως ήταν αναμενόμενο οι παραδοσιακές δυνάμεις της γηραιάς ηπείρου, δηλαδή η Αγγλία και η Γαλλία, αναγκάστηκαν να μειώσουν τον διεθνή τους ρόλο σε μία προσπάθεια να αναδιοργανωθούν εσωτερικά και να ανακάμψουν. Το κενό που διαμορφώθηκε ανέλαβε να το καλύψει η Αμερική, που αποφάσιζε οριστικά να εγκαταλείψει την πολιτική της μη παρέμβασης στα εσωτερικά άλλων κρατών. Παρά το γεγονός ότι οι περισσότερες άλλες ευρωπαϊκές δυνάμεις είχαν χάσει εξαιτίας του πολέμου το μεγαλύτερο μέρος της ισχύος τους και βρίσκονταν στα πρόθυρα της χρεοκοπίας, η ΕΣΣΔ είχε καταφέρει να αναδειχθεί σε κυρίαρχο πόλο στη μεταπολεμική εποχή. Αν και αυτή είχε υποστεί τεράστιες απώλειες τόσο σε έμψυχο δυναμικό όσο και σε υποδομές, η μεγάλη βιομηχανική της βάση την καθιστούσε ισχυρή. Την ίδια περίοδο πολλά ζητήματα που αφορούσαν στον καθορισμό των σφαιρών επιρροής, παρά τη συμφωνία της Γιάλτας ανάμεσα στον Στάλιν, τον Ρούσβελτ και τον Τσώρτσιλ το 1945, παρέμεναν ανεπίλυτα. Το ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2011 105

Αριστερά: Διανομή επισιτιστικής βοήθειας του Σχεδίου Μάρσαλ κάπου στην Ολλανδία. Δεξιά: Τρακτέρ του Σχεδίου Μάρσαλ στη Χάγη της Ολλανδίας, τον Φεβρουάριο του 1949. Χάρτης: Σύγκριση της κατανομής των πόρων του Σχεδίου Μάρσαλ στα ευρωπαϊκά κράτη. Πίνακας 2 Ποσά βοήθειας στo πλαίσιo του Σχεδίου Μάρσαλ Βοηθούμενα Κράτη Ποσό ενίσχυσης* Ποσοστό % του συνόλου Ηνωμένο Βασίλειο 3.189,8 24,69% Γαλλία 2.713,6 21,01% Ιταλία 1.508,8 11,68% Γερμανία (Δυτική) 1.390,6 10,76% Ολλανδία 1.083,5 8,39% Ελλάδα 706,7 5,47% Αυστρία 677,8 5,25% Βέλγιο/Λουξεμβούργο 559,3 4,33% Δανία 273,0 2,11% Νορβηγία 255,3 1,98% Τουρκία 225,1 1,74% Ιρλανδία 147,5 1,14% Σουηδία 107,3 0,83% Πορτογαλία 51,2 0,40% Ισλανδία 29,3 0,23% Σύνολα 12.918,8 100% Πηγή: USIA (* Τα ποσά είναι σε εκατομμύρια δολάρια Αμερικής) σημαντικότερο από αυτά ήταν η τύχη της Γερμανίας, για την οποία η Αμερική πίεζε προς την κατεύθυνση της ενοποίησης. Τα συμφέροντα της Σοβιετικής Ένωσης έγινε σύντομα αντιληπτό ότι θα έρχονταν σε σύγκρουση με τα αντίστοιχα των Ηνωμένων Πολιτειών. Ένας αγώνας ανάμεσα στις δύο υπερδυνάμεις σε επίπεδο πολιτικό, στρατιωτικό και οικονομικό είχε ήδη ξεκινήσει. Η άνοδος των κομμουνιστικών κομμάτων στην Ιταλία και στη Γαλλία, η αμφίρροπη εξέλιξη του εμφυλίου πολέμου στην Ελλάδα και η αύξηση της σοβιετικής επιρροής σε χώρες όπως η Τουρκία και το Ιράν ανησυχούσαν την Αμερικανική πολιτική ηγεσία. Σε μία προσπάθεια να αποκτήσει τον πολιτικό έλεγχο στη Δυτική Ευρώπη, καθώς η Ανατολική βρισκόταν ήδη υπό απόλυτη σοβιετική εξουσία, αποφάσισε να δράσει άμεσα με παροχή οικονομικής βοήθειας. Αν και αρχικά η συνδρομή προοριζόταν μόνο για την Ελλάδα, ο διαπιστούμενος κίνδυνος να τεθεί η Ευρώπη υπό τη σφαίρα επιρροής της Σοβιετικής πλευράς, ανάγκασε τις ΗΠΑ να επεκτείνουν τη βοήθειά τους προς ολόκληρη την Ευρώπη. Η ανάδειξη της Αμερικής ως προστάτιδας δύναμης των φιλελεύθερων ευρωπαϊκών δημοκρατιών, αλλά και γενικότερα η αναβάθμιση 106 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2011

ΣΧΕΔΙΟ ΜΑΡΣΑΛ κής που προωθούσε το Δόγμα και το εργαλείο για την υλοποίησή του. Οφείλουμε σε κάθε περίπτωση να σημειώσουμε ότι αφετηριακή βάση και για το Σχέδιο και το Δόγμα ήταν η πολιτική του Προέδρου Τρούμαν έναντι της Σοβιετικής Ένωσης υπό το σχήμα μιας στρατηγικής της ανάσχεσης (containment). Στο πλαίσιο που διαμόρφωσε αυτή η στρατηγική και το Δόγμα Τρούμαν στηρίχθηκε λίγο αργότερα η οικονομική βοήθεια προς την Ευρώπη με το Σχέδιο Μάρσαλ. Η στρατηγική συνοπτικά παρουσιάτου ρόλου της ως παγκόσμιας δύναμης που θα εξασφάλιζε τη σταθερότητα του διεθνούς συστήματος εκφράστηκε μέσα από το Δόγμα του Δημοκρατικού Προέδρου Χ. Τρούμαν, (δύο θητείες μεταξύ 12 Απριλίου 1945 και 20 Μαρτίου 1953) και από το Σχέδιο οικονομικής βοήθειας του Στρατηγού Γ. Μάρσαλ. Αμφότερες οι πολιτικές εξαγγέλθηκαν το 1947 με διαφορά λίγων μηνών, στις 12 Μαρτίου το Δόγμα Τρούμαν και στις 5 Ιουνίου το Σχέδιο Μάρσαλ. Το τελευταίο ουσιαστικά ήταν η συνέχεια της πολιτικής λογι- στηκε από τον Τ. Κέναν με άρθρο που είχε τίτλο: «The Sources of Soviet Conduct» στο περιοδικό Foreign Affairs τον Ιούλιο του 1947. Αρχικά ο συγγραφέας του δεν αποκάλυψε το όνομα του αλλά το υπέγραψε ως Χ. Ο Κέναν ήταν ένα από τα σημαντικότερα στελέχη του Υπουργείου Εξωτερικών κατά την περίοδο διακυβέρνησης του Προέδρου Τρούμαν. Πίστευε ότι ο Ψυχρός Πόλεμος ενίσχυε την εσωτερική συνοχή της ΕΣΣΔ. Όσο πιο γρήγορα τελείωνε τόσο γρηγορότερα θα ερχόταν και η κατάρρευση του αντιπάλου. ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2011 107

Η Ελλάδα παρουσιαζόταν να είναι σε άμεση ανάγκη για παροχή οικονομικής βοήθειας, προκειμένου να διασφαλίσει την εσωτερική τάξη, την ασφάλεια και την πολιτική σταθερότητα. ΤΟ ΔΟΓΜΑ ΤΡΟΥΜΑΝ Στις 12 Μαρτίου 1947 ο Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής Τρούμαν ανακοίνωσε το νέο δόγμα της χώρας του. Η ομιλία πραγματοποιήθηκε σε κοινή συνεδρίαση της Βουλής των Αντιπροσώπων και της Γερουσίας. Είναι ιστορικής σημασίας διότι αποκάλυψε τη νέα πολιτική απέναντι στην Ευρώπη και την ΕΣΣΔ, καθόρισε την εξέλιξη της ιστορίας και έμεινε γνωστό ως Δόγμα Τρούμαν (Truman Doctrine). Σύμφωνα με το νέο Δόγμα οι Ηνωμένες Πολιτείες οφείλουν να προασπιστούν τις χώρες που κινδυνεύουν να χάσουν το δημοκρατικό τους πολίτευμα και την ελευθερία τους από ένοπλες μειοψηφίες, που επιδιώκουν να επιβληθούν στην πλειοψηφία με τη βία και τα όπλα. Η Ελλάδα, σύμφωνα με τον Τρούμαν, ήταν μία από αυτές τις περιπτώσεις χωρών. Η αμερικανική αντιπροσωπεία στην Ελλάδα επιβεβαίωνε τις αιτιάσεις της ελληνικής κυβέρνησης σχετικά με την ανάγκη για παροχή οικονομικής βοήθειας. Η Γερμανική κατοχή είχε ως αποτέλεσμα την καταστροφή όλων σχεδόν των βασικών υποδομών της χώρας. Ο κομμουνιστικός στρατός χαρακτηρίζεται στην ομιλία ως μαχητική μειοψηφία που εκμεταλλευόμενη τις άθλιες συνθήκες μπορούσε να επιφέρει πολιτικό χάος καθιστώντας την οικονομική ανάκαμψη αδύνατη ( a militant minority, exploiting human want and misery, was able to create political chaos which, until now, has made economic recovery impossible). Η ένοπλη δράση των κομμουνιστικών δυνάμεων αναφέρεται επίσης με τον όρο τρομοκρατικές δραστηριότητες, (terrorist activities). Η Ελλάδα παρουσιαζόταν να είναι σε άμεση ανάγκη για παροχή οικονομικής βοήθειας, προκειμένου να διασφαλίσει την εσωτερική τάξη, την ασφάλεια και την πολιτική σταθερότητα. Προς αυτή την κατεύθυνση η Ελληνική Κυβέρνηση φερόταν να έχει ζητήσει τη συνδρομή Αμερικανών οικονομολόγων και τεχνικών. Η βοήθεια τους θα ήταν σημαντική ώστε τα χρήματα της βοήθειας να αξιοποιούνταν αποτελεσματικά. Η ΑΔΥΝΑΜΙΑ ΑΓΓΛΙΑΣ ΚΑΙ ΓΑΛΛΙΑΣ ΝΑ ΠΑΡΕΜΒΟΥΝ Η αδυναμία της Βρετανικής Κυβέρνησης να συνεχίσει να διαδραματίζει τον ηγετικό της ρόλο στη διεθνή πολιτική σκηνή φαίνεται να είναι απολύτως αντιληπτή στο νέο δόγμα. Από τις 31 Μαρτίου 1947 και έπειτα η Αγγλία δεν θα ήταν σε θέση να στηρίζει οικονομικά τους συμμάχους της. Η κατεστραμμένη οικονομία της εξαιτίας του πολέμου την ανάγκαζε να εστιάσει τις προσπάθει- ες στην ανάκαμψή της. Ακόμα και η Γαλλία βρισκόταν στην ίδια δυσμενή θέση με την σύμμαχο της. Μάλιστα εκεί το πολιτικό σκηνικό έμοιαζε ακόμη περισσότερο εύθραυστο, με τη μεγάλη άνοδο του κομμουνιστικού κόμματος. Το κενό που προέκυπτε δεν μπορούσε να αναλάβει καμία άλλη χώρα πλην εκείνης που είχε υποστεί τις λιγότερες απώλειες από τη συμμετοχή της στον πόλεμο, δηλαδή η Αμερική. Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ Εκτός από την εκδήλωση ενδιαφέροντος για παροχή οικονομικής βοήθειας προς την Ελλάδα, το Δόγμα Τρούμαν προέβλεπε και την επέμβαση και σε άλλα κρίσιμα σημεία. Η Τουρκία δεν μπορούσε παρά να θεωρείται ένα από αυτά τα στρατηγικής σημασίας κράτη. Η θέση της επέτρεπε να χρησιμοποιηθεί ως ανάχωμα στην κάθοδο της Σοβιετικής Ένωσης προς τη Μεσόγειο, που αποτελεί πάγια επιδίωξή της. Επίσης μπορούσε να λειτουργήσει ως εμπόδιο και στην εξάπλωση του κομμουνισμού στην Ανατολή. Η οικονομική στήριξη της Τουρκίας θεωρήθηκε αναγκαία, παρά το γεγονός ότι αναγνωριζόταν ότι είχε λάβει και στο παρελθόν βοήθεια και ότι δεν είχε τις ίδιες απώλειες με την Ελλάδα στον πόλεμο. «Nevertheless, Turkey needs now our support». Με αυτή την έκφραση πολιτικού ρεαλισμού το Δόγμα Τρούμαν κάλυψε την Τουρκία, παρά το γεγονός ότι δεν είχε πολεμήσει ουσιαστικά στο πλευρό των Συμμάχων. Ενδεχόμενη απώλεια επιρροής είτε στην Ελλάδα είτε στην Τουρκία θεωρούνταν ως μεγάλο πλήγμα για τις δυτικές δυνάμεις. Ήταν σίγουρο ότι η Τουρκία θα επηρέαζε αρνητικά τις εξελίξεις, όχι μόνο στη Μέση Ανατολή αλλά και στην Ευρώπη. Η Ελλάδα ειδικά αξιολογήθηκε ως το προπύργιο του αντικομμουνιστικού αγώνα. Η ΑΔΥΝΑΜΙΑ ΤΟΥ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥ ΗΝΩΜΕΝΩΝ ΕΘΝΩΝ Ο νεοσύστατος Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών θεωρήθηκε ότι δεν ήταν σε θέση να συμβάλλει ουσιαστικά στη διάσωση από την απειλή της κομμουνιστικής επιρροής και χαρακτηρίστηκε ως αδύναμος. Η αδυναμία του αφορούσε το γεγονός ότι δεν είχε ούτε τα μέσα ούτε τη νομική εξουσιοδότηση να διαχειριστεί κρίσεις που απαιτούσαν άμεση παρέμβαση. Με το Δόγμα Τρούμαν γινόταν σαφές ότι η Αμερική ήταν αποφασισμένη να αποτρέψει την εξάπλωση της Σοβιετικής σφαίρας επιρροής ακόμη και με χρήση στρατιωτικών μέσων. Ακόμα και καθεστώτα τα οποία δεν ήταν δημοκρατικά θα στηρίζονταν για τον σκοπό αυτόν. Ο ΟΗΕ που μόλις πριν λίγα χρόνια είχε ιδρυθεί στη λογική της προώθησης της συνεργασίας των λαών αδυνατούσε να ανταποκριθεί στις ανάγκες τις συγκρουσιακής σχέσης ΗΠΑ-ΕΣΣΔ. Εξάλλου η τελευταία ήταν μέλος του ΟΗΕ με ισχυρές επιρροές και θα μπορούσε κάλλιστα να στήσει τη δική της γραμμή άμυνας έναντι των αμερικανικών προθέσεων. Η αμερικανική διπλωματία γνώριζε τους ενδογενείς περιορισμούς που θα είχε η χρήση του Οργανισμού ως εργαλείο προώθησης του Δόγματος Τρούμαν και έτσι εξαρχής προτίμησε να χρησιμοποιήσει δικά της μέσα. Ακόμη όμως και χωρίς να γίνει όργανο του νέου αμερικανικού δόγματος, ο ΟΗΕ φάνηκε καθ όλη τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, αλλά και στην συνέχεια, αδύναμος να ανταποκριθεί στις βασικές ιδρυτικές του αρχές (το βέτο των Μεγάλων Δυνάμεων στο Συμβούλιο Ασφαλείας, ως συμβιβασμός στο βωμό της διατήρησης της ισορροπίας ισχύος αποδυνάμωσε την παρεμβατική ισχύ του ΟΗΕ). ΤΟ ΔΟΓΜΑ ΤΡΟΥΜΑΝ ΩΣ ΕΚΦΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΤΗΣ ΑΝΑΣΧΕΣΗΣ Είχε γίνει σαφές ότι με τη νέα τους πολιτική οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν αποφασισμένες να παρέμβουν με επιθετικές κινήσεις και εκτός Ελλάδας, ώστε να εμποδίσουν την πολιτική εξάπλωση της ΕΣΣΔ. Αυτή η παρέμβαση θα εκφραζόταν με κάθε πρόσφορο μέσο, ακόμα και με στρατιωτική επέμβαση. Αυτό που επιδίωκε ήταν η ανάσχεση του σοβιετικού «ποταμού». Στη βάση αυτής της προσέγγισης το Δόγμα Τρούμαν χώριζε τον κόσμο σε δύο στρατόπεδα. Από τη μία πλευρά ήταν ο ελεύθερος κόσμος, όπου οι επιλογές εξέφραζαν την πλειοψηφία και προέρχονταν μέσα από δημοκρατικές διαδικασίες και από την άλλη βρίσκονταν τα κομμουνιστικά καθεστώτα, όπου μία μειοψηφία μέσα από τον έλεγχο των μέσων μαζικής ενημέρωσης, τη νοθεία των εκλογών και την καταπίεση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων επέβαλλε τη θέληση της. Ο Ψυχρός Πόλεμος με την διακήρυξη του Δόγματος Τρούμαν είχε πλέον θεμελιωθεί και πολιτικά. ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΜΑΡΣΑΛ Η Αμερική είχε κατανοήσει ότι η ανάσχεση της Σοβιετικής επιρροής στην Ανατολική Ευρώπη θα ήταν δύσκολο να επιτευχθεί, χωρίς την δημιουργία ενός μόνιμου οικονομικού δεσμού ανάμεσα σε αυτήν και τις άλλες χώρες. Με αυτή την τακτική θα κατάφερνε να πετύχει τρεις σκοπούς. 108 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2011

ΣΧΕΔΙΟ ΜΑΡΣΑΛ Ο ένας ήταν η δέσμευση των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων στο φιλελεύθερο στρατόπεδο και η άρνηση της επιλογής του σοβιετικού οικονομικού μοντέλου. Είδαμε ότι τα χρόνια που ακολούθησαν τη λήξη του πολέμου σε αρκετές χώρες οι δυνάμεις του κομμουνισμού γνώρισαν σημαντική άνοδο. Εάν αυτή η άνοδος δεν ανακοπτόταν άμεσα, ο κίνδυνος δημιουργίας ισχυρών πολιτικών θυλάκων ή ακόμη και κυβερνήσεων υπό την επιρροή των Σοβιετικών στη δυτική Ευρώπη ήταν για τις ΗΠΑ ορατός όσο ποτέ. Ο δεύτερος σκοπός που θα επιδίωκε ήταν ο επηρεασμός του πληθυσμού. Η οικονομική κατάσταση στην Ευρώπη ήταν άθλια, καθώς η σφοδρότητα της προηγηθείσας παγκόσμιας πολεμικής σύγκρουσης είχε διαλύσει σχεδόν τα πάντα. Η ανυπαρξία υποδομών και η εξαθλίωση προσέθεταν ακόμα πιο αρνητική χροιά στο ήδη νοσηρό τοπίο. Σε μία τέτοια κατάσταση η βοήθεια από την άλλη μεριά του Ατλαντικού έμοιαζε ως «μάννα εξ ουρανού». Η κοινή γνώμη θα επηρεαζόταν θετικά και έτσι θα μειώνονταν οι πιθανότητες για μία βίαιη εξέγερση με σκοπό την εγκαθίδρυση κομμουνιστικών καθεστώτων. Ακόμη και στις χώρες όπου δεν υπήρχε κίνδυνος για άμεση εξέγερση, αλλά οι κομμουνιστές είχαν μεγάλη άνοδο, μία οικονομική βοήθεια θα αποδείκνυε ότι το στρατόπεδο των δυνάμεων του φιλελευθερισμού μπορούσε να προσφέρει περισσότερα. Σε κάθε περίπτωση η κοινή γνώμη των χωρών που θα λάμβανε τη βοήθεια και θα έβλεπε απτά αποτελέσματα στην καθημερινότητά της, δεν θα μπορούσε παρά να στηρίξει τις φιλοδυτικές κυβερνήσεις και να αποστραφεί τον κομμουνισμό. Αυτό φάνηκε ιδιαίτερα αργότερα όταν έγινε πράξη η στήριξη ακόμη και προς χώρες που ανήκαν στον ανατολικό συνασπισμό, όπως στην Πολωνία και στην Τσεχοσλοβακία που αποδέχτηκαν αρχικά την αμερικανική βοήθεια, όμως η παρέμβαση της Μόσχας προς την αντίθετη κατεύθυνση ήταν άμεση και αναγκάστηκαν τελικά να αρνηθούν. Ο τρίτος σκοπός ήταν η ανάπτυξη της αμερικανικής οικονομίας. Όσο κι αν φαίνεται οξύμωρο η οικονομική στήριξη των ευρωπαϊκών κρατών ήταν δυνατό να επέστρεφε κατά ένα ποσοστό τα οφέλη στην Αμερική, στηρίζοντας και τη δική της οικονομική ανάπτυξη. Η δυσπραγία στη Γηραιά Ήπειρο δεν επηρέαζε μόνο τις τοπικές οικονομίες. Λειτουργούσε ανασταλτικά και για την ανάπτυξη της Αμερικής. Τα προβλήματα στην Ευρώπη συνεπάγονταν μειωμένες εξαγωγές για την Αμερική, άρα μειωμένη δυνατότητα για ανάπτυξη. Ο μηχανισμός της βοήθειας θα στήριζε την ανάπτυξη στην Ευρώπη, γεγονός που θα επέτρεπε την αύξηση της ζήτησης για αμερικανικά προϊόντα. Είναι ενδεικτικό των παραπάνω ότι το σκέλος του Σχεδίου Μάρσαλ για την Ελλάδα έδινε προτεραιότητα στην ενίσχυση βιομηχανικών δραστηριοτήτων οι οποίες δεν ήσαν ανταγωνιστικές των Αμερικανικών (αφήνοντας για παράδειγμα έξω τον στρατηγικό για τη χώρα Ο Πρόεδρος Χάρυ Τρούμαν υπογράφει την πράξη βοήθειας εξωτερικού για την Ελλάδα και την Τουρκία. ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2011 109

ΣΧΕΔΙΟ ΜΑΡΣΑΛ Επάνω: Σκηνή από την ανοικοδόμηση του Βερολίνου. Το πανό στον τοίχο του κτιρίου γράφει: «Σχέδιο Εκτάκτου Ανάγκης του Βερολίνου με τη Βοήθεια του Σχεδίου Μάρσαλ». Απέναντι: Το λογότυπο του Σχεδίου Μάρσαλ. κλάδο του καπνού), δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην ενίσχυση της καταναλωτικής δύναμης και των προτιμήσεων του ελληνικού πληθυσμού για προϊόντα εισαγόμενα από εταιρίες αμερικανικών συμφερόντων (π.χ. Κόκα-Κόλα). Ήταν τότε ακριβώς που μπήκαν τα θεμέλια του δυτικότροπου καταναλωτικού προτύπου στην Ελλάδα όπως, λίγο αργότερα, και σε άλλες χώρες της Ανατολικής Μεσογείου, όπως η Τουρκία). Έχοντας ως επιδίωξη τους στόχους που αναγράφηκαν παραπάνω, η αμερικανική διπλωματία αποφάσισε την παροχή οικονομικής βοήθειας προς την Ευρώπη, που αργότερα επεκτάθηκε και εκτός αυτής. Το πρόγραμμα στήριξης έμεινε γνωστό στην ιστορία ως «Σχέδιο Μάρσαλ», από τον Υπουργό Εξωτερικών της χώρας, στρατηγό Γ. Μάρσαλ ο οποίος το εμπνεύστηκε. Η επίσημη παρουσίασή του πραγματοποιήθηκε στις 5 Ιουνί- ου 1947 με ομιλία του ίδιου του δημιουργού του στο Πανεπιστήμιο Harvard. Το Σχέδιο αποτελούσε τη συνέχεια και κινούνταν εντός του πλαισίου που είχε χαράξει η στρατηγική ανάσχεσης του Κέναν και το Δόγμα Τρούμαν. Έκανε πράξη τη διαπίστωση του Κέναν ότι η κομμουνιστική απειλή έπρεπε πρωτίστως να αντιμετωπιστεί με πολιτικά και οικονομικά μέσα. Παράλληλα συνέβαλε στην ανάσχεση του αντιπάλου, δημιουργώντας ένα 110 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2011

ισχυρό κίνητρο για τις χώρες της Ευρώπης να προσδεθούν στο άρμα των Ηνωμένων Πολιτειών. Το Σχέδιο Μάρσαλ ουσιαστικά συνέβαλε στον de facto διαμελισμό της Ευρώπης σε Ανατολική και Δυτική, επιδιώκοντας σε ένα βαθμό αυτό που θα αναζητούσαν στη συνέχεια οι Ευρωπαίοι με την Ένωση Άνθρακα και Χάλυβα, την ΕΟΚ και την ΕΕ, δηλαδή την οικονομική ενοποίηση. Η ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΒΟΗΘΕΙΑΣ Τα κράτη που τελικά συμμετείχαν στο Σχέδιο Μάρσαλ ήταν δεκαέξι με συνολικό πληθυσμό 218,9 εκ. ατόμων. Από τις χώρες που αρχικά εκδήλωσαν ενδιαφέρον ένταξης στο πρόγραμμα και μετείχαν και στη Διάσκεψη στο Παρίσι, η Ελβετία ήταν η μόνη που ακύρωσε τη συμμετοχή της, ενώ προστέθηκε και μία ακόμη χώρα που θα λάμβανε μέρος στο πρόγραμμα, η Δυτική Γερμανία. Ειδικότερα για την συμμετοχή της Δυτικής Γερμανίας στο πρόγραμμα οικονομικής βοήθειας είναι ευρέως διαδεδομένη η άποψη ότι η ανασυγκρότησή της υπό την αιγίδα της αμερικανικής πολιτικής κηδεμονίας βρισκόταν στον πυρήνα του Σχεδίου Μάρσαλ, ως ο κυρίαρχος στόχος. Οι ΗΠΑ έδιναν ιδιαίτερη σημασία στην οικονομική ανόρθωση της Γερμανίας για δύο λόγους. Πρώτον, διότι θα μπορούσε να λειτουργήσει ως συγκριτικό μέγεθος με την Ανατολική Γερμανία, αποδεικνύοντας την ανωτερότητα του καπιταλιστικού μοντέλου έναντι του κομμουνιστικού. Δεύτερον, διότι γνωρίζοντας την οργανωτικότητα και τη μεγάλη ικανότητα βιομηχανικής ανάπτυξης που είχε επιδείξει στο παρελθόν η χώρα (όπως για παράδειγμα μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο όπου μέσα σε δύο δεκαετίες κατάφερε να ανασυγκροτηθεί) θεωρούσαν ότι θα μπορούσε να λειτουργήσει ως η οικονομική ατμομηχανή που θα έβαζε την Ευρώπη στον δρόμο της ανάπτυξης. Η αμερικανική οικονομία είχε πολλά να ωφεληθεί από μία τέτοια εξέλιξη, καθώς αυτό θα συνεπαγόταν αύξηση της ζήτησης για αμερικανικά προϊόντα. Το κριτήριο για την παροχή της οικονομικής βοήθειας ήταν καθαρά ρεαλιστικό. Η πολιτική σημασία της κάθε χώρας στο νέο διεθνές περιβάλλον και η ανάγκη ανάσχεσης της Σοβιετικής επιρροής επισκίασε κάθε διάθεση για εφαρμογή ιδεαλιστικών κριτηρίων. Η Τουρκία, που δεν πολέμησε στο πλευρό των Συμμάχων, αλλά έλαβε γενναία βοήθεια λόγω της σημαντικής γεωστρατηγικής της θέσης, αποτελεί άλλο ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Οι δύο πίνακες δείχνουν αναλυτικά τα ποσά της βοήθειας για κάθε χώρα ΓΙΑΤΙ ΠΕΤΥΧΕ ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΜΑΡΣΑΛ; Εάν υπάρχει ένα τρανταχτό παράδειγμα επιτυχημένης οικονομικής διπλωματίας, αυτό είναι αδιαμφισβήτητα το Σχέδιο Μάρσαλ. Η αμερικανική ηγεσία υπό τον φόβο της εξάπλωσης του κομμουνισμού στην Ευρώπη αναγκάστηκε να προσφύγει στην οικονομική διπλωματία. Η αλήθεια είναι ότι δεν θα μπορούσε να πράξει διαφορετικά. Η επέμβαση ήταν κάτι παραπάνω από αναγκαία και η χρήση στρατιωτικών μέσων μετά τη σφαγή του Β Παγκοσμίου Πολέμου απαγορευτική. Το τελικό αποτέλεσμα δικαίωσε Η παρέμβαση του Αμερικανικού κράτους στην εσωτερική οικονομία για να αντιστραφούν τα αρνητικά αποτελέσματα της οικονομικής κρίσης του 1929, επαναλήφθηκε σε διευρυμένη κλίμακα με το Σχέδιο Μάρσαλ. Πολύ γρήγορα το κατά κεφαλήν ΑΕΠ αυξήθηκε στην Ευρώπη κατά 32%, η αγροτική παραγωγή κατά 11% πάνω από τα προπολεμικά επίπεδα, και η βιομηχανική παραγωγή ξεπέρασε το επίπεδο του 1938 κατά 40 ποσοστιαίες μονάδες 6. Η οικονομική μεγέθυνση που ακολούθησε στην Ευρώπη απομάκρυνε σταδιακά τη λαϊκή δυσαρέσκεια, την ανέχεια και τη φτώχεια. Έτσι απομακρύνθηκε ο κίνδυνος επαναστατικών κινημάτων που θα οδηγούσαν στην εγκαθίδρυση κομμουνιστικών καθεστώτων. Η Αμερική ως δωρήτρια χώρα ενίσχυσε το ηγετικό της προφίλ στα μάτια των Ευρωπαίων πολιτών. Η βελτιωμένη εικόνα της βοήθησε πολύ στην αποδοχή του φιλελεύθερου οικονομικού μοντέλου που πρέσβευε. Βέβαια στην Ευρώπη υπήρχε ήδη μακρά φιλελεύθερη παράδοση, όμως η δίνη του Β Παγκοσμίου Πολέμου και η αναταραχή που επακολούθησε αύξησε την επιρροή των κομμουνιστικών κομμάτων ιδιαίτερα στην Γαλλία και στην Ιταλία. Το Σχέδιο Μάρσαλ έθεσε τις βάσεις για την ενοποιητική διαδικασία των Ευρωπαϊκών κρατών. Η πορεία προς την ΕΟΚ, την ΕΕ και αργότερα το κοινό νόμισμα ξεκίνησε από τότε. Η Ευρωπαϊκή ενοποίηση ήταν κορυφαία επιλογή της Αμερικανικής πολιτικής ηγεσίας 7. Είχε αντιληφθεί ότι μία τέτοια εξέλιξη θα μπορούσε αφενός να συμβάλει στην ανάπτυξη ενός ισχυρού εμποδίου απέναντι στην ΕΣΣΔ, αφετέρου θα δημιουργούσε μία αγορά προϊόντων από την οποία θα επωφελούνταν οι Αμερικανικές επιχειρήσεις. Η μείωση των τελωνειακών δασμών και των λοιπών εμποδίων στη ελεύθερη διακίνηση αγαθών συνέβαλε καθοριστικά προς αυτή την κατεύθυνση δημιουργώντας μία κουλτούρα συνεργασίας και αλληλοκατανόησης. Εκτός από τους οικονομικούς λόγους η βο- Το Σχέδιο Μάρσαλ έθεσε τις βάσεις για την ενοποιητική διαδικασία των Ευρωπαϊκών κρατών. Η πορεία προς την ΕΟΚ, την ΕΕ και αργότερα το κοινό νόμισμα ξεκίνησε από τότε. Η συνολική βοήθεια στις ευρωπαϊκές χώρες έφτασε σχεδόν τα δεκατρία δισεκατομμύρια δολάρια. Από αυτά τα χρήματα παραπάνω από τα μισά, περίπου εννέα δισεκατομμύρια δολάρια, μοιράστηκαν ανάμεσα στο Ηνωμένο Βασίλειο, τη Γαλλία, την Ιταλία και τη Δυτική Γερμανία. Η κατανομή αυτή δείχνει ότι η αμερικανική οικονομική διπλωματία δεν έκανε διάκριση ανάμεσα στους συμμάχους και στις δυνάμεις του Άξονα. τους εμπνευστές του καθώς απέφερε οφέλη όχι μόνο στους λήπτες της βοήθειας αλλά και στον ίδιο τον δωρητή. Η οικονομική βοήθεια δεν συνέβαλε μόνο στην ανόρθωση της Ευρώπης. Παράλληλα ενίσχυσε τις αμερικανικές εξαγωγές και δημιούργησε τις βάσεις για εμπέδωση κλίματος επενδυτικής σταθερότητας. Μπορεί να θεωρηθεί και ως μία παγκόσμιας κλίμακας κεϋνσιανή πολιτική. ήθεια ήταν επιτυχία επειδή επέβαλε στην Ευρώπη την Αμερικανική πολιτική ηγεμονία, που λειτούργησε εξισορροπητικά στις ενδοευρωπαϊκές σχέσεις αποτρέποντας έτσι τις συγκρούσεις του παρελθόντος. Τόσο ο πρώτος όσο και ο δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος απέδειξαν ότι η ισορροπία ισχύος στην Ευρώπη δεν μπορούσε να εξασφαλίσει τη μακροχρόνια ειρήνη. Μόνο μία εξωτερική δύναμη μπορούσε να αποκαταστή- ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2011 111

Δεξιά: Εργασίες ανοικοδόμησης σε δεξαμενή στο λιμάνι του Πειραιά, από το Σώμα Μηχανικού του Στρατού των ΗΠΑ τον Φεβρουάριο του 1948. Απέναντι: Τον Δεκέμβριο του 1953 ο Τζορτζ Μάρσαλ έλαβε το Βραβείο Νόμπελ Ειρήνης για το ομώνυμο Σχέδιο. Παραμένει ο μοναδικός στρατιωτικός βραβευμένος με Νόμπελ. Κάτω: Γραμματόσημο του 1960 της Ομοσπονδιακής Γερμανίας, αφιερωμένο στη μνήμη του Τζορτζ Μάρσαλ. σει την ομαλότητα. Όπως φάνηκε τις δεκαετίες που ακολούθησαν, η ηγεμονία των Ηνωμένων Πολιτειών πράγματι λειτούργησε εξισορροπητικά, όμως η Ευρώπη αναγκάστηκε να μείνει έκτοτε στην σκιά της μεγάλης υπερδύναμης. Η οικονομική και νομισματική ενοποίηση δεν έχει γίνει ακόμα πολιτική, και κυρίως στρατιωτική, και όσο δεν γίνεται το επιπλέον αυτό ουσιαστικό βήμα η Γηραιά Ήπειρος δεν θα καταφέρει να ανακτήσει τα πρωτεία. Το Σχέδιο πέτυχε επίσης επειδή ήταν τεχνικά άρτια οργανωμένο. Η πολιτική ηγεσία των ΗΠΑ κατανόησε βαθιά τις ανάγκες τόσο σε υλικά όσο και σε χρήματα. Η βοήθεια περιελάμβανε ένα μείγμα από δάνεια, δωρεές αλλά και παροχή υλικοτεχνικής υποστήριξης. Η επικέντρωση σε συγκεκριμένες ανάγκες και η εξειδίκευση της βοήθειας ανάλογα με τις ανάγκες του κάθε κράτους αύξησαν κατακόρυφα την αποτελεσματικότητα των διατιθέμενων πόρων. Για παράδειγμα η Κεντρική Ευρώπη έλαβε μεγαλύτερες ποσότητες τροφίμων διότι αυτό είχε πραγματικά ανάγκη, ενώ χώρες όπως η Ιταλία και η Γαλλία με μακρά βιομηχανική παράδοση έγιναν δέκτες επενδύσεων. Η μακρόχρονη επιχειρηματική παράδοση της Ευρώπης, το υψηλό μορφωτικό επίπεδο του πληθυσμού και η κατοχή τεχνογνωσίας συνέβαλαν στην ταχύτερη απόδοση αποτελεσμάτων από το Σχέδιο Μάρσαλ. Αδιαμφισβήτητα η γρήγορη ανάκαμψη των περισσότερων οικονομιών που έλαβαν την ενίσχυση οφειλόταν στο κατάλληλο επιχειρηματικό υπόβαθρο. Για παράδειγμα η Αγγλία, η Γερμανία, η Γαλλία και η Ιταλία που είχαν ισχυρή βιομηχανική παράδοση και φιλελεύθερη κουλτούρα κατάφεραν γρήγορα να ανακάμψουν. Άλλες χώρες, όπως η Ελλάδα και η Τουρκία, παρά το γεγονός ότι έλαβαν υψηλά ποσά δεν είχαν την ίδια οικονομική μεγέθυνση, διότι πολύ απλά η επιχειρηματικότητα στις χώρες αυτές ουδέποτε ήταν ανεπτυγμένη και η ανασταλτική δύναμη της διαφθοράς ήταν πανταχού παρούσα. Το Σχέδιο πέτυχε και για ένα ακόμη απλό λόγο. Επειδή αρνήθηκε να συμμετάσχει η ΕΣΣΔ και οι χώρες δορυφόροι της. Αν και αρχικά η ΕΣΣΔ συμμετείχε στις συζητήσεις για την κατανομή της βοήθειας τελικά αρνήθηκε τους όρους των Δυτικών και αποχώρησε. Μαζί της εξανάγκασε να αποχωρήσουν και όλα τα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης, παρά το γεγονός ότι κάποια εξακολουθούσαν να επιθυμούν την συμμετοχή τους στο πρόγραμμα ενίσχυσης. Αν η Σοβιετική Ένωση είχε αποφασίσει να λάβει τη βοήθεια, δεν θα είχε δημιουργηθεί εναντίον της από τις δυτικές δημοκρατίες ένα τόσο συμπαγές «πολιτικό τείχος». Επίσης, η Ουάσιγκτον θα αναγκαζόταν να δαπανήσει περισσότερα χρήματα, καθώς η ΕΣΣΔ με την τεράστια έκταση και τον πληθυσμό της θα επιβάρυνε σημαντικά τον προϋπολογισμό και ένα μεγάλο μέρος της βοήθειας που έλαβαν τα δυτικά κράτη θα απορροφούνταν από τη Σοβιετική Ένωση. Για όλους αυτούς τους λόγους η Αμερική στάθηκε τυχερή που οι Ανατολικοί δεν δέχτηκαν την βοήθεια. Γιατί όμως έπρεπε να πάρει το ρίσκο και να προσφέρει βοήθεια και στους ανατολικούς; Επειδή έπρεπε να αποδείξει ότι ο δυτικός φιλελευθερισμός είναι ανοιχτός σε όλο τον κόσμο και αντιπροσωπεύει τη διάφανη και ελεύθερη πλευρά της πολιτικής και κοινωνικής ζωής. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ, ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΠΑΡΟΝ ΚΑΙ ΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝ Αδιαμφισβήτητα το Σχέδιο Μάρσαλ πέτυχε το σκοπό του. Επέτρεψε στις Ηνωμένες Πολιτείες να κυριαρχήσουν διπλωματικά στις χώρες που δέχτηκαν τη βοήθεια και να τις απομακρύνει από τη σοβιετική σφαίρα επιρροής. Η οικονομική διπλωματία απέδειξε ότι μπορεί να πετύχει τον πολιτικό έλεγχο και να αποτελέσει, παραφράζοντας τον Κλάουζεβιτς, τη συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα. Μπορεί οι χώρες που έλαβαν την οικονομική βοήθεια να ενισχύθηκαν σημαντικά, όμως στην πραγματικότητα ο σκοπός του Σχεδίου ήταν άλλος. Τα κίνητρά του ήταν καθαρά ρεαλιστικά και απέβλεπαν στη σταθεροποίηση της πολιτικής κυριαρχίας στο πλαίσιο του ψυχροπολεμικού ανταγωνισμού που μόλις είχε αρχίσει. Το Σχέδιο Μάρσαλ είναι παράδειγμα επιτυχημένης οικονομικής διπλωματίας και έδειξε πως όταν ο στρατηγικός σχεδιασμός είναι μακροχρόνιος και στοχευμένος, τότε τα αποτελέσματα 112 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2011

ΣΧΕΔΙΟ ΜΑΡΣΑΛ νία και την Γαλλία ως τους βασικούς διαχειριστές, αλλά υπό την εποπτεία των ΗΠΑ, ή μια συλλογική πρόταση από την ΕΕ για τις χώρες του ευρωπαϊκού νότου με αντίκρυσμα-ανταπόδοση ενεργειακούς πόρους και τουριστικές υπηρεσίες για τις βόρειες χώρες... Ωστόσο, η ουσία πρόσθετα βρίσκεται τόσο στα χαρακτηριστικά και στην προοπτική του κάθε προγράμματος διάσωσης όσο και στη δική μας ανταπόκριση και πρόθεση να δημιουργήσουμε και να προοδεύσουμε... δωρία του σχεδίου Μάρσαλ με αντιπαροχή πολλαπλά οικονομικά, πολιτικά, πολιτιστικά ωφελήματα και την κατάκτηση του κόσμου. Η υποψηφιότητα, από την άλλη πλευρά, της Γερμανίας παρουσιάζει σημαντικές διαφοροποιήσεις από τις ΗΠΑ κατά τη δεκαετία του 1950, όσον αφορά μια σειρά από στρατηγικές θεωρήσεις: το είδος της προβαλλόμενης εξωστρέφειας, κατάφορα παρεμβατικής σε θεσμικό επίπεδο από πλευράς Γερμανίας, ανεξέλεγκτα παρεμβατικής σε επιχειρηματικό επίπεδο από πλευράς ΗΠΑ, το θετικό ιστορικό φορτίο από πλευράς ΗΠΑ του αδιαμφισβήτητου νικητή στο πεδίο των μεγάλων πολεμικών και οικονομικών συγκρούσεων, και το εξαιρετικά αρνητικό ιστορικό φορτίο από πλευράς Γερμανίας με τις δυσβάστακτες ενοχικές αγκυλώσεις που προκαλεί και τα υφέρποντα ρεβανσιστικά σύνδρομα που τροφοδοτεί, την αδυναμία της Γερμανίας να δημιουργήσει και να προβάλει διεθνώς ένα πειστικό καταναλωτικό και πολιτισμικό πρότυπο (ανταγωνιστικό του αμερικανικού), το οποίο θα κερδίσει τις καρδιές των μαζών (κυρίως των νέων) και θα ανατροφοδοτήσει τις αγορές της με νέο αίμα. Θα μπορούσε να γραφτεί άνετα κάποια μελέτη για τις δυνατότητες και τις αδυναμίες της Γερμανίας να παίξει το ρόλο του γενναιόδωρου άρχοντα στην παγκόσμια πολιτεία... Αντίστοιχα, θα μπορούσε να μελετηθεί ένας ανάλογος ρόλος της Κίνας ή ένα νέο Σχέδιο Μάρσαλ με τη Γερμαδεν μπορεί παρά να είναι θεαματικά. Είναι επείγον πια να σημειωθεί η επιτακτικότητα και των σημερινών συνθηκών για παγκόσμιας κλίμακας σχέδια διάσωσης, αλλά και να εξετασθεί ποια χαρακτηριστικά πρέπει να έχουν τέτοιου είδους προγράμματα σε σχέση με τη «γενναιοδωρία» των μέσων, τη δραστικότητα των αποτελεσμάτων και ιδιαίτερα το μακροπρόθεσμο ορίζοντα ανάπτυξής τους. Δεν είναι αντικείμενο, τέλος, του παρόντος άρθρου να απαντήσει ποιός θα είναι ο σύγχρονος ηγέτης που θα δώσει το όνομά του σε ένα παγκόσμιο σχέδιο διάσωσης. Αυτό που θέλουμε να επισημάνουμε είναι ότι βρίσκεται σε εξέλιξη ένας παγκόσμιος οικονομικός πόλεμος και, όπως σε κάθε πόλεμο, θα προκύψουν θύματα, είτε πρόκειται για κυβερνήσεις και θεσμούς είτε για πολίτες και λαούς. Εν τούτοις, δεν θα αντισταθούμε στον πειρασμό να επιχειρήσουμε μια πρόβλεψη και ένα μικρό σχετικό υπαινιγμό, οπότε στο ερώτημα ποια είναι η αναδυόμενη από τις στάχτες του παγκόσμιου οικονομικού πολέμου λιγότερο φθαρμένη και περισσότερη εύρωστη υπερδύναμη, σημαντική υποψηφιότητα για απάντηση θέτει η Γερμανία. Υπό την προϋπόθεση, βέβαια, ότι θα συνειδητοποιήσει έγκαιρα πως αυτή είναι η ευκαιρία της αφενός να εξέλθει από το συντηρητισμό και την εσωστρέφεια και αφετέρου να λάβει τη σκυτάλη του φιλελευθερισμού και της ανάπτυξης, που στη δεκαετία του 50 έλαβαν οι ΗΠΑ από την Αγγλία, επενδύοντας στη γενναιο- Υποσημειώσεις 1. Το κείμενο αυτό βασίζεται σε ομότιτλη εργασία που εκπονήθηκε το 2011, στο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Διεθνών Σχέσεων και Στρατηγικών Σπουδών στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, (Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών), υπό την επίβλεψη του Καθηγητού Μ. Ευρυβιάδη. 2. Μέλη της Ομάδας Μελετών του Κέντρου Αμυντικών, Ενεργειακών & Γεωπολιτικών Ερευνών, το οποίο λειτουργεί υπό την εποπτεία του Ι. Καρκαζή, Καθηγητή του Πανεπιστημίου Αιγαίου, με διευθυντή τον Ι. Βιδάκη, Αρχιπλοίαρχο (Ο) Π.Ν. ε.α. Οι συγγραφείς αποδέχονται ευχαρίστως σχόλια και επισημάνσεις για το παρόν κείμενο στην ηλ. διεύθυνση: contact-us@defencenter-energeo.org. 3. Χ Παπασωτηρίου, Η Διεθνής Πολιτική στον 210ν Αιώνα (Αθήνα: Εκδόσεις Ποιότητα, 2008) σελ.107-132 καθώς και Χ Παπασωτηρίου (2008) Ο Ομπάμα και οι Παραδόσεις της Αμερικανικής Εξωτερικής Πολιτικής, Γεωστρατηγική, Ινστιτούτο Αμυντικών Αναλύσεων, 15-16: 133-157. 4. Μάριος Λ. Ευρυβιάδης (2008), Η Διαχρονική Συνέχεια της Αμερικανικής Μακροστρατηγικής, Γεωστρατηγική, Ινστιτούτο Αμυντικών Αναλύσεων, 15-16: 7-22. 5. Στην περίπτωση κατά την οποία μια δύναμη έχει αναπτύξει μια συγκριτικά αποτελεσματική και ισχυρή διπλωματία (π.χ. Αγγλία, ΗΠΑ κλπ) μπορεί να επιτύχει, μέσω οικονομιών κλίμακας, ασύμμετρη εκμετάλλευση του οφέλους, προκαλώντας αναλογικά πολύ μεγαλύτερες ζημιές στον αντίπαλο (δυστυχώς πολλοί ειδικοί/ καθηγητές στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό χρησιμοποιούν όρους όπως το zero-sum game με μεγάλη ευκολία και μάλλον για λόγους εντυπωσιασμού χωρίς να έχουν εμβαθύνει στην σχέση ωφέλους-ζημιών). 6. Diane B. Kunz, Marshall Plan Commemorative Section: The Marshall Plan Reconsidered: A Complex of Motives, (Foreign Affairs May- June 1997), http://www.foreignaffairs.com/ articles/53056/diane-b-kunz/mashall-plancommemorative-section-the-marshall-planreconsider. 7. Roy Jenkins, Marshall Plan Commemorative Section: Special Relationships: The Postwar Bequest, (Foreign Affairs May- June 1997), http://www.foreignaffairs.com/articles/53040/ roy-jenkins/marshall-plan-commemorativesection-special-relationships-the-po. 8. Όπως αναδημοσιεύτηκαν στο Γ.Τ. Μίρκος, Το Δόγμα Truman και Το Σχέδιο Marshall στην Ελλάδα (Αθήνα: Εκδόσεις Λιβάνη, 2004), σελ.68. Εξαίρεση η στήλη των ποσοστών που προέρχεται από ατομική μου επεξεργασία. ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2011 113