ΕΠΙ ΡΑΣΗ ΤΟΥ ΚΕΝΟΥ ΑΜΕΛΞΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΧΟΡΗΓΟΥΜΕΝΗΣ ΒΙΤΑΜΙΝΗΣ Ε ΚΑΙ Se ΣΤΗΝ ΠΟΣΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΓΑΛΑΚΤΟΣ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΥΓΙΕΙΝΗ ΤΩΝ ΠΡΟΒΑΤΩΝ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ, ΑΣΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΕΙ ΙΚΕΥΣΗ «ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΖΩΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ» ΕΠΙ ΡΑΣΗ ΤΟΥ ΚΕΝΟΥ ΑΜΕΛΞΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΧΟΡΗΓΟΥΜΕΝΗΣ ΒΙΤΑΜΙΝΗΣ Ε ΚΑΙ Se ΣΤΗΝ ΠΟΣΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΓΑΛΑΚΤΟΣ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΥΓΙΕΙΝΗ ΤΩΝ ΠΡΟΒΑΤΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ ΜΑΜΑΤΣΙΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΓΕΩΠΟΝΟΣ-ΖΩΟΤΕΧΝΗΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: ΣΙΝΑΠΗΣ ΕΥΘΥΜΙΟΣ ΑΝ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ, ΑΣΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΕΙ ΙΚΕΥΣΗ «ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΖΩΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ» ΕΠΙ ΡΑΣΗ ΤΟΥ ΚΕΝΟΥ ΑΜΕΛΞΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΧΟΡΗΓΟΥΜΕΝΗΣ ΒΙΤΑΜΙΝΗΣ Ε ΚΑΙ Se ΣΤΗΝ ΠΟΣΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΓΑΛΑΚΤΟΣ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΥΓΙΕΙΝΗ ΤΩΝ ΠΡΟΒΑΤΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ ΜΑΜΑΤΣΙΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΓΕΩΠΟΝΟΣ-ΖΩΟΤΕΧΝΗΣ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Ντότας ηµήτριος Χατζηπαναγιώτου Αστέριος Σινάπης Ευθύµιος (επιβλέπων) Καθηγητής Καθηγητής Αναπλ. Καθηγητής ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013

«Ότι δε σε σκοτώνει σε κάνει πιο δυνατό.»

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 2 ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ 5 ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟ ΟΙ 15 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ- ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ 19 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 32 ΠΕΡΙΛΗΨΗ 33 SUMMARY 34 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 35

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ Για την ολοκλήρωση της παρούσας διατριβής είχα την τύχη να συνεργαστώ µε πολλούς ανθρώπους, των οποίων η βοήθεια ήταν ιδιαιτέρως σηµαντική. Γι αυτό το λόγο θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες µου. Στον αναπληρωτή Καθηγητή του Τοµέα Ζωικής Παραγωγής της Γεωπονικής Σχολής του Αριστοτέλειου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης κ. Σινάπη Ευθύµιο, για τη πολύτιµη βοήθειά του κατά την κατάστρωση του πειραµατικού σχεδιασµού, την καθοδήγηση και τη συνεχή υποστήριξη καθ όλη τη διάρκεια της διεξαγωγής των πειραµάτων και της συγγραφής της εργασίας. Στο ιευθυντή του Πρότυπου Κτηνοτροφικού Κέντρου Βλάστης κ. Τσιόκα Ιωάννη, για το ενδιαφέρον του κατά τη διάρκεια των µετρήσεων και για την πολύτιµη βοήθεια στη διεξαγωγή του πειραµατικού σταδίου, καθώς και σε όλο προσωπικό του Κέντρου της Βλάστης που ήταν πρόθυµο και άριστα συνεργάσιµο καθ όλη τη διάρκεια της διεξαγωγής του πειράµατος. Στο προσωπικό του Εργαστηρίου Ειδικής και Γενικής Ζωοτεχνίας κα. Μπόλου Αµαλία, κ. Ντάλλη Κων/νο και κ. Παλάοντα Παναγιώτη για όλη την στήριξη τους κατά την διάρκεια των σπουδών µου στο µεταπτυχιακό πρόγραµµα. Τους συναδέλφους και φίλους Παπαλουκά Λουκά (Γεωπόνο-Ζωοτέχνη, MSc, υπ. ιδάκτορα) και Πλακαντάρα Σοφία (Γεωπόνο-Τεχνολόγο Τροφίµων, MSc) για την πολύτιµη βοήθεια τους κατά την διάρκεια του πειράµατος και στην ανάλυση των αποτελεσµάτων. Τέλος θα ήθελα να πω ένα µεγάλο ευχαριστώ στους γονείς µου για την συµπαράσταση τους όλα αυτά τα χρόνια των σπουδών µου, και στην Ευαγγελία για την αµέριστη στήριξη και την τεράστια υποµονή της. Τους ευχαριστώ όλους θερµά. 1

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η αιγοπροβατροφία στις µέρες µας αποτελεί ένα πολύ σηµαντικό κοµµάτι της εκτροφής ζώων στον κόσµο. Τα ζώα αυτά εκτρέφονται σε ολόκληρη την Ευρώπη όµως η Μεσογειακή λεκάνη είναι ο χώρος, που κατεξοχήν εκτρέφονται οι αίγες και τα πρόβατα γαλακτοπαραγωγής. Η Ελλάδα, η Ισπανία, η Γαλλία και η Ιταλία είναι οι χώρες που παράγουν τις µεγαλύτερες ποσότητες αιγοπρόβειου γάλακτος. Οι εκτροφές µάλιστα των ζώων στην Ευρώπη εντοπίζονται σε συγκεκριµένες περιοχές στην κάθε χώρα όπως είναι η περιοχή Roquefort στη Γαλλία µε τη φυλή Lacaune που δίνει το 82% της παραγωγής της χώρας. Αντίστοιχα στην Ιταλία το 48% της παραγωγής προέρχεται από την Σαρδηνία και στην Ισπανία το 70% από τις περιοχές Castilla και Leon και το 25% από την περιοχή Castilla-La Mancha (Dubeuf and Le Jaouen, 2005). Η εκτροφή των αιγοπροβάτων ως οικόσιτα ζώα ξεκίνησε από πολύ παλιά (9000 π.χ.) στις περιοχές του σηµερινού Ιράν και Ιράκ ενώ στην Ελλάδα η εκτροφή τους ξεκίνησε γύρω στο 6500 π.χ. Πιστεύεται µάλιστα ότι αποτέλεσαν τα πρώτα ζώα που εξηµερώθηκαν από τον άνθρωπο, µετά το σκύλο (Χατζηµηνάογλου, 2001). Από τις περιοχές αυτές η εκτροφή τους διαδόθηκε σε ολόκληρο τον κόσµο, ως µέλη των ανθρώπινων κοινωνιών. Ο χαρακτηρισµός τους ως «µέλη» των ανθρώπινων κοινωνιών δεν είναι τυχαίος, γιατί βοήθησαν τα µέγιστα στην επιβίωση, στην ανάπτυξη και την εξέλιξη των ανθρώπων, προσφέροντας το κρέας τους, το γάλα, το δέρµα και το µαλλί τους. Οι αυξηµένες ανάγκες των ανθρώπων οδήγησαν στη δηµιουργία πολλών και διαφορετικών φυλών αυτών των ζώων ανάλογα µε την περιοχή εκτροφής και µε συγκεκριµένη παραγωγική κατεύθυνση όπως γαλακτοπαραγωγή, κρεοπαραγωγή και εριοπαραγωγή. Τα αιγοπρόβατα αποτελούν τα ιδανικά ζώα για εκτροφή στην περιοχή της Μεσογειακής λεκάνης σε σχέση µε τα βοοειδή, τα οποία για να παράγουν τις σαφέστερα µεγαλύτερες αποδόσεις τους σε γάλα και κρέας έχουν και µεγαλύτερες ανάγκες στη διατροφή τους. Τα αιγοπρόβατα από την άλλη έχουν προσαρµοστεί απόλυτα στις κλιµατικές συνθήκες της Μεσογείου και σε συνδυασµό µε την ικανότητα της βόσκησης µπορούν να εκµεταλλευτούν τις φτωχές σε βλάστηση περιοχές και την έλλειψη µεγάλων βοσκοτόπων. Μπορούν να ζήσουν ακόµα και σε ορεινές περιοχές εκεί που τα βοοειδή, τουλάχιστον αυτά των υψηλών αποδόσεων, δεν µπορούν. Ακόµα η ικανότητα τους να επιβιώσουν χωρίς πολύ νερό και να αφοµοιώσουν τροφές µε υψηλή περιεκτικότητα σε ινώδεις ουσίες τους δίνει ακόµα περισσότερα πλεονεκτήµατα (Zygoyiannis, 2006). 2

Τα αιγοπρόβατα για τις χώρες που τα εκτρέφουν, όπως είναι η Ελλάδα, αποτελούν σηµαντικό κεφάλαιο τόσο από οικονοµικής άποψης, όσο και κοινωνικής. Η εκτροφή των ζώων έχει άµεση σχέση µε τον πολιτισµό, τα ήθη και τα έθιµα ακόµα και µε τη θρησκεία (Boyazoglu and Morand-Fehr, 2001). Ο αριθµός των ζώων που εκτρέφονται στην Ελλάδα είναι γύρω στα 7,3 εκατοµµύρια πρόβατα και 3,3 εκατοµµύρια αίγες. Η παραγωγή πρόβειου γάλακτος που αποτελεί και την κύρια παραγωγική κατεύθυνση για την χώρα µας είναι 773.000 τόνοι. Στις αίγες η παραγωγή γάλακτος είναι 402.100 τόνοι. Η παραγωγή σε πρόβειο κρέας είναι 89.810 τόνοι ενώ για το αίγειο είναι 54.350 τόνοι (FAOSTAT, 2011). Η χώρα µας αποτελεί όπως γίνεται κατανοητό από τους πιο σηµαντικούς παραγωγούς αιγοπρόβειου γάλακτος διεθνώς. Οι εκτροφές αιγοπροβάτων διακρίνονται από την ποιµενική τους µορφή, µε τις εκτατικές παραδοσιακές εκτροφές να κυριαρχούν (Χατζηµηνάογλου, 2001). Τα ζώα που εκτρέφονται είναι συνήθως ντόπιες φυλές. Μεγάλο µέρος των µονάδων αυτών είναι µετακινούµενες, δηλαδή χρησιµοποιούν τους ορεινούς βοσκότοπους το καλοκαίρι αξιοποιώντας τη φυσική βλάστηση, ενώ το χειµώνα χρησιµοποιούν τους πεδινούς. Όλες αυτές οι µονάδες χαρακτηρίζονται από την παραγωγή φθηνών αλλά πολύ ποιοτικών προϊόντων. Όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω τα αιγοπρόβατα εκτρέφονται συνήθως για το γάλα τους και λιγότερο για το κρέας τους. Το 60% των προβάτων και σχεδόν το σύνολο των αιγών αµέλγονται (Χατζηµηνάογλου, 2001). Υπάρχουν ωστόσο στα πλαίσια πιο βιοµηχανοποιηµένων επενδύσεων, λόγω και της ανάγκης µεγαλύτερων ποσοτήτων γάλακτος και εντατικές εκτροφές που συνήθως χρησιµοποιούν εισαγόµενες φυλές, όπως Lacaune και Awassi και προσπαθούν να λειτουργήσουν στα πρότυπα των αγελαδοτροφικών εκµεταλλεύσεων γαλακτοπαραγωγής, (Tsiboukas and Vallerand, 2004). Το αιγοπρόβειο γάλα χρησιµοποιείται συνήθως για την παραγωγή τυριού και γιαούρτης (Sinapis, 2007). Στην Ελλάδα τα προϊόντα αυτά παράγονται από µικρές τυροκοµικές µονάδες που τις διαχειρίζονται οι ίδιοι οι κτηνοτρόφοι στα πλαίσια οικογενειακών εκµεταλλεύσεων, σε ένα ποσοστό 35% (Dubeuf and Le Jaouen, 2005).Τα προϊόντα αυτά είναι ιδιαιτέρως δηµοφιλή στο καταναλωτικό κοινό, και έχουν χαρακτηριστεί, πολλά από αυτά, ως Π.Ο.Π (Προστατευόµενης Ονοµασίας Προέλευσης) µε χαρακτηριστικότερο όλων των προϊόντων τη φέτα. Αυτή η ζήτηση από τους καταναλωτές για ποιοτικά προϊόντα που θα είναι χαρακτηρισµένα Π.Ο.Π. οδήγησε στον εκσυγχρονισµό των παραδοσιακών εκτροφών στις οποίες εφαρµόζεται πλέον η µηχανική άµελξη, επιτυγχάνοντας υψηλά επίπεδα υγιεινής, µε καθοδήγηση των µεθόδων αναπαραγωγής και µε 3

γενετική βελτίωση. Παράλληλα γίνεται και επιµόρφωση του προσωπικού που εργάζεται στις εκτροφές, ώστε να µπορεί να ανταποκριθεί στις καινούργιες συνθήκες εργασίας. Όλες αυτές οι αλλαγές µπόρεσαν να πραγµατοποιηθούν µε τον καθορισµό κανόνων και πρακτικών υγιεινής από την Ευρωπαϊκή Ένωση, µε σκοπό την ορθότερη αξιοποίηση του γάλακτος και των προϊόντων του. Η βιοµηχανοποίηση και ο αυτοµατισµός στην παραγωγή του γάλακτος είναι απαραίτητο να γίνουν γιατί η εξέλιξη και η απελευθέρωση του εµπορίου και των αγορών, το απαιτούν. Είναι ο µόνος τρόπος να επιβιώσουν οι εκτροφές αιγοπροβάτων στην χώρα µας και να ανταγωνιστούν τις αντίστοιχες του εξωτερικού. Επίσης ο εκσυγχρονισµός των εκτροφών θα µπορέσει να βοηθήσει στον καθορισµό ενός συστήµατος πληρωµής των κτηνοτροφικών αυτών προϊόντων µε βάση την ποιότητα τους του γάλακτος που παράγονται. Τέτοια συστήµατα εφαρµόζονται από µεγάλες βιοµηχανίες του εξωτερικού σε πολλές χώρες της Ευρώπης, όχι όµως στη χώρα µας (Pirisi et al., 2006) 4

ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ Στα πλαίσια του εκσυγχρονισµού των κτηνοτροφικών µονάδων δόθηκε βάρος και στη διατροφή των µικρών µηρυκαστικών καθώς αυτή µπορεί να επηρεάσει τη γενικότερη υγιεινή κατάσταση των ζώων τόσο κατά τη διάρκεια της κυοφορίας όσο και κατά την διάρκεια της γαλουχίας και της αναπαραγωγής. Η βιταµίνη Ε και το Σελήνιο (Se) είναι δύο ουσίες απαραίτητες στη διατροφή των αγροτικών ζώων και ιδιαιτέρως των µηρυκαστικών. Η αλληλεπίδραση τους στη γενικότερη υγιεινή κατάσταση του οργανισµού και στην αντοχή σε διάφορες ασθένειες. Έχει γίνει αντικείµενο µελέτης από πολλούς. Ο Finch το 1996 τόνισε τη συνδυασµένη επίδραση της βιταµίνης Ε και του Se στο ανοσοποιητικό σύστηµα των ζώων µετά από συµπληρωµατική χορήγηση µερικές µέρες πριν τον τοκετό έως και µερικές µέρες µετά. Τα αποτελέσµατα αποδείχθηκαν ευεργετικά ειδικά για την υγιεινή του µαστού των ζώων. Η βιταµίνη Ε αποτελείται από 4 ισοµερείς µορφές, τις α-, β-, γ-, δ- τοκοφερόλες, όµως η πιο ενδιαφέρουσα, η πιο δραστική και αυτή που απαντάται περισσότερο στις φυσικές τροφές, στο ζωικό σώµα και στις ζωικής προέλευσης τροφές είναι η α-τοκοφερόλη (Putnam and Comben, 1987). Οι βασικές ιδιότητες (φυσιολογική δράση) της βιταµίνης Ε είναι οι εξής: α. λειτουργεί ως βιολογική αντιοξειδωτική ουσία, τόσο στις τροφές όσο και στους ζωικούς ιστούς, προστατεύοντας από την οξείδωση και σταθεροποιώντας ιδίως τα ακόρεστα λιπαρά οξέα, αλλά και άλλες ουσίες απαραίτητες στο µεταβολισµό β. σχετίζεται µε την κανονική αναπνοή των ιστών. Έτσι µυϊκοί ιστοί που έχουν ληφθεί από ζώα που υποφέρουν από ανεπάρκεια βιταµίνης Ε, χρησιµοποιούν περισσότερο οξυγόνο, για την αναπνοή τους. γ. παρεµβαίνει σε κανονικές αντιδράσεις φωσφορυλίωσης καθώς και στο µεταβολισµό των νουκλεικών οξέων. δ. παρεµβαίνει στη βιοσύνθεση του ασκορβικού οξέος και του συνένζυµου Q. Πέρα από τα παραπάνω η βιταµίνη Ε ασκεί και µια σειρά από ειδικότερες φυσιολογικές δράσεις, οι κυριότερες από τις οποίες είναι: ρύθµιση του µεταβολισµού των υδατανθράκων και της κρεατινίνης, ρύθµιση του µεταβολισµού των µυών και της ισορροπίας του γλυκογόνου, ρύθµιση της δηµιουργίας και λειτουργίας των σπερµατικών αδένων, προετοιµασία και προστασία εγκυµοσύνης, ρύθµιση µεταβολισµού των ορµονών, διέγερση του σχηµατισµού ανοσοποιητικών σφαιρινών (αντισωµάτων), 5

αντιτοξική δράση στο µεταβολισµό των κυττάρων και παρεµπόδιση της ηπατικής νέκρωσης και του εκφυλισµού των µυών (Λιαµάδης, 2000). Η βιταµίνη Ε είναι ιδιαίτερα διαδεδοµένη στις ζωοτροφές. Ιδιαίτερα τα έµβρυα των καρπών των σιτηρών και εποµένως και τα υποπροϊόντα που περιέχουν έµβρυα αποτελούν πλούσιες πήγες βιταµίνης Ε. Ακόµη πιο πλούσια πηγή είναι το έλαιο που προέρχεται από τα σπέρµατα σίτου, το οποίο και χρησιµοποιείται ως συµπυκνωµένη πηγή για την προσθήκη βιταµίνης Ε σε ορισµένα σιτηρέσια. Άλλα έλαια, όπως το σογιέλαιο, το αραχιδέλαιο και ιδιαίτερα το βαµβακέλαιο, αποτελούν επίσης πολύ καλές πηγές βιταµίνης Ε. Οι καρποί των σιτηρών και ιδιαίτερα ο σίτος περιέχουν ικανοποιητικές ποσότητες βιταµίνης Ε. υστυχώς, πάρα πολλοί πλακούντες που παράγονται µε τη µέθοδο της εκχύλισης (π.χ. το σογιάλευρο εκχύλισης) περιέχουν ελάχιστα ποσά ή στερούνται πρακτικά βιταµίνης Ε. Αντίθετα, τα χλωρά χόρτα και άλλες φυλλώδεις πράσινες τροφές, όπως και το ξηρό χόρτο καλής όµως ποιότητας, θεωρούνται πολύ καλές πηγές βιταµίνης Ε (Λιαµάδης, 2000). Η ευρεία διάδοση της βιταµίνης Ε στις τροφές, όπως και οι υπάρχουσες από πειραµατικές εργασίες ενδείξεις, οδηγούν στη διαπίστωση ότι τα συνήθη σιτηρέσια των αγροτικών ζώων ικανοποιούν, σχεδόν πάντοτε τις ανάγκες τους σε βιταµίνη Ε (Λιαµάδης, 2000). Αυτό όµως δεν σηµαίνει ότι δεν απαιτείται συµπληρωµατική χορήγηση βιταµίνης Ε, ιδιαίτερα κατά τους χειµερινούς µήνες όπου δεν υπάρχει διαθέσιµη βοσκή και οι αποθηκευµένες ζωοτροφές έχουν χάσει µεγάλο ποσοστό της βιταµίνης Ε. Κατά συνέπεια είναι αναγκαία πολλές φορές η προσθήκη βιταµίνης Ε στο σιτηρέσιο των ζώων (Hemmingway, 1999). Το ενδιαφέρον του Se, µέχρι τα µέσα της δεκαετίας του 50 σε σχέση µε τη θρέψη του ζωικού οργανισµού περιοριζόταν µόνο στις τοξικές επιδράσεις του πάνω στα ζώα, όταν αυτά προσλάµβαναν µέσω των τροφών ποσότητα του ιχνοστοιχείου αυτού πέρα από ορισµένο όριο. Κατά το έτος 1957 αναγνωρίστηκε για πρώτη φορά ότι το Se σε ίχνη αποτελεί απαραίτητη ανόργανη ουσία, οπότε και ο ρόλος του Se έλαβε νέο προσανατολισµό στη Θρέψη- ιατροφή των ζώων (Λιαµάδης, 2003). Οι µορφές δηλητηρίασης από Se είναι οι εξής (Λιαµάδης, 2003): α. Αλκαλική νόσος. Η µεταβολική αυτή ασθένεια οφείλεται σε χρόνιας µορφής δηλητηρίαση και προκαλείται όταν τα ζώα καταναλώσουν, για µερικές εβδοµάδες ή µήνες, χόρτα και καρπούς σιτηρών που παράγονται στις περιοχές που περιέχουν 10-30 ppm Se. Στην περίπτωση αυτή το Se απαντά 6

στις τροφές αυτές όχι µε τη µορφή υδατοδιαλυτών αλάτων άλλα ενωµένων µε τις πρωτεΐνες των τροφών και ως εκ τούτου αδιάλυτο στο νερό. β. Τυφλότητα µε αστάθεια βαδίσµατος. Πρόκειται για χρόνια µάλλον µέχρι σχετικά οξεία µορφή δηλητηρίασης και εµφανίζεται στα βοοειδή και στα πρόβατα, όταν αυτά καταναλώσουν, για µεγάλο χρονικό διάστηµα, µέτριες ποσότητες σεληνιόφιλων φυτών, τα οποία περιέχουν υδατοδιαλυτές ενώσεις Se. γ. Οξεία δηλητηρίαση από Se. Προκαλείται συνήθως όταν τα ζώα καταναλώσουν, σε µια µόνο δόση αρκετά µεγάλες ποσότητες σεληνιόφιλων φυτών µε υψηλή περιεκτικότητα σε υδατοδιαλυτό Se. Αυτά τα φυτά προκαλούν πολύ σοβαρά συµπτώµατα, ενώ συχνά οδηγούν και στο θάνατο, ο οποίος επέρχεται µέσα σε λίγες ώρες. Η περιεκτικότητα των ζωοτροφών σε Se επηρεάζεται από την περιοχή της εκτροφής των ζώων και την περιεκτικότητα του εδάφους της περιοχής σε Se. Τα εδάφη πολλών περιοχών της Βόρειας Αµερικής και της υτικής Ευρώπης, των αναπτυγµένων δηλαδή χωρών είναι φτωχά σε Se και εποµένως κρίνεται απαραίτητη η επιπλέον προσθήκη Se στο σιτηρέσιο των ζώων (Hemmingway, 1999). Χαρακτηριστικό παράδειγµα της έλλειψης βιταµίνης Ε και του Se στον οργανισµό των µόσχων και των αµνών είναι η «ασθένεια του λευκού µυός» ή «µυϊκή δυστροφία» όπως αλλιώς αναφέρεται. Είναι µια µεταβολική πάθηση που εµφανίζεται σε αµνούς που θηλάζουν, ηλικίας 1-5 εβδοµάδων. Τα ζώα αυτά προέρχονται από προβατίνες που διατράφηκαν κατά τη διάρκεια της εγκυµοσύνης τους µε σιτηρέσιο φτωχό σε βιταµίνη Ε και Se. Το σιτηρέσιο αποτελείται συνήθως από ψυχανθή, προερχόµενα από περιοχές φτωχές σε βιταµίνη Ε και Se όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω (Λιαµάδης, 2000). Τα συµπτώµατα της µυϊκής δυστροφίας είναι αρχικά δυσκαµψία των άκρων, ασταθές βάδισµα για µερικές µέρες και στη συνέχεια παράλυση των άκρων, κυρίως των πίσω µε τελική κατάληξη το θάνατο µικρών µόσχων και αµνών. Η νεκροψία δείχνει ότι σκελετικοί µύες έχουν υποστεί εκφυλιστικές αλλοιώσεις και παράλληλα γίνονται υπόλευκοι, όπως µας αποκαλύπτει και το δεύτερο όνοµα της ασθένειας. Η ασθένεια αυτή µπορεί να προληφθεί ή και να θεραπευτεί µε χορήγηση, αµέσως µετά την εµφάνιση των πρώτων συµπτωµάτων µεγάλης ποσότητας α- τοκοφερόλης (Λιαµάδης, 2000). Παράλληλα την ιδία προληπτική δράση εµφανίζει η χορήγηση Se στα σιτηρέσια εγκύων ζώων που γνωρίζουµε από πριν ότι είναι 7

δυστροφογόνα, λόγω της χαµηλής περιεκτικότητας του εδάφους που προέρχονται σε Se. Μικρή ποσότητα µε απευθείας χορήγηση Se µπορεί να λειτουργήσει θεραπευτικά στην ασθένεια (Λιαµάδης, 2003). Όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω οι έρευνες για την σηµασία της βιταµίνης Ε και του Se ξεκίνησαν σε σχέση µε την αναπαραγωγή. Είναι πια γνωστό ότι η έλλειψη του Se παίζει σηµαντικό ρόλο στην εµφάνιση ασθενειών µε οικονοµικό αντίκτυπο στους κτηνοτρόφους. Τέτοιες περιπτώσεις είναι η µειωµένη γονιµότητα, αποβολές κατά την εγκυµοσύνη, η κατακράτηση πλακούντα και η αδυναµία των νεογέννητων. Είναι γνωστό ότι υπάρχει µια φυσιολογική πτώση της βιταµίνης Ε στο αίµα των ζώων στην περίοδο γύρω από τον τοκετό. Η επιπλέον χορήγηση βιταµίνης Ε και, Se και ιδιαίτερα του Se, πριν τον τοκετό οδήγησε σε καλύτερα αναπαραγωγικά χαρακτηριστικά, µε αποτέλεσµα τα νεογνά να παρουσιάζουν καλύτερη βιωσιµότητα, καλύτερο βάρος κατά τη γέννηση και στη συνέχεια καλύτερη ανάπτυξη (Langlands et al., 1991a,b). Επίσης πολλοί ερευνητές παρατήρησαν ότι η χορήγηση βιταµίνης Ε και Se πριν τον τοκετό είχε σαν αποτέλεσµα αυξηµένη γονιµότητα (Scales, 1974; Mihailovic et al., 1991; Segerson and Ganapathy, 1980). Οι µελέτες που έχουν δηµοσιευτεί τα τελευταία χρόνια δείχνουν το σηµαντικό ρόλο που έχει η βιταµίνη Ε και το Se στη γενικότερη υγιεινή κατάσταση των ζώων. Η έρευνα για την επίδραση των δυο αυτών στοιχείων στην αναπαραγωγή οδήγησε στην ανακάλυψη ότι η έλλειψη τους σχετιζόταν µε υψηλά ποσοστά µαστίτιδας (Smith et al., 1984). Σ αυτή την έρευνα ανακαλύφθηκε πρώτη φορά ότι η αλληλεπίδραση των δυο αυτών στοιχείων είναι αυτή που επιδρά θετικά και αποτρέπει την εµφάνιση κλινικών µαστίτιδων. Τα αποτελέσµατα αυτά επιβεβαιώθηκαν και από επόµενη έρευνα (Smith et al., 1985a). Τα ζώα παρουσίαζαν µειωµένα ποσοστά εµφάνισης µολύνσεων κατά την διάρκεια της γαλακτοπαραγωγής, λιγότερες κλινικές µαστίτιδες και µειωµένο αριθµό σωµατικών κυττάρων, όταν τους χορηγήθηκε επιπλέον βιταµίνη Ε και Se. Πολλές µελέτες που ακολούθησαν έδωσαν τα ίδια ή παραπλήσια αποτελέσµατα (Batra and Hidiroglou, 1992; Erskine et al., 1987; Atroshi et al., 1985 και 1986, Hogan et al., 1989;Weiss et al., 1990a). Από την άλλη, όπως προαναφέρθηκε υπάρχει ανάγκη για παραγωγή γάλακτος ανώτερης ποιότητας που θα αποδώσει και ποιοτικά προϊόντα. Βρέθηκε ότι η συνδυασµένη δράση της βιταµίνης Ε µε το Se επηρεάζει θετικά τον Αριθµό Σωµατικών Κυττάρων (Α.Σ.Κ) µειώνοντάς τον, µε αποτέλεσµα να µειώνεται και το ποσοστό της πλασµίνης στο γάλα. Αυτό είναι πολύ σηµαντικό γιατί τα αυξηµένα ποσοστά της πλασµίνης δηµιουργούν πρόβληµα στην βιοµηχανική επεξεργασία 8

του γάλακτος και ειδικότερα στην τυροκόµηση του (Politis et al., 1993; Politis et al., 2004). Μελέτες που έχουν γίνει σε αγελάδες έχουν δείξει ότι ο λάθος χειρισµός της αµελκτικής µηχανής µπορεί να οδηγήσει σε αύξηση του ποσοστού των ενδοµαστικών µολύνσεων και αύξηση του Α.Σ.Κ της παγολεκάνης. Στην µηχανική άµελξη ο βασικός παράγοντας που µπορεί να επηρεάσει την υγεία του µαστού είναι το κενό άµελξης της αµελκτικής µηχανής. Έχουν γίνει πολλές µελέτες σε αγελάδες, οι οποίες έδειξαν ότι υψηλά κενά άµελξης ιδίως πάνω από 50 kpa έχουν αρνητική επίδραση στην κατάσταση του µαστού και αυξάνουν την εµφάνιση των µαστίτιδων (Galton and Mahle, 1980; Langlois et al., 1980; Osteras and Lund, 1988). Από την άλλη, χαµηλά επίπεδα κενού οδηγούν στη µη σωστή εφαρµογή των αµελκτικών κυπέλλων και πτώση τους κατά τη διάρκεια της άµελξης που στην ουσία οδηγεί σε λάθος χειρισµούς και αυξάνει την πιθανότητα εµφάνισης λοιµώξεων (Baxter et al., 1992) ενώ επηρεάζει άµεσα και τη ροή του γάλακτος και κατά συνέπεια τη χρονική διάρκεια της διαδικασίας της άµελξης(rasmussen and Madsen, 2000). Και ενώ στις αγελάδες υπάρχουν διεθνή όρια (ISO, 1996) σε σχέση µε το κενό άµελξης και έχουν οριστεί από 32 µέχρι 40 kpa, κατά την διάρκεια της µέγιστης ροής του γάλακτος, στα πρόβατα δεν υπάρχουν τόσο συγκεκριµένες τιµές (Billon, et al., 2002). Υπάρχει µόνο µια γενικότερη τάση το κενό της άµελξης να κυµαίνεται από 34 µε 36 kpa µέχρι 42 µε 44 kpa (Billon, et al., 1999). Αυτό κατέστει δυνατόν επειδή τα τελευταία χρόνια έχει µειωθεί το βάρος των αµελκτικών κυπέλλων. Παρόλα αυτά οι έρευνες στο συγκεκριµένο τοµέα είναι ελάχιστες και η όποια σύγκριση των αποτελεσµάτων από τις αγελάδες πρέπει να γίνεται µε επιφύλαξη. Το υψηλό κενό άµελξης µπορεί να προκαλέσει πρόβληµα στο θηλαίο πόρο του µαστού και κατά συνέπεια να οδηγήσει σε αυξηµένο ποσοστό µαστίτιδων (Bramley, 1992). Ο Α.Σ.Κ είναι το µέσον που χρησιµοποιούµε για να ελέγχουµε την υγεία του µαστού (όσον αφορά τις µαστίτιδες, κλινικές ή υποκλινικές) στα γαλακτοπαραγωγά ζώα, ιδίως στις αγελάδες. Οι Fernadez et al. (1999) σε πρόβατα της φυλής Manchenga εντόπισαν ότι όταν εφαρµόστηκε υψηλό κενό άµελξης της τάξης των 42 kpa o Α.Σ.Κ και η γενικότερη υγιεινή κατάσταση του µαστού επηρεάστηκαν σηµαντικά σε σχέση µε το χαµηλό κενό των 36 kpa. Παρόµοια αποτελέσµατα υπήρξαν και στις αίγες (Sinapis and Vlachos, 1999). Η µαστίτιδα είναι µια φλεγµονή του µαστού µε ιδιαίτερη σηµασία στην εκτροφή γαλακτοπαραγωγών ζώων. Η σηµασία της βασίζεται σε τρεις άξονες. Ο πρώτος άξονας, όπως είναι λογικό, έχει να κάνει µε την υγεία των ζώων και τους κανόνες 9

της σωστής διαβίωσης τους στην εκτροφή. Ο δεύτερος άξονας είναι το οικονοµικό πρόβληµα που δηµιουργεί στους κτηνοτρόφους, γιατί εκτός από τα έξοδα της θεραπείας, υπάρχει µείωση στην παραγωγή και απώλεια ζώων που αποµακρύνονται από την εκτροφή. Ο τρίτος άξονας έχει να κάνει µε την ποιότητα του γάλακτος και την υγιεινή των προϊόντων που παράγονται από αυτό και κατά συνέπεια µε την υγεία των ανθρώπων που τα καταναλώνουν. Αυτός είναι ο λόγος που η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει θεσπίσει κάποιους κανόνες σε σχέση µε τα κριτήρια της υγιεινής και της βακτηριολογικής ποιότητας του γάλακτος των αιγοπροβάτων (E.U. Directives 92/46). Οι µαστίτιδες χωρίζονται σε δυο µορφές, τις κλινικές και τις υποκλινικές. Οι κλινικές µαστίτιδες έχουν εµφανή συµπτώµατα όπως διόγκωση του µαστού, αποστήµατα, αλλαγές στη σύσταση του γάλακτος, αύξηση της θερµοκρασίας του σώµατος. Αντίθετα οι υποκλινικές µαστίτιδες δεν έχουν σαφή συµπτώµατα, και έχουν µεγαλύτερο ποσοστό εµφάνισης από τις κλινικές. Η µείωση της παραγωγής του γάλακτος και η αύξηση του Αριθµού των Σωµατικών Κυττάρων (Α.Σ.Κ.) του γάλακτος µπορεί να αποτελέσει µια ένδειξη για την ύπαρξη υποκλινικής µαστίτιδας. Τα ποσοστά εµφάνισης κλινικών µορφών µαστίτιδας για τα µικρά µηρυκαστικά (πρόβατα και αίγες) είναι µικρότερα του 5% ενώ για τις υποκλινικές µορφές έχει υπολογιστεί στο 5-30% από τους Bergonier και Berthelot (2003) και Contreras et al. (2007). Ωστόσο οι έρευνες είναι ακόµα περιορισµένες και τα στοιχεία δεν είναι πολλά. Κύρια αίτια της εµφάνισης κλινικών µαστίτιδων στα πρόβατα και τις αίγες είναι οι σταφυλόκοκκοι και ιδιαίτερα ο S. aureus. Ακόµα µε φθίνουσα σειρά εµφάνισης είναι οι S. uberis, S.agalactiae, S. suis (κατά τη διάρκεια γαλακτοπαραγωγής) και ορισµένοι παθογόνοι στρεπτόκοκκοι όπως οι Aspergilus fumigates και Pseudomonas aeruginosa (Bergonier and Berthelot, 1993; Berriatua et al., 2001; Las Heras et al., 2000; Perez et al., 1998; Perez et al., 1999; Tzora and Ftenakis, 1998). Οι υποκλινικές µαστίτιδες οφείλονται σε σταφυλόκοκκους CNS (Coagulase Negative Staphylococci) σε ποσοστό 25-93% ενώ ο S. aureus εµφανίζεται σε ποσοστό 3-37% (Albenzio et al., 2002; Ariznabarreta et al., 2002; Bergonier and Berthelot, 2003). Από τους CNS στα πρόβατα εµφανίζονται συχνότερα οι S. epidermis και S. xylosus ενώ στις αίγες ο S. caprae. Ειδικότερα ο S. epidermis είναι η αιτία για υψηλό αριθµό σωµατικών κυττάρων τόσο στα πρόβατα, όσο και στις αίγες, σε σχέση µε τον S. caprae. Όπως αναφέραµε και πιο πάνω οι κλινικές µαστίτιδες εµφανίζονται µε ποσοστό 5% το χρόνο. Σε λίγα κοπάδια το ποσοστό αυτό µπορεί να φθάσει το 30 µε 50% και από τα ζώα που θα προσβληθούν το 70% αυτών θα πεθάνει ή θα αποµακρυνθεί από την εκτροφή για σφαγή. Συνήθως υπεύθυνοι για τέτοια ξεσπάσµατα είναι ο S. aureus και οι 10

στρεπτόκοκκοι (Calavas et al., 1998; Haenlein, 2002; Kirk et al., 1996; Lafi et al., 1998). Η ένταση των κλινικών µορφών κατά τη διάρκεια της γαλακτοπαραγωγής εξαρτάται από το µέγεθος του κοπαδιού, σε τι επίπεδο βρίσκεται από τεχνολογικής άποψης και αν το γάλα που παράγεται παστεριώνεται ή όχι. Κλινικές µορφές µπορεί να οδηγήσουν σε οξείες µορφές ή χρόνιες µαστίτιδες. Και στις δυο περιπτώσεις τα ζώα οδηγούνται στο σφαγείο (Bergonier et al., 2003). Η ένταση της εµφάνισης των υποκλινικών µορφών µαστίτιδας κατά τη διάρκεια της γαλακτοπαραγωγής εξαρτάται από το παθογόνο που την έχει προκαλέσει, αλλά επειδή στις περισσότερες περιπτώσεις ευθύνεται κάποιος σταφυλόκοκκος η ένταση ή εµµονή της εµφάνισης είναι µεγάλη (Saratsis et al., 1999). Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω οι υποκλινικές µαστίτιδες έχουν µεγαλύτερο ποσοστό εµφάνισης και δεν µπορούν να αντιµετωπιστούν κατά την διάρκεια της γαλακτοπαραγωγής. Είναι σηµαντικό να µπορέσουν οι κτηνοτρόφοι να εντοπίσουν τυχόν συµπτώµατα κατά τη διάρκεια της ξηράς περιόδου γιατί τότε µόνο µπορούν να προλάβουν κάποιες καταστάσεις. Το στάδιο της γαλακτοπαραγωγής δεν επηρεάζει τόσο άµεσα την εµφάνιση κλινικών µαστίτιδων στα πρόβατα όπως στα βοοειδή. Υψηλά ποσοστά εµφάνισης κατά το τέλος της γαλακτοπαραγωγής ή µετα τον τοκετό συνδυάζονται µόνο µε κακές ζωοτεχνικές πρακτικές. Οι µόνες περιπτώσεις που έχουµε κλινικές µαστίτιδες σε ένταση είναι κατά τη διάρκεια της άµελξης ή του θηλασµού (Bergonier et al., 2001; Las Heras et al., 2000; Leitner et al., 2001). Οι υποκλινικές µαστίτιδες έχει διαπιστωθεί ότι εµφανίζονται κατά την έναρξη της γαλακτοπαραγωγής (Kirk et al., 1996; Leitner et al., 2001). Η έξαρση της εµφάνισης µαστίτιδων εξαρτάται από τη γαλακτική περίοδο τόσο στα πρόβατα όσο και τις αίγες (Boscos et al., 1996; Fthenakis, 1994; Leitner et al., 2001; Sevi et al., 2000) και τα µεγαλύτερα ζώα παρουσιάζουν αυξηµένη αντοχή. Εκτός από τους µολυσµατικούς παράγοντες, υπάρχουν και άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν την εµφάνιση µαστίτιδων και πολλές φορές λειτουργούν επικουρικά στους µολυσµατικούς παράγοντες. Τέτοιοι µπορεί να είναι περιβαλλοντικοί παράγοντες όπως η αµελκτική µηχανή και οι διαδικασίες που ακολουθούνται κατά την διάρκεια της άµελξης. Η διάδοση της ασθένειας γίνεται κυρίως κατά τη διάρκεια της άµελξης. Λάθος χειρισµοί από τον αµελκτή όπως αφαίρεση των αµελκτικών κυπέλλων χωρίς να έχει σταµατήσει το κενό να λειτουργεί µπορεί να οδηγήσει σε τραυµατισµούς του µαστού. Στα πρόβατα έχει διαπιστωθεί ότι υπάρχει σχέση µεταξύ τραυµατισµών του µαστού από την αµελκτική µηχανή και την εµφάνιση µαστίτιδων. Επίσης αύξηση 11

του κενού της άµελξης µπορεί να οδηγήσει σε αύξηση του Α.Σ.Κ χωρίς να υπάρχει κάποια εµφανής φλεγµονή στο µαστό (Lu et al., 1991; Sinapis and Vlachos, 1999). Η σωστή λειτουργία της αµελκτικής µηχανής είναι σηµαντική γιατί µπορεί να οδηγήσει σε περιπτώσεις «υπεράµελξης» ή «υποάµελξης» του µαστού, ακόµα και επώδυνο και γεµάτο stress άρµεγµα. Το ίδιο ισχύει και µε το σωστό καθαρισµό και τη σωστή συντήρηση της αµελκτικής µηχανής, γιατί µικρόβια είναι δυνατόν να µεταφερθούν µέσω της σωληνώσεων της µηχανής. Άλλοι παράγοντες εκτός της αµελκτικής µηχανής που επηρεάζουν την εµφάνιση µαστίτιδων είναι η επαφή των ζώων µε άλλα πιθανώς µολυσµένα ζώα, µε έντοµα, η κακής ποιότητας ζωοτροφές και το κακής ποιότητας νερό που καταναλώνουν τα ζώα. Η υγρασία εντός του στάβλου, η έλλειψη αερισµού, η µη συχνή αλλαγή στρωµνής στους χώρους κατάκλισης των ζώων, ακόµα και η έλλειψη υγιεινής, ειδικά στα χέρια, των ανθρώπων που χειρίζονται τα ζώα. Πέραν της ορθής λειτουργίας της αµελκτικής µηχανής και της σωστής υγιεινής στους χώρους άµελξης και διαβίωσης των ζώων που αποδεδειγµένα βελτιώνουν την υγεία του µαστού (Gonzalo et al., 2005), υπάρχουν και άλλοι τρόποι που µπορούν να χρησιµοποιήσουν οι κτηνοτρόφοι για πρόληψη ή τουλάχιστον να περιορίσουν τις µαστίτιδες. Τα εµβόλια ειδικά για τις κλινικές γαγγραινώδεις µαστίτιδες στα µικρά µηρυκαστικά χρησιµοποιούνται κατά κόρον σε εκτροφές µε υψηλά ποσοστά εµφάνισης S. aureus για µειώσουν τα κλινικά συµπτώµατα. Η αποτελεσµατικότητα των εµβολίων σε χρήση µε τα πρόβατα έχει µελετηθεί αρκετά (Amorena et al., 1994; Tollersrud et al., 2002). Ωστόσο έχει αποτελέσµατα µόνο στις κλινικές και όχι στις υποκλινικές µαστίτιδες. Ο επόµενος τρόπος είναι το εµβάπτισµα της θηλής του µαστού αµέσως µετά την άµελξη σε ειδικό αντισηπτικό διάλυµα. Στα µικρά µηρυκαστικά το εµβάπτισµα έχει χρησιµοποιηθεί σε κοπάδια προσβεβληµένα από µαστίτιδα (Paape et al., 2001; Bergonier και Berthelot, 2003; Contreras et al., 2003). Ένας τρόπος προσδιορισµού της εµφάνισης των µαστίτιδων είναι ο υπολογισµός του αριθµού των σωµατικών κυττάρων του γάλακτος (Α.Σ.Κ). Με τον αριθµό των σωµατικών κυττάρων µπορούµε να εντοπίσουµε, να παρακολουθήσουµε και να προσπαθήσουµε να ελέγξουµε µια υποκλινική µαστίτιδα ατοµικά σε ένα ζώο ή σε ένα ολόκληρο κοπάδι. Ο Α.Σ.Κ αποτελεί ένα χρήσιµο δείκτη για την πρόβλεψη ενδοµαστικών µολύνσεων, εποµένως είναι ένα χρήσιµο συστατικό του γάλακτος για την εκτίµηση των παραγόντων της ποιότητας, της υγιεινής όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω και του ελέγχου των µαστίτιδων. Ωστόσο ακόµη πολλοί παραγωγοί δεν έχουν καταλάβει τη σηµασία του αριθµού των σωµατικών κυττάρων για την υγιεινή του µαστού και πως ο υψηλός αριθµός σωµατικών κυττάρων µπορεί να 12

επηρεάσει την παραγωγή του γάλακτος, τόσο ποσοτικά, όσο και ποιοτικά (Sharma et al., 2011). Τα σωµατικά κύτταρα αποτελούν στην ουσία λευκοκύτταρα του µαστικού αδένα (µαστού) που εµφανίζονται όταν ο µαστός προσβληθεί από κάποια µόλυνση, ως άµυνα του οργανισµού (Dairyman s digest, 2009). Για τα πρόβατα δεν υπάρχουν πολλές µελέτες ωστόσο, όπως στις αγελάδες, τα µακροφάγα αποτελούν τον κυρίαρχο τύπο κυττάρου (46-84%) σε γάλα που προέρχεται από υγιή µαστό (Cuccuru et al., 1997). Τα πολυµορφοπύρηνα ουδετερόφιλα αποτελούν το 2 µε 28%, ενώ τα λεµφοκύτταρα το 11 µε 20% του πληθυσµού των κυττάρων. Τα επιθηλιακά κύτταρα είναι το 1 µε 2% ενώ ένα µικρό ποσοστό από κύτταρα του πλάσµατος (0-20%) υπάρχει στο πρωτόγαλα. Τα ποσοστά αυτά δεν αλλάζουν κατά πολύ κατά τη διάρκεια της γαλακτοπαραγωγής, εκτός από την έναρξη της. Αν όµως ο µαστός προσβληθεί το ποσοστό των πολυµορφοπύρηνων αυξάνεται σε 50% όταν ο Α.Σ.Κ είναι 200.000 κύτταρα/ml και στο 90% όταν ο Α.Σ.Κ είναι 3.000.000 κύτταρα/ml (Paape et al., 2007). Επίσης στο γάλα προβάτων παρατηρούνται και κυτοπλασµατικά σωµατίδια ως φυσικά συστατικά, που παρατηρούνται και στο πρωτόγαλα και οι συγκεντρώσεις τους είναι 15.000 κύτταρα/ml (Martinez et al., 1997; Paape et al., 2001) Στις Η.Π.Α τα όρια του Α.Σ.Κ όπως έχουν οριστεί από το Food and Drug Administration είναι 750.000/ml στις αγελάδες και 1.000.000/ml για τα πρόβατα και τις αίγες. Τα αντίστοιχα όρια για την Ευρωπαϊκή Ένωση είναι 400.000/ml για τις αγελάδες, ενώ δεν υπάρχει κάποιο όριο για τα πρόβατα και τις αίγες. Αντίστοιχα, τα όρια για την Ο.Μ.Χ είναι 3.000.000 (1/1/95) και 1.500.000 (1/12/99) όταν παράγονται προϊόντα µετά από θερµική επεξεργασία και 1.000.000 (1/1/95) και 500.000 (1/12/99) όταν παράγονται προϊόντα χωρίς θερµική επεξεργασία (E.U. Directive 92/46/EU, 1992 και Directive 94/71/EC, 1994). Βασικοί παράγοντες που επηρεάζουν τον αριθµό των σωµατικών κυττάρων είναι: µια φλεγµονή του µαστού όπως είναι η µαστίτιδα, το στάδιο της γαλακτοπαραγωγής, η γαλακτική περίοδος, η εποχή, το stress, η ηλικία και η φυλή του ζώου, ακόµα και ο οίστρος και η ηµερήσια διακύµανση (Sharma et al., 2011). Ο αριθµός των σωµατικών κυττάρων φαίνεται να αυξάνεται όταν η άµελξη γίνεται µε το χέρι σε σχέση µε τη µηχανική άµελξη αλλά οι έρευνες βρίσκονται ακόµα σε εξέλιξη (Boyazoglu and Morand-Fehr, 2001). Τα ίδια αποτελέσµατα βρήκε και ο Sinapis (2007) σε πείραµα µελετώντας την επίδραση της µηχανικής άµελξης και της άµελξης µε το χέρι σε πρόβατα της ελληνικής ορεινής φυλής. Ωστόσο παρά 13

τα θετικά της µηχανικής άµελξης ειδικά στον τοµέα της υγιεινής οι Skapetas et al. (1994) στο συνέδριο µηχανικής άµελξης βρήκαν ότι όταν αποφεύγεται η µάλαξη ώστε να αδειάσει τελείως ο µαστός, µετα την άµελξη, τότε η ποσότητα του συνολικού γάλακτος µειώνεται κατά 30%. Έχοντας λοιπόν κατά νου όλα τα προαναφερθέντα κρίθηκε σκόπιµο να µελετηθεί, η επίδραση δύο επιπέδων κενού άµελξης (38kPa και 46kPa) στον αριθµό των σωµατικών κυττάρων του γάλακτος και στα ποσοτικά και ποιοτικά του χαρακτηριστικά όταν στα ζώα χορηγήθηκε επιπρόσθετη ποσότητα βιταµίνης Ε και Se, δύο στοιχείων γνωστών για τις επιδράσεις τους στο ανοσοποιητικό σύστηµα των ζώων κυρίως όταν χορηγούνται ταυτόχρονα. Πρέπει τέλος να αναφερθεί ότι αντίστοιχη ή παραπλήσια µελέτη δεν έχει πραγµατοποιηθεί σε καµία φυλή προβάτων. 14

ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟ ΟΙ Ζώα Το πείραµα πραγµατοποιήθηκε στο Πρότυπο Κέντρο Κτηνοτροφίας και Εκπαίδευσης Βλάστης Κοζάνης, κατά την περίοδο Απριλίου-Ιουλίου 2010. Χρησιµοποιήθηκαν 96 προβατίνες ορεινής φυλής 3 ης, 4 ης και 5 ης και άνω γαλακτικής περιόδου, οι οποίες χωρίστηκαν σε 4 οµάδες των 24 ζώων. Η κατανοµή των ζώων στις οµάδες έγινε µε τέτοιο τρόπο ώστε να υπάρχει ισορροπία στα ζώα της κάθε γαλακτικής περιόδου σε όλες τις οµάδες. Οι τοκετοί πραγµατοποιήθηκαν κατά την περίοδο εκεµβρίου-ιανουαρίου ενώ ο θηλασµός διήρκησε 45±5 ηµέρες. Πειραµατικός σχεδιασµός Τα ζώα χωρίστηκαν σε 4 οµάδες και παρέµεναν σταβλισµένα σε όλη τη διάρκεια του πειράµατος. Ο διαχωρισµός τους στις οµάδες έγινε µε βάση το επίπεδο του κενού της άµελξης, και µε βάση την επιπρόσθετη χορήγηση βιταµίνης Ε και Se στο υπάρχον σιτηρέσιο. Έτσι δηµιουργήθηκε ένα παραγοντικό σχέδιο 2x2, µε 2 επίπεδα κενού (38kPa και 46kPa) και 2 σιτηρέσια (ένα χωρίς επιπρόσθετη χορήγηση βιταµίνης Ε και Se και ένα µε επιπρόσθετη χορήγηση). Το υπάρχον σιτηρέσιο των ζώων αποτελούνταν από 600 kg καλαµπόκι, 376 kg κριθάρι, 19 kg ισορροπιστή, και 4,7 kg αλάτι. Για τις ανάγκες του πειραµατισµού προστέθηκαν 600 g βιταµίνη Ε (σκεύασµα ROVIMIX E-50 Adsorbate) και 300 g Se (σκεύασµα Microgan TM Se 1% BMP) ανά τόνο τροφής. Ο σκοπός µας ήταν τα ζώα να λαµβάνουν συγκεκριµένες ποσότητες από τη βιταµίνη Ε (300 I.U.) και από το Se (3 mg/kg Ξ.Ο. της τροφής). Η διάρκεια του πειράµατος ήταν 2,5 µήνες και πραγµατοποιήθηκαν στο σύνολο 6 έλεγχοι καταγραφής της γαλακτοπαραγωγής και ανάλυσης της σύστασης του γάλακτος. Οι έλεγχοι πραγµατοποιούνταν ανά 14ήµερο. Ο πρώτος έλεγχος πραγµατοποιήθηκε στις 15-16/4/2010 ενώ ο τελευταίος στις 23-24/6/2010. Η άµελξη γινόταν 2 φορές την ηµέρα στις 19:30 το απόγευµα της πρώτης ηµέρας και στις 7:30 το πρωί της δεύτερης ηµέρας (σταθερό το µεσοδιάστηµα). Η άµελξη ξεκινούσε µε την τοποθέτηση των κυπέλλων χωρίς καµία ιδιαίτερη προετοιµασία του µαστού και συνεχιζόταν µε µάλαξη µε το χέρι για περίπου 10 δευτερόλεπτα. Ακολουθούσε η καταγραφή του γάλακτος της κάθε προβατίνας ατοµικά και στη συνέχεια λαµβάνονταν δείγµατα γάλακτος από κάθε ζώο σε ειδικά φιαλίδια για την ανάλυση της χηµικής σύστασης του γάλακτος και για τον 15

προσδιορισµό του Αριθµού των Σωµατικών Κυττάρων (Α.Σ.Κ - SCC: Somatic Cell Count). Ακόµα µετά το τέλος της άµελξης της κάθε οµάδας λαµβάνονταν γάλα από την τερµατική φιάλη της αµελκτικής µηχανής σε ειδικά αποστειρωµένα φιαλίδια για τον έλεγχο της Ολικής Μικροβιακής Χλωρίδας (Ο.Μ.Χ.). Όλα αυτά τα δείγµατα καταψύχονταν άµεσα στους -18 o C όπου και διατηρήθηκαν µέχρι και την ανάλυση τους. Άµελξη των ζώων Το αµελκτήριο στο Πρότυπο Κέντρο Κτηνοτροφίας και Εκπαίδευσης Βλάστης είναι τύπου casse µε 2x24 θέσεις παγίδευσης και 2x12 αµελκτικές µονάδες. Τα βασικά χαρακτηριστικά της αµελκτικής µηχανής κατά τη διάρκεια του πειράµατος ήταν: Υψηλή γραµµή αγωγών γάλακτος και κενού Εσωτερικό αµελκτικών κυπέλλων από σιλικόνη Πλαστικό περίβληµα κυπέλλων Επίπεδο κενού: 38 kpa & 46 kpa Ταχύτητα (συχνότητα) παλµών: 120/λεπτό Σχέση αναρρόφησης/µάλαξης: 1:1 ή 50:50 Έλεγχος της γαλακτοπαραγωγής, ανάλυση της σύστασης του γάλακτος, µέτρηση των σωµατικών κυττάρων Περίπου δυο (2) ώρες πριν από την είσοδο στο αµελκτήριο εκτελούνταν η προθέρµανση των µηχανηµάτων (Milcoscan 4000, Fossomatic 5000). Για τις ανάγκες της παρασκευής τους χρησιµοποιούνταν 30L απιονισµένου νερού το οποίο µας παρείχε ο απιονιστήρας του Πρότυπου Κτηνοτροφικού Κέντρου και το οποίο προθερµαίνονταν στους 70-80 Ο C για την κατάλληλη διάλυση των χηµικών. Στη συνέχεια βαθµονοµούνταν το Fossomatic 5000 µέσω του υγρού Fossblind 4000 και του Milcoscan 4000 αυτοµατοποιηµένα µέσω των υγρών που προπαρασκευάζονταν. Κατόπιν γινόταν η είσοδος στο αµελκτήριο για τον έλεγχο της γαλακτοπαραγωγής και για τη δειγµατοληψία. Κατά τον έλεγχο της γαλακτοπαραγωγής µετρούνταν τα αντίστοιχα κλάσµατα γάλακτος: 1. Γάλα Μηχανής: που αντιπροσωπεύει την ποσότητα γάλακτος, που λαµβάνεται µετά την τοποθέτηση των αµελκτικών κυπέλλων, µέχρι τη διακοπή της ροής του γάλακτος. 2. Γάλα Μάλαξης: που αντιπροσωπεύει την ποσότητα γάλακτος που λαµβάνεται ύστερα από µάλαξη του µαστού µε το χέρι, όσο είναι ακόµη τοποθετηµένα τα αµελκτικά κύπελλα. 16

3. Ολικό Γάλα: που αντιπροσωπεύει το άθροισµα των δύο προηγούµενων κλασµάτων. Στο αµελκτήριο µετρούνταν το Γάλα Μηχανής και το Ολικό Γάλα, ενώ το Γάλα Μάλαξης προέκυπτε από τη σχέση Γάλα Μάλαξης = Ολικό Γάλα Γάλα Μηχανής. Μετά τη µέτρηση της ποσότητας του γάλακτος, λαµβάνονταν δείγµα γάλακτος 40-50 ml από κάθε ζώο για τον προσδιορισµό της χηµικής του σύστασης και του Α.Σ.Κ. Τα δείγµατα λαµβάνονταν από το Ολικό Γάλα. Για τον προσδιορισµό της χηµικής τους σύστασης χρησιµοποιήθηκε το µηχάνηµα Milcoscan 4000 (Foss) το οποίο προσδιορίζει τη σύσταση του γάλακτος σε λίπος, πρωτεΐνη, λακτόζη, σε ολικά στερεά και σε στερεά άνευ λίπους. Για την καταµέτρηση των σωµατικών κυττάρων χρησιµοποιήθηκε το µηχάνηµα Fossomatic 5000 (Foss). Πριν από την πραγµατοποίηση των αναλύσεων τα φιαλίδια εισάγονταν σε υδατόλουτρο Julabo shake temp SW 23. H θερµοκρασία του υδατόλουτρου ρυθµιζόταν στους 40 ο C και εκεί παρέµεναν τα δείγµατα για 10-15 λεπτά, έτσι ώστε να αποκτήσουν την κατάλληλη θερµοκρασία για τη προετοιµασία των δειγµάτων έως την στιγµή που θα εισάγονταν στα µηχανήµατα. Πριν την εισαγωγή τους γινόταν ελαφριά ανάδευση ένα προς ένα και τοποθετούνταν πρώτα στο Fossomatic 5000 και µετά στο Milcoscan 4000. Με το τέλος της λήψης των µετρήσεων γινόταν ο καθαρισµός των µηχανηµάτων σύµφωνα µε το πρωτόκολλο που συνιστά η κατασκευάστρια εταιρεία Foss. Έλεγχος της Ολικής Μικροβιακής Χλωρίδας (Ο.Μ.Χ.) του γάλακτος Τα δείγµατα γάλακτος ξεπάγωναν σε συνθήκες ψύξης (4 ο C) και ο έλεγχος τους πραγµατοποιούνταν εντός 24 ωρών από την απόψυξή τους. Για τον έλεγχο της Ολικής Μικροβιακής Χλωρίδας του γάλακτος χρησιµοποιήθηκε το υλικό Plate Count Agar (PCA) (Bioprepare) µε την τεχνική της ενσωµάτωσης και τα τρυβλία επωάστηκαν στους 30 C για 72 ώρες σε αερόβιες συνθήκες (ISO 4833:2003). Το αποστειρωµένο θρεπτικό υλικό παραλήφθηκε σε φιαλίδια των 100 ml σε θερµοκρασίες ψύξης και έπειτα από βρασµό για την ρευστοποίησή του, διαµοιράζονταν ισόποσα σε 5 τρυβλία υπό ασηπτικές συνθήκες, περίπου 20ml/τρυβλίο. Για τις αραιώσεις χρησιµοποιήθηκε αποστειρωµένο υγρό Ringer (Bioprepare) και η παρασκευή των αραιώσεων πραγµατοποιήθηκε µε τη µέθοδο των διαδοχικών αραιώσεων. Για τον εµβολιασµό χρησιµοποιήθηκαν οι αραιώσεις 10-3 και 10-4 µε βάση τις τιµές της Ο.Μ.Χ. που αναφέρονται στη βιβλιογραφία και δοκιµές που πραγµατοποιήθηκαν στην αρχή του πειράµατος. 17

Στατιστική ανάλυση Τα στοιχεία που προέκυψαν από το πείραµα (γαλακτοπαραγωγή, ποσοστιαία περιεκτικότητα του γάλακτος σε ολική πρωτεΐνη, λίπος, λακτόζη, ολικά στερεά, στερεά υπολείµµατα άνευ λίπους και ο αριθµός των σωµατικών κυττάρων) κατά την πρωινή και βραδινή άµελξη καταχωρήθηκαν στο πρόγραµµα Excel του πακέτου Office της εταιρίας Microsoft. Από αυτά τα δεδοµένα προέκυψαν για το κάθε ζώο και για καθένα από τους 6 ελέγχους: Η ηµερήσια γαλακτοπαραγωγή ως αποτέλεσµα του αθροίσµατος της γαλακτοπαραγωγής το πρωί µε την γαλακτοπαραγωγή το βράδυ. Η κλασµατική απόδοση της ηµερήσιας γαλακτοπαραγωγής ως άθροισµα του Γάλακτος Μηχανής του πρωινού και του απογευµατινού αρµέγµατος και του Γάλακτος Μάλαξης του πρωινού και του απογευµατινού αρµέγµατος Η ποσοστιαία σύσταση της ηµερήσιας γαλακτοπαραγωγής σε καθένα από τα συστατικά που µετρήθηκαν (Ποσοστό του κάθε συστατικού κατά το απόγευµα x Γαλ/γή κατά το απόγευµα = Γραµµάρια παραχθέντος συστατικού κατά το απόγευµα. Ποσοστό που µετρήθηκε για κάθε συστατικό κατά το πρωί x Γαλ/γή κατά το πρωί = Γραµµάρια παραχθέντος συστατικού κατά το πρωί. Γραµµάρια παραχθέντος συστατικού το απόγευµα + Γραµµάρια παραχθέντος συστατικού κατά το πρωί = Γραµµάρια που παράχθηκαν σε ηµερήσια βάση. Γραµµάρια που παράχθηκαν σε ηµερήσια βάση/ηµερήσια γαλακτοπαραγωγή x 100 = Επί τοις εκατό περιεκτικότητα του γάλακτος ηµέρας σε κάθε συστατικό). Ο Α.Σ.Κ. (ανά ml) του γάλακτος ηµέρας (Α.Σ.Κ του πρωινού αρµέγµατος+α.σ.κ του απογευµατινού αρµέγµατος / 2). Για την οµαλοποίηση της παραλλακτικότητας έγινε λογαριθµοποίηση του αριθµού των σωµατικών κυττάρων (logα.σ.κ). Για την Ο.Μ.Χ χρησιµοποιήσαµε το µέσο όρο των δυο αραιώσεων 10-3, 10-4 Για την οµαλοποίηση της παραλλακτικότητας έγινε λογαριθµοποίηση του µέσου όρου των δυο αραιώσεων 10-3 και 10-4 της Ο.Μ.Χ. Στη συνέχεια χρησιµοποιήθηκε το στατιστικό πακέτο PASW Statistics 18 όπου εισήχθησαν όλα τα δεδοµένα που προέκυψαν από το πείραµα. Για την ανίχνευση διαφορών ανάµεσα στους µέσους όρους των παραµέτρων που µετρήθηκαν χρησιµοποιήθηκε η ανάλυση της διακύµανσης (MANOVA). Από τη στατιστική ανάλυση των δεδοµένων δεν προέκυψαν αλληλεπιδράσεις µεταξύ των παραγόντων που µελετήθηκαν και για το λόγο αυτό δεν εµφανίζονται στους πίνακες. 18

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ-ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ Πίνακας 1. Επίδραση της επιπρόσθετης χορήγησης ή µη βιτ. Ε και Se στη Χηµική σύσταση του γάλακτος, στον Α.Σ.Κ., στην Ο.Μ.Χ., στην κλασµατική απόδοση και στη συνολική απόδοση γάλακτος στο επίπεδο κενού των 38 kpa 38 kpa Χωρίς Βιτ. E + Se Με Βιτ. E + Se µ.ο. τ.σ. µ.ο. τ.σ. Sig. Λίπος (%) 6,70 0,09 7,38 0,08 0,000 Πρωτεΐνη (%) 6,03 0,05 6,15 0,05 0,095 Λακτόζη (%) 4,50 0,04 4,66 0,02 0,000 Ολικά Στερεά (%) 18,59 0,13 19,56 0,12 0,000 Σ.Υ.Α.Λ (%) 11,61 0,06 11,89 0,05 0,000 Α.Σ.Κ. (ανά ml) 1.202.569 257.764 438.190 118.714 0,009 logα.σ.κ. 5,58 0,05 5,32 0,03 0,000 Ο.Μ.Χ. (cfu) 268.500 43.015 243.150 47.535 0,697 logο.μ.χ. 5,38 0,07 5,33 0,07 0,620 Γάλα Μηχανής (ml) 417,5 17,69 440,2 17,82 0,236 Γάλα Μάλαξης(ml) 146,4 4,96 139,0 4,43 0,293 Ολικό Γάλα (ml) 563,9 18,77 579,2 19,44 0,402 Στον πίνακα 1 παρατηρούµε, πως το επίπεδο του κενού άµελξης των 38 kpa που χρησιµοποιήθηκε στο πείραµα, επηρεάζεται από το κάθε ένα από τα δυο σιτηρέσια που χορηγήθηκαν στα ζώα. Το πρώτο σιτηρέσιο ήταν χωρίς επιπρόσθετη χορήγηση βιταµίνης Ε και Se ενώ στο δεύτερο υπήρχε επιπρόσθετη χορήγηση βιταµίνης Ε και Se. Τα αποτελέσµατα των στοιχείων που µελετήθηκαν εµφανίζονται ως µέσος όρος µε το τυπικό τους σφάλµα. Τα στοιχεία αυτά είναι τα εξής: το λίπος, η πρωτεΐνη, η λακτόζη, τα ολικά στερεά, και τα στερεά υπολείµµατα άνευ λίπους εκφρασµένα όλα σε επι τις εκατό περιεκτικότητα του ολικού γάλακτος. Ακόµα εµφανίζεται ο αριθµός των σωµατικών κυττάρων (Α.Σ.Κ.) του γάλακτος ανά ml και ο λογάριθµος αυτού, η ολική µικροβιακή χλωρίδα (Ο.Μ.Χ.) σε cfu και ο λογάριθµος αυτής. Τέλος εµφανίζονται εκφρασµένα σε ml το γάλα µηχανής, το γάλα µάλαξης και το ολικό γάλα. Από τον πίνακα φαίνεται η επίδραση της επιπρόσθετης χορήγησης βιταµίνης Ε και Se στα ποσοστά του λίπους από 6,70% που ήταν χωρίς την επιπρόσθετη χορήγηση βιταµίνης Ε και Se σε 7,38%, της πρωτεΐνης από 6,03 σε 6,15%, της λακτόζης από 4,50 σε 4,66%, των ολικών στερεών από 18,59 σε 19,56% και των στερεών υπολειµµάτων άνευ λίπους από 11,61 σε 11,89%. Ακόµα παρατηρούµε 19

την µείωση του Αριθµού των Σωµατικών Κυττάρων του γάλακτος ανά ml, τόσο σε απόλυτο αριθµό όσο και στο λογάριθµο τους, από 1.202.569 κύτταρα/ml σε 438.190 και από 5,58 σε 5,32 αντίστοιχα, µε την επίδραση της βιταµίνης Ε και του Se να είναι καταλυτική. Στην περίπτωση της Ολικής Μικροβιακής Χλωρίδας τα αποτελέσµατα ήταν επίσης ενθαρρυντικά µε µείωση του απόλυτου αριθµού από 268.500 σε 243.150 και του λογάριθµου από 5,38 σε 5,33. Τέλος στην κλασµατική απόδοση του γάλακτος, στο γάλα µηχανής παρατηρείται µια αύξηση από 417,5 σε 440,2 ml, στο γάλα µάλαξης µείωση από 146,4 σε 139 ml και στο ολικό γάλα από 563,9 ml παρατηρήθηκε αύξηση σε 579,2 ml. Ακόµα προκύπτει ότι υπάρχει στατιστικά σηµαντική διαφορά (p<0,05) µεταξύ των δυο σιτηρεσίων, στο ποσοστό του λίπους, στο ποσοστό της λακτόζης, στα ποσοστά των ολικών στερεών και στερεών υπολειµµάτων άνευ λίπους, στον αριθµό των σωµατικών κύτταρων και στο λογάριθµο τους. Πίνακας 2. Επίδραση της επιπρόσθετης χορήγησης ή µη βιτ. Ε και Se στη Χηµική σύσταση του γάλακτος, στον Α.Σ.Κ., στην Ο.Μ.Χ., στην κλασµατική απόδοση και στη συνολική απόδοση γάλακτος στο επίπεδο κενού των 46 kpa 46 kpa Χωρίς Βιτ. E + Se Με Βιτ. E + Se µ.ο. τ.σ. µ.ο. τ.σ. Sig. Λίπος (%) 6,93 0,08 6,73 0,08 0,077 Πρωτεΐνη (%) 6,01 0,05 6,17 0,06 0,038 Λακτόζη (%) 4,54 0,03 4,61 0,02 0,032 Ολικά Στερεά (%) 18,84 0,11 18,87 0,12 0,868 Σ.Υ.Α.Λ (%) 11,63 0,05 11,86 0,05 0,001 Α.Σ.Κ. (ανά ml) 1.113.467 176.959 485.616 80.483 0,001 logα.σ.κ. 5,62 0,05 5,37 0,04 0,000 Ο.Μ.Χ. (cfu) 220.000 22.148 197.000 27.152 0,520 logο.μ.χ. 5,32 0,04 5,26 0,06 0,387 Γάλα Μηχανής (ml) 377,3 18,03 451,9 17,77 0,007 Γάλα Μάλαξης(ml) 155,8 5,05 144,3 5,19 0,047 Ολικό Γάλα (ml) 532,3 20,2 596,2 19,98 0,048 Αντίστοιχα στον πίνακα 2 παρατηρούµε στο επίπεδο κενού άµελξης των 46 kpa τις επιδράσεις των δυο σιτηρεσίων που χορηγήσαµε στα ζώα. Τα αποτελέσµατα των στοιχείων που µελετήσαµε, και εδώ εµφανίζονται ως µέσος όρος µε το τυπικό τους σφάλµα. Οµοίως τα στοιχεία αυτά είναι τα εξής: το λίπος, η πρωτεΐνη, η λακτόζη, τα ολικά στερεά, τα στερεά υπολείµµατα άνευ λίπους εκφρασµένα όλα 20

σε επι τις εκατό περιεκτικότητα του ολικού γάλακτος. Ο αριθµός των σωµατικών κυττάρων (Α.Σ.Κ.) του γάλακτος ανά ml και ο λογάριθµος αυτού, η ολική µικροβιακή χλωρίδα (Ο.Μ.Χ.) σε cfu και ο λογάριθµος αυτής. Τέλος εµφανίζονται εκφρασµένα σε ml το γάλα µηχανής, το γάλα µάλαξης και το ολικό γάλα. Εδώ το λίπος παρουσιάζει µια µείωση από 6,93 σε 6,73%, η πρωτεΐνη και η λακτόζη αυξήθηκαν από 6,01 σε 6,17% και 4,54 σε 4,61% αντίστοιχα. Τα ολικά στερεά παρουσίασαν µια πολλή µικρή αύξηση από 18,84 σε 18,87% και τα στερεά υπολείµµατα άνευ λίπους αυξήθηκαν από 11,63 σε 11,86%. Στον Αριθµό των Σωµατικών Κυττάρων και εδώ η µείωση είναι εµφανής από 1.113.467 σε 485.616 (ως απόλυτος αριθµός) και από 5,62 σε 5,37 στο λογάριθµό τους. Στην Ολική Μικροβιακή Χλωρίδα η µείωση είναι από 220.000 σε 197.000 και από 5,32 σε 5,26 στον απόλυτο αριθµό και στο λογάριθµο του. Στο γάλα µηχανής τα ml αυξήθηκαν από 377,3 σε 451,9, στο γάλα µάλαξης µειώθηκαν από 155,8 σε 144,3 ml και στο ολικό γάλα είχαµε αύξηση από 532,3 σε 596,2 ml. Στον πίνακα 2 στατιστικά σηµαντικές διαφορές (p<0,05) υπάρχουν στο ποσοστό της πρωτεΐνης, της λακτόζης, των στερεών υπολειµµάτων άνευ λίπους, στον αριθµό των σωµατικών κύτταρων και στο λογάριθµο τους. Εδώ όµως βλέπουµε ότι έχουµε διαφορές και στην ποσότητα του ολικού γάλακτος, του γάλακτος µηχανής και µάλαξης. Αντίστοιχα αποτελέσµατα σε σχέση µε τον Α.Σ.Κ και την γενικότερη υγιεινή κατάσταση του µαστού βρήκαν και οι Morgante et al. (1998). Στη µελέτη τους χρησιµοποίησαν 50 πρόβατα που αρµέγονταν. Σε 25 από αυτά χορηγήθηκε επιπλέον ποσότητα βιταµίνης Ε και Se (5 mg και 0,1mg αντίστοιχα, ανά kg σωµατικού βάρους). Η χορήγηση έγινε παρεντερικά και η άµελξη γινόταν µε αµελκτική µηχανή και επίπεδο κενού 43 kpa. Τα αποτελέσµατα ως απόλυτος αριθµός είναι 2.733.000 κύτταρα/ml για την οµάδα χωρίς την επιπρόσθετη χορήγηση βιταµίνης Ε και Se και 1.272.000/ml για την οµάδα που χορηγήθηκε επιπλέον βιταµίνη Ε και Se. Ωστόσο τα στατιστικά σηµαντικά αποτελέσµατα πρόεκυψαν από την λογαριθµοποίηση των παραπάνω αριθµών. Έτσι στην περίπτωση της οµάδας µάρτυρα ο λογάριθµος του Α.Σ.Κ ήταν 6,0 ενώ στα ζώα που δέχθηκαν την επίδραση της βιταµίνης Ε και Se ήταν 5,4, πολύ κοντά δηλαδή στα δικά µας αποτελέσµατα. Στο συγκεκριµένο πείραµα δεν υπήρχε µελέτη της επίδρασης δεύτερου κενού άµελξης. Οι Sinapis et al. (2006) µελέτησαν την επίδραση των διαφορετικών κενών άµελξης σε πρόβατα στον Α.Σ.Κ. Για το πείραµα χρησιµοποιήθηκαν 72 πρόβατα της ορεινής φυλής (Μπούτσικο). Τα κενά που χρησιµοποιήθηκαν ήταν 38, 44, 50 kpa. Τα αποτελέσµατα που πρόεκυψαν, όπως και στη δική µας µελέτη, έδειξαν ότι 21

µε την αύξηση του κενού άµελξης αυξάνεται και ο αριθµός των σωµατικών κυττάρων του γάλακτος. Ενδεικτικά τα αποτελέσµατα ήταν (ως λογάριθµος) 5,34, 5,38 και 5,44 αντίστοιχα για τα τρία επίπεδα του κενού. Σε πείραµα που διενήργησαν οι Weiss et al. (1997) χώρισαν τις αγελάδες µιας εκτροφής σε τρείς οµάδες στις οποίες προσφέρονταν διαφορετικές ποσότητες βιταµίνης Ε και Se. Οι οµάδες µε τις µικρότερες ποσότητες παρουσίασαν χαµηλή συγκέντρωση στο αίµα και 9,4 φορές περισσότερες πιθανότητες να παρουσιάσουν κλινικές µαστίτιδες στις πρώτες 7 ηµέρες τις γαλακτοπαραγωγής. Αντίθετα η οµάδα µε την µεγαλύτερη ποσότητα βιταµίνης Ε και Se παρουσίασε µειωµένο Α.Σ.Κ. Παρόµοια αποτελέσµατα βρήκαν και οι Politis et al., 2004 όπου ο Α.Σ.Κ. µειώθηκε κατά 29% στα ζώα που χορηγήθηκε επιπλέον βιταµίνη Ε και Se, ενώ και οι Hemmingway et al. (2000) παρατήρησαν µείωση του Α.Σ.Κ. από 173.000 /ml σε 88.000/ml χρησιµοποιώντας στοµαχικούς βόλους βιταµινών και ιχνοστοιχείων βραδείας απελευθέρωσης, παρά το γεγονός ότι σε όλα τα ζώα είχε δοθεί ενδοµαστικό αντιβιοτικό µακράς δράσης. Στους δυο επόµενους πίνακες 3 και 4 παρατηρούµε την επίδραση των δυο επίπεδων κενού σε κάθε ένα από τα δυο σιτηρέσια ξεχωριστά. Πίνακας 3. Επίδραση των επιπέδων κενού, 38 και 46kPa, στη Χηµική σύσταση του γάλακτος, στον Α.Σ.Κ., στην Ο.Μ.Χ., στην κλασµατική απόδοση και στη συνολική απόδοση γάλακτος στο επίπεδο κενού των χωρίς την επιπρόσθετη χορήγηση Βιτ. Ε + Se Χωρίς Βιτ. E + Se 38 kpa 46 kpa µ.ο. τ.σ. µ.ο. τ.σ. Sig. Λίπος (%) 6,70 0,09 6,93 0,08 0,076 Πρωτεΐνη (%) 6,03 0,05 6,01 0,05 0,838 Λακτόζη (%) 4,50 0,04 4,54 0,03 0,390 Ολικά Στερεά (%) 18,59 0,13 18,84 0,11 0,142 Σ.Υ.Α.Λ (%) 11,61 0,06 11,63 0,05 0,713 Α.Σ.Κ. (ανά ml) 1.202.569 257.764 1.113.467 176.959 0,827 logα.σ.κ. 5,58 0,05 5,62 0,05 0,495 Ο.Μ.Χ. (cfu) 268.500 43.015 220.000 22.148 0,329 logο.μ.χ. 5,38 0,07 5,32 0,04 0,523 Γάλα Μηχανής (ml) 417,5 17,69 377,3 18,03 0,360 Γάλα Μάλαξης(ml) 146,4 4,96 155,8 5,05 0,035 Ολικό Γάλα (ml) 563,9 18,77 532,3 20,2 0,739 22

Πίνακας 4. Επίδραση των επιπέδων κενού, 38 και 46kPa, στη Χηµική σύσταση του γάλακτος, στον Α.Σ.Κ., στην Ο.Μ.Χ., στην κλασµατική απόδοση και στη συνολική απόδοση γάλακτος στο επίπεδο κενού µε επιπρόσθετη χορήγηση Βιτ. Ε + Se Με Βιτ. E + Se 38 kpa 46 kpa µ.ο. τ.σ. µ.ο. τ.σ. Sig. Λίπος (%) 7,38 0,08 6,73 0,08 0,000 Πρωτεΐνη (%) 6,15 0,05 6,17 0,06 0,751 Λακτόζη (%) 4,66 0,02 4,61 0,02 0,150 Ολικά Στερεά (%) 19,56 0,12 18,87 0,12 0,000 Σ.Υ.Α.Λ (%) 11,89 0,05 11,86 0,05 0,860 Α.Σ.Κ. (ανά ml) 438.190 118.714 485.616 80.483 0,846 logα.σ.κ. 5,32 0,03 5,37 0,04 0,433 Ο.Μ.Χ. (cfu) 243.150 47.535 197.000 27.152 0,410 logο.μ.χ. 5,33 0,07 5,26 0,06 0,496 Γάλα Μηχανής (ml) 440,2 17,82 451,9 17,77 0,526 Γάλα Μάλαξης(ml) 139,0 4,43 144,3 5,19 0,262 Ολικό Γάλα (ml) 579,2 19,44 596,2 19,98 0,390 Και εδώ τα στοίχεια που µελετώνται είναι τα ίδια µε τους προηγούµενους πίνακες και αποδίδονται µε τον µέσο όρο και το τυπικό του σφάλµα. Σε αυτούς τους πίνακες σε αντίθεση µε τους πίνακες 1 και 2 δεν παρατηρούνται στατιστικά σηµαντικές διαφορές ανάµεσα στα δύο σιτηρέσια που χορηγήθηκαν, παρα µόνο στην ποσότητα του γάλακτος µηχανής στον πίνακα 3 και στο ποσοστό του λίπους και των ολικών στερεών στον πίνακα 4. Στη συνέχεια ακολουθούν µια σειρά από διαγράµµατα τα οποία παρουσιάζουν την εξέλιξη των στοιχείων, όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω, που µελετήθηκαν κατά την διάρκεια των έξι ελέγχων και για τις τέσσερις οµάδες των ζώων. Στο διάγραµµα 1 είναι εµφανής η άνοδος του ποσοστού του λίπους κατά την διάρκεια των έξι ελέγχων (µε µια εξαίρεση τον 2 ο έλεγχο) σε όλες τις οµάδες µε χαρακτηριστική την οµάδα των 38 kpa µε επιπρόσθετη βιταµίνη Ε και Se. Ανάλογη ανόδο παρατηρούµε και στο ποσοστό της πρωτεΐνης κατά την διάρκεια των ελέγχων του πειράµατος στο διάγραµµα 2. 23