ΔΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ ΚΑΙ ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΤΕΥΤΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ Επιμέλεια: B. Μακρόπουλος* - Δ. Ματθόπουλος** *Καθηγητής Επαγγελματικής και Βιομηχανικής Υγιεινής Τομέας Επαγγελματικής και Βιομηχανικής Υγιεινής Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας **Καθηγητής Βιολογίας/Κυτταρικής Βιολογίας Εργαστήριο Εφαρμοσμένης Βιολογίας Τμήμα Διαχείρισης Περιβάλλοντος και Φυσικών Πόρων Πανεπιστήμιο Πατρών ΑΘΗΝΑ 2013
ΔΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ ΚΑΙ ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΤΕΥΤΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ISBN: 978-960-6818-32-5 Α Έκδοση: Σεπτέμβριος 2013 Copyright BΑΣΙΛΕΙΟΣ ΜΑΚΡΟΠΟΥΛΟΣ Copyright ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΜΑΤΘΟΠΟΥΛΟΣ Copyright ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΥΓΙΕΙΝΗΣ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Λιοσίων 143 και Θειρσίου 6, 104 45 ΑΘΗΝΑ Τηλ.: 210 82 00 100 Φαξ: 210 82 00 222 210 88 13 270 Email: info@elinyae.gr Internet: http://www.elinyae.gr ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΕΛ.ΙΝ.Υ.Α.Ε. Πρόεδρος: Θ.Κ. Κωνσταντινίδης Αντιπρόεδρος: Αλέξανδρος Κομίνης (Γ.Σ.Ε.Ε.) Μέλη Ιωάννης Αδαμάκης (Γ.Σ.Ε.Ε.) Θεόδωρος Δέδες (Σ.Ε.Β.) Ευθύμιος Θεοχάρης (Γ.Σ.Ε.Ε.) Ρένα Μπαρδάνη (Σ.Ε.Β.) Χρήστος Παπάζογλου (Γ.Σ.Ε.Ε.) Ευστάθιος Πολίτης (Γ.Σ.Ε.Β.Ε.Ε.) Σελιδοποίηση, επιμέλεια έκδοσης: Εβίτα Καταγή Τμήμα Εκδόσεων, Κέντρο Τεκμηρίωσης-Πληροφόρησης ΕΛ.ΙΝ.Υ.Α.Ε. Οι απόψεις που εκφράζονται στην έκδοση αυτή είναι των συγγραφέων και μόνο και δεν εκφράζουν αναγκαστικά τις απόψεις του Ελληνικού Ινστιτούτου Υγιεινής και Ασφάλειας της Εργασίας. Επιτρέπεται η αναπαραγωγή μέρους ή όλου του εντύπου με αναφορά της πηγής. ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΕΛ.ΙΝ.Υ.Α.Ε. ΔΕΝ ΕΠΙΤΡΕΠΕΤΑΙ Η ΠΩΛΗΣΗ ΑΠΟ ΤΡΙΤΟΥΣ
Λιστα Συγγραφεων Γεράσιμος Αράπης Καθηγητής Οικοτοξικολογίας Εργαστήριο Οικολογίας και Προστασίας Περιβάλλοντος Τμήμα Φυτικής Παραγωγής Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών Δημήτρης Βλαστός Επίκουρος Καθηγητής Περιβαλλοντικής Μεταλλαξιγένεσης Εργαστήριο Περιβαλλοντικής Μεταλλαξιγένεσης Τμήμα Διαχείρισης Περιβάλλοντος και Φυσικών Πόρων Πανεπιστήμιο Πατρών Αγρίνιο Παναγιώτης Γεωργακόπουλος Μεταδιδακτορικός Ερευνητής Εργαστήριο Ποιοτικού Ελέγχου και Υγιεινής Τροφίμων και Ποτών Τμήμα Επιστήμης και Τεχνολογίας Τροφίμων Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών Βαγιούλα Διαμάντη Επόπτρια Δημόσιας Υγείας Περιβαλλοντολόγος Περιφερειακή Διεύθυνση Ηπείρου Ιωάννινα
Ε. Δροσινός Αναπληρωτής Καθηγητής Ποιοτικού Ελέγχου και Υγιεινής Τροφίμων και Ποτών Εργαστήριο Ποιοτικού Ελέγχου και Υγιεινής Τροφίμων και Ποτών Τμήμα Επιστήμης και Τεχνολογίας Τροφίμων Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών Ελένη Καρασαλή Ερευνήτρια Β Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο Τμήμα Ελέγχου Φυτοφαρμάκων και Φυτοφαρμακευτικής Αθήνα Κώστας Κοτροκόης Επιστημονικός Συνεργάτης Τομέας Διατροφής και Βιοχημείας Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας Αθήνα Βασίλης Μακρόπουλος Καθηγητής Επαγγελματικής & Βιομηχανικής Υγιεινής Τομέας Επαγγελματικής & Βιομηχανικής Υγιεινής Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας Αθήνα Δημήτριος Ματθόπουλος Καθηγητής Βιολογίας/Κυτταρικής Βιολογίας Εργαστήριο Εφαρμοσμένης Βιολογίας Τμήμα Διαχείρισης Περιβάλλοντος & Φυσικών Πόρων Πανεπιστήμιο Πατρών Αγρίνιο Κυριακή Μαχαίρα Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο Τμήμα Ελέγχου Φυτοφαρμάκων και Φυτοφαρμακευτικής Αθήνα Δήμητρα Νικολοπούλου Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο Τμήμα Ελέγχου Φυτοφαρμάκων και Φυτοφαρμακευτικής Γεώργιος Ντουνιάς Επιμελητής Επαγγελματικής και Βιομηχανικής Υγιεινής Τομέας Επαγγελματικής & Βιομηχανικής Υγιεινής, Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας
Άννα Ράπτη Ιατρός, Επιστημονικός Συνεργάτης Τομέας Επαγγελματικής & Βιομηχανικής Υγιεινής, Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας Αθήνα Παναγιώτης Σκανδάμης Επίκουρος Καθηγητής Ποιοτικού Ελέγχου και Υγιεινής Τροφίμων και Ποτών Εργαστήριο Ποιοτικού Ελέγχου και Υγιεινής Τροφίμων και Ποτών Τμήμα Επιστήμης και Τεχνολογίας Τροφίμων Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών Αθήνα
Πρ ο λ ο γ ο ς ΤΟΥ ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΟΥ ΕΛ.ΙΝ.Υ.Α.Ε. Η λανθασμένη χρήση των φυτοπροστατευτικών προϊόντων αποτελεί μείζον πρόβλημα Δημόσιας Υγείας - Δημόσιας Υγιεινής και ταυτόχρονα Ιατρικής της Εργασίας - Υγιεινής και Ασφάλειας της Εργασίας δεδομένου ότι αυξάνει τους κινδύνους τόσο για την υγεία των χρηστών, δηλαδή των αγροτών και γενικότερα των εργαζόμενων στον τομέα της φυτικής παραγωγής, όσο και των καταναλωτών ενώ έχει και αρνητικές συνέπειες στο περιβάλλον. Επιπροσθέτως, οι λανθασμένες πρακτικές τού παρελθόντος είχαν αρνητικά αποτελέσματα στις εξαγωγές των αγροτικών μας προϊόντων. Στη σημερινή συγκυρία της δεινής οικονομικής κρίσης ένας από τους κύριους οικονομικούς κλάδους που δείχνει αύξηση στην απασχόληση είναι ο αγροτικός τομέας. Το γεγονός αυτό καθιστά την επιστημονικά τεκμηριωμένη πληροφόρηση για την ορθολογική χρήση των φυτοπροστατευτικών προϊόντων καταφανώς αναγκαία, τόσο για την προαγωγή της υγείας του εργαζόμενου δυναμικού όσο και για την ασφάλεια της υγείας των καταναλωτών των τελικών προϊόντων φυτικής παραγωγής, αναδεικνύοντας τους κοινούς τόπους της Υγιεινής της Εργασίας, καθώς και της Ασφάλειας της Εργασίας με τη Δημόσια Υγεία, αλλά και την Περιβαλλοντική Ιατρική και, γενικότερα, τις επιστήμες του Περιβάλλοντος. Η προσπάθεια των Καθηγητών κ.κ. Β. Μακρόπουλου (Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας) και Δ. Ματθόπουλου (Πανεπιστήμιο Πατρών) να συγκεντρώσουν τους πλέον κατάλληλους επιστήμονες των κλάδων τους με στόχο να μεταφέρουν την επιστημονική τους γνώση σε όσους ασχολούνται στον πρωτογενή τομέα αλλά και σε όσους άλλους εμπλέκονται, κατά τον έναν ή τον άλλο τρόπο, με αυτούς, αποτελεί ένα βασικό βήμα ως προς την ασφαλή χρήση των φυτοπροστατευτικών προϊόντων.
Το βιβλίο πραγματεύεται, με τρόπο κατανοητό, ένα ευρύ φάσμα προβλημάτων που σχετίζονται με τη χρήση των προϊόντων αυτών. Πρέπει να τονισθεί ότι είναι το μοναδικό στην ελληνική βιβλιογραφία όπου μπορεί κάποιος να βρει συγκεντρωμένα τα προβλήματα που σχετίζονται με την ασφαλή χρήση των φυτοπροστατευτικών. Αποσκοπεί στο να μειωθούν, κατά το δυνατόν, οι κίνδυνοι για τη Δημόσια Υγεία αλλά και την Επαγγελματική Υγιεινή. Όπως θα διαπιστώσει ο αναγνώστης, οι πληροφορίες που παρέχονται είναι πολύ χρήσιμες σε μεγάλο φάσμα αναγνωστικού κοινού. Δεν αφορούν μόνο στους απασχολούμενους στον πρωτογενή τομέα της εκμετάλλευσης της γης αλλά και στο προσωπικό της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας, της Δημόσιας Υγείας, της Υγιεινής και Ασφάλειας της Εργασίας. Αφορούν, επίσης, κάθε ευαισθητοποιημένο πολίτη που ενδιαφέρεται για την προσωπική του ασφάλεια από τη χρήση των φυτοπροστατευτικών προϊόντων, καθώς και την ποιότητα των αγαθών που καταναλώνει στη διατροφή του. Με την έννοια αυτή, το βιβλίο συμβάλλει ουσιωδώς στην Αγωγή και Προαγωγή της Υγείας, τόσο του γενικού πληθυσμού όσο και των εργαζόμενων στη φυτική παραγωγή. Θ.Κ. Κωνσταντινίδης Αν. Καθηγητής Ιατρικής Δ.Π.Θ. Πρόεδρος ΕΛ.ΙΝ.Υ.Α.Ε.
Πρ ο λ ο γ ο ς ΤΟΥ ΚΟΣΜΗΤΟΡΑ ΤΗΣ Ε.Σ.Δ.Υ. Τα φυτοπροστατευτικά ή φυτοφάρμακα, είναι συνθετικές κατά κύριο λόγο ενώσεις, χρησιμοποιούμενες για την καταπολέμηση ποικίλων παθογόνων παραγόντων, οι οποίοι προσβάλουν τα καλλιεργήσιμα φυτά και ελαττώνουν ή αναστέλλουν την παραγωγή των προϊόντων της φυτικής παραγωγής (τρόφιμα, ζωοτροφές κ.ά.). Στους προς καταπολέμηση παθογόνους για τα φυτά παράγοντες περιλαμβάνονται μιας ευρείας κλίμακας μικροοργανισμοί (ιοί, βακτήρια, μύκητες, παράσιτα) αλλά και μεγαλοοργανισμοί, που εκτείνονται από τα έντομα έως τα τρωκτικά ή ακόμη και τα θηλαστικά της άγριας πανίδας. Το εκτεταμένο αυτό φάσμα των βλαβερών για τη φυτική παραγωγή, παραγόντων προϊδεάζει και για την ευρύτητα των φυτοπροστατευτικών που απαιτούνται για την αντιμετώπισή τους και κατά συνέπεια το μέγεθος του κινδύνου για το οικοσύστημα, στο οποίο γίνεται η εφαρμογή τους και τελικά και για τη Δημόσια Υγεία. Πρέπει ακόμα να επισημανθεί ότι ενώ τα αποτελέσματα από την «μη ορθολογική» χρήση των φυτοπροστατευτικών γίνονται σχετικά άμεσα αντιληπτά σε όσους τα διαχειρίζονται στον πρωτογενή τομέα παραγωγής, φαίνεται να είναι περισσότερο επικίνδυνα για τους τελικούς αποδέκτες των τροφίμων της φυτικής παραγωγής (τον άνθρωπο και τα ζώα). Ακόμη, σημαντική επίπτωση έχουν στη ζωική παραγωγή και τα προϊόντα της (κρέας και γαλακτοκομικά) και, τελικά, στον άνθρωπο αφού ο τελικός σκοπός της εφαρμογής των φυτοπροστατευτικών είναι η αύξηση της παραγωγής για την κάλυψη των αναγκών του ανθρώπου. Με τις σκέψεις αυτές δεν μπορεί κανείς παρά να επαινέσει την προσπάθεια των καθηγητών κ.κ. Β. Μακρόπουλου (Ε.Σ.Δ.Υ) και Δ. Ματθόπουλου (Παν. Δυτικής
Ελλάδος), να συγκεντρώσουν μια σειρά από ειδικούς επί του θέματος επιστήμονες για να συμμετάσχουν στη συγγραφή του παρόντος πονήματος ώστε με τρόπο απλό και συνάμα επιστημονικό να πληροφορήσουν τους ήδη εμπλεκόμενους στην πρωτογενή παραγωγή αλλά και όσους νέους η παρούσα οικονομική κρίση ωθεί πλέον στον πρωτογενή τομέα (φυτικής και ζωικής παραγωγής), για την ασφαλή χρήση των φυτοπροστατευτικών. Μάλιστα, για τους τελευταίους, μεταξύ άλλων, η σωστή χρήση είναι ζωτικής σημασίας και για την επιτυχία του επιδιωκόμενου οικονομικού αποτελέσματος. Τέλος, το εύληπτο των πληροφοριών καθιστά το βιβλίο χρήσιμο και ιδιαιτέρου ενδιαφέροντος και για τον αποκαλούμενο γενικό πληθυσμό, που είτε εμπλέκεται στην παραγωγή είτε αποτελεί αυτό που κατά κόρον γίνεται κατάχρηση του όρου «ευαισθητοποιημένος πολίτης» ώστε το βιβλίο αυτό να συμβάλει παιδευτικά στο να γίνουμε όχι απλώς «ευαισθητοποιημένοι» αλλά πραγματικά «καλοί πολίτες». Δρ. Βασίλειος Κοντός Κοσμήτωρ Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας
Πε ρ ι ε χ ό μ ε ν α ΛΙΣΤΑ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ... 3 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΟΥ ΕΛ.ΙΝ.Υ.Α.Ε... 7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΗΤΟΡΑ ΤΗΣ Ε.Σ.Δ.Υ... 9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... 11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο Επαγγελματική χρήση φυτοπροστατευτικών προϊόντων και προστασία των αγροτών. Δημήτριος Ματθόπουλος... 19 Εισαγωγή... 19 Παραγωγή και φύλαξη στους εργοστασιακούς χώρους... 22 Διακίνηση και φύλαξη στους χώρους διάθεσης... 22 Φύλαξη, προετοιμασία και εφαρμογή από τους αγρότες... 24 Διαδικασίες μετά τον ψεκασμό... 32 Σύνοψη... 36 Βιβλιογραφία... 36 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο Βιοσυσσώρευση γεωργικών φαρμάκων. Κυριακή Μαχαίρα και Δήμητρα Νικολοπούλου... 41 Εισαγωγή... 41 Γιατί τα φυτοπροστατευτικά προϊόντα (ΦΠ) βιοσυσσωρεύονται... 42 Μηχανισμοί βιοσυσσώρευσης στο περιβάλλον... 53 Συνέπειες από τη βιοσυσσώρευση των Γ.Φ. στον άνθρωπο και το περιβάλλον.. 56
Νομικό πλαίσιο... 63 Βιβλιογραφία... 68 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο Ασφάλεια Τροφίμων από τα φυτοπροστατευτικά προϊόντα. Ελεύθεριος Χ. Δροσινός, Παναγιώτης Ν. Σκανδάμης και Παναγιώτης Ρ. Γεωργακόπουλος... 75 Αναγκαιότητα χημικής προστασίας Ορισμοί... 75 Υπολείμματα φυτοπροστατευτικών σε φυτικά και ζωικά προϊόντα... 76 Προσδιορισμός υπολειμμάτων φυτοπροστατευτικών στα τρόφιμα... 79 Κίνδυνοι από υπολείμματα φυτοπροστατευτικών... 84 Αποδόμηση υπολειμμάτων φυτοπροστατευτικών... 88 Κοινοτική νομοθεσία για υπολείμματα φυτοφαρμάκων σε γεύματα προοριζόμενα για ευαίσθητες κατηγορίες πληθυσμών... 106 Υπολείμματα φυτοπροστατευτικών σε προϊόντα βιολογικής προέλευσης της ελληνικής αγοράς... 108 Βιβλιογραφία... 113 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο Υπολείμματα φυτοπροστατευτικών προϊόντων και επικίνδυνων χημικών στα τρόφιμα. Κώστας Κοτροκόης... 121 Υπολείμματα κατάλοιπα επικίνδυνων χημικών ουσιών στα τρόφιμα... 121 Φυτοπροστατευτικά στα τρόφιμα... 121 Υπολείμματα κατάλοιπα γεωργικών φαρμάκων (MRLs)... 134 Παραμένοντες οργανικοί ρύποι (POP s)... 144 Βαρέα μέταλλα στα τρόφιμα (Βιομηχανικοί ρύποι)... 157 Υγιεινή τροφίμων και δημόσια υγεία... 173 Βιβλιογραφία... 179 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5ο Εκτίμηση κινδύνου στην υγεία των αγροτών από τη χρήση των φυτοπροστατευτικών προϊόντων. Βασίλης Μακρόπουλος και Άννα Ράπτη... 191 Εισαγωγή... 191 Οξεία δηλητηρίαση... 194 Χρόνια έκθεση... 196 Ο ρόλος των φυτοπροστατευτικών ως ECDs... 209 Γενετική ευαλωτότητα... 214 Συμπερασματικά... 215 Βιβλιογραφία... 216 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο Επιλεγμένες τεχνικές ελέγχου και προσδιορισμού της γενετικής δράσης των φυτοπροστατευτικών προϊόντων σε ανθρώπινους ιστούς. Δημήτρης Βλαστός και Βαγιούλα Διαμαντή... 219 Εισαγωγή... 219 Μελέτες γενοτοξικών επιδράσεων σε in vtro και in vivo συνθήκες... 226 Η τεχνική των ΑΝΤΑΛΛΑΓΩΝ μεταξύ αδελφών χρωματίδων (Sister Chromatid Exchange, SCEs) ως σύστημα ελέγχου της γενετικής δράσης των φυτοπροστατευτικών... 227 Η τεχνική των χρωμοσωμικών βλαβών (Chromosome Aberrations, CA) ως σύστη-
μα ελέγχου της γενετικής δράσης των φυτοπροστατευτικών... 237 Η τεχνική των μικροπυρήνων (Micronuclei, MN) ως σύστημα ελέγχου της γενετικής δράσης των φυτοπροστατευτικών... 242 Η τεχνική Comet (Comet Assay) ως σύστημα ελέγχου της γενετικής δράσης των φυτοπροστατευτικών... 259 Επίλογος... 265 Βιβλιογραφία... 266 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7ο Διαχείριση αποβλήτων από τη χρήση φυτοπροστατευτικών προϊόντων. Ελένη Καρασαλή... 283 Εισαγωγή... 283 Η κατάσταση των επικίνδυνων αποβλήτων φπ στην Ελλάδα... 285 Βιομηχανική παραγωγή φπ στην Ελλάδα... 288 Νομικό πλαίσιο διαχείρισης εα... 289 Προέλευση αποβλήτων φπ... 292 Μέθοδοι διαχείρισης αποβλήτων φπ... 293 Προκαταρτικές μέθοδοι επεξεργασίας αποβλήτων από τη χρήση φπ... 303 Ανακύκλωση... 309 Αειφόρος διαχείριση επικίνδυνων αποβλήτων στην Ελλάδα... 309 Βιβλιογραφία... 310 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8ο Εκτίμηση οικολογικού κινδύνου. Γεράσιμος Αράπης... 315 Πρόλογος... 315 Εισαγωγή... 316 Χαρακτήρας και εφαρμογές... 317 Δημιουργία του πλαισίου... 318 Καθορισμός του προβλήματος... 322 Ανάλυση του προβλήματος... 329 Χαρακτηρισμός του κινδύνου... 336 Περιληπτική περιγραφή της εκτίμησης οικολογικού κινδύνου... 342 Βιβλιογραφία... 344 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9ο Τα κατά Ramazzini πάθη των αγροτών. Γεώργιος Ντουνιάς... 347 Εισαγωγή... 347 Τα πάθη των αγροτών... 348 Βιβλιογραφία... 354
Ει σ α γ ω γ η Με τον παγκόσμιο πληθυσμό να εκτιμάται ότι κατά το 2025 θα έχει προσεγγίσει τα οκτώ δισεκατομμύρια, εκτός αν παγκοσμίως εφαρμοστούν πολύ αυστηρά μέτρα ελέγχου του αριθμού των νέων γεννήσεων, και με δεδομένο ότι οι διαθέσιμες εκτάσεις γης για καλλιέργεια συνεχώς συρρικνώνονται, τίθεται πλέον πολύ σοβαρά το θέμα της αύξησης της παραγωγικότητας των διατιθέμενων εκτάσεων προς καλλιέργεια διατροφικών αγαθών. Πώς είναι, λοιπόν, δυνατόν να αυξήσει η παγκόσμια κοινότητα την παραγωγικότητα; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό έχει δύο εναλλακτικές λύσεις. Η μία είναι η αύξηση της παραγωγικότητας διαμέσου της μείωσης των παραγόντων που την περιορίζουν. Η άλλη είναι η ανάπτυξη νέων μορφών διατροφικών αγαθών πέρα από τα συμβατικά, δηλαδή κατά βάση η αξιοποίηση των γνώσεων της βιοτεχνολογίας προς όφελος της παραγωγικότητας. Στην πρώτη περίπτωση, οι περιοριστικοί παράγοντες μπορεί να προέρχονται τόσο από την αβιοτική όσο και από τη βιοτική συνιστώσα του περιβάλλοντος. Η αντιμετώπιση της αβιοτικής συνιστώσας αποτελεί ακόμη και σήμερα ένα σημαντικό θέμα, καθόσον δεν είμαστε ακόμη σε θέση να ελέγξουμε τις συνθήκες του αβιοτικού περιβάλλοντος, αλλά η αντιμετώπιση της βιοτικής συνιστώσας αποτελεί μια δυνατότητα, η οποία εδώ και πολλές εκατονταετίες έχει μπει στο μικροσκόπιο του ανθρώπου. Για να είμαστε ειλικρινείς, η αντιμετώπιση της βιοτικής συνιστώσας του περιβάλλοντος έχει μια ιστορία τουλάχιστον είκοσι αιώνων. Αποτελεί κομβικό σημείο στην ανταπόκριση των οργανισμών ως προς το περιβάλλον μέσα στο οποίο διαβιούν, το γεγονός ότι η εκάστοτε υφιστάμενη ισορροπία αποτελεί τη συνισταμένη μιας συνεχούς διαπάλης μεταξύ των διαφόρων βιοτικών - 15 -
μορφών. Η διαπάλη αυτή σχετίζεται με το γεγονός ότι υφίσταται μια φυσική ιεράρχηση. Κάθε οργανισμός έχει ανάγκη τους υπολοίπους, όσο μικροί ή μεγάλοι και αν είναι. Όλοι ανεξαιρέτως οι οργανισμοί προέρχονται από το αβιοτικό περιβάλλον και επιστρέφουν σε αυτό μετά το πέρας του κύκλου της ζωής των. Συνεπώς, από τα αβιοτικά συστατικά του περιβάλλοντος δεν παρουσιάζεται καμία ποσοτική μεταβολή, αλλά μόνο ποιοτική. Η ποιοτική μεταβολή ουσιαστικά είναι οργανωτική. Σε αυτή την οργανωτική μεταβολή ουσιαστικά δρα η ιεράρχηση. Αποτέλεσμα αυτής είναι η εμφάνιση και εξέλιξη των διαφόρων οργανισμών από την πρώτη στιγμή της δημιουργίας. Η εξελικτική πορεία των οργανισμών υπήρξε τέτοια που εμπειρίες που αποκτιόνταν από κάθε οργανισμό μεταλαμπαδευόταν στους απογόνους του. Η διαδικασία αυτή, ενώ αποτελεί φυσικό επακόλουθο για όλους ανεξαιρέτως τους οργανισμούς, από ένα εξελικτικό σημείο και έπειτα για ένα και μόνο είδος οργανισμών σταδιακά άρχισε να απαλείφεται από τον κατάλογο των εμπειριών. Το αν αποτελεί ή όχι εξελικτικό στοιχείο μέλλει να προσδιοριστεί στο μέλλον. Ο οργανισμός στον οποίο εμφανίστηκε η ανακολουθία αυτή είναι ο άνθρωπος. Αν παρατηρήσουμε διάφορα γεγονότα σε ζωικούς πληθυσμούς στη φύση θα διαπιστώσουμε ότι πολλοί οργανισμοί καταφεύγουν στη χρήση διαφόρων συστατικών στοιχείων άλλων οργανισμών όταν θέλουν να αντιμετωπίσουν μια μη φυσιολογική κατάσταση που τους εμφανίζεται. Η παρατήρηση αυτή, αν είμαστε προσεκτικοί, θα διαπιστώσουμε ότι δεν αποτελεί προνόμιο μόνο των πολύ ανώτερων οργανισμών, αλλά και οργανισμών που βρίσκονται αρκετά χαμηλά στην εξελικτική κλίμακα. Τί όμως έχει λάβει χώρα στο ανθρώπινο είδος και αυτή η εμπειρία έχει, εν πολλοίς, απολεστεί; Η αλήθεια είναι ότι ένα πολύ σημαντικό γεγονός έχει λάβει χώρα. Όλοι οι υπόλοιποι οργανισμοί, στους οποίους εμφανίζεται αυτή η ικανότητα, διαβιούν ακόμη και σήμερα στο φυσικό περιβάλλον. Μόνο ο άνθρωπος από τη στιγμή που απομακρύνθηκε πλήρως από το φυσικό περιβάλλον έχασε αυτή τη φυσική ικανότητα. Το βασικό στοιχείο, όμως που ακόμη και στις μέρες μας ισχύει, είναι το ότι ανθρώπινες κοινωνίες που ακόμα και σήμερα ζουν πολύ κοντά στο φυσικό περιβάλλον διαθέτουν ακόμα αυτή την πείρα και τη μεταλαμπαδεύουν στους δικούς τους απογόνους. Στις κοινωνίες αυτές η φύση παρέχει όλα όσα χρειάζονται για τη διαβίωσή τους. Η επαφή αυτών των κοινωνιών με τον πολιτισμό και η εισδοχή στην κουλτούρα τους των δυτικών προτύπων διαβίωσης θα έχει ως αποτέλεσμα την απώλεια αυτών των εμπειριών και σε αυτές. Δεν είναι, λοιπόν, παράλογο να αναφέρουμε ότι ο εκπολιτισμός του ανθρωπίνου γένους είχε ως αποτέλεσμα την απώλεια βασικών γνώσεων με, ενδεχομένως, ολέθρια αποτελέσματα. Συγχρόνως, όμως, θα πρέπει να ομολογήσουμε ότι η εκπολιτιστική διαδικασία βελτίωνε σταδιακά το βιοτικό επίπεδο των κοινωνικών ομάδων με αποτέλεσμα την αύξηση του αριθμού των ατόμων των ομάδων. Παράλληλα, όμως, με αυτές τις θετικά εξελικτικές διαδικασίες αυξανόταν και η ανάγκη για μεγαλύτερες ποσότητες διατροφικών αγαθών. Επειδή τα γεγονότα αυτά αποτελούν αλυσιδωτές διαδικασίες, ως επακόλουθο εμφανίστηκε η επιτακτική ανάγκη για μεγαλύτερη αποδοτικότητα των παραγόμενων αγαθών. Επανερχόμενοι στην πρώτη μας αναφορά καθίσταται πλέον φανερό ότι δεν μπορεί να αποφύγουμε το γεγονός ότι όλο και περισσότερα διατροφικά αγαθά θα αποζητούμε. Το μεγάλο ζητούμενο, όμως, είναι αν αυτά θα είναι ποιοτικά καλύτερα ή όχι. Φυσικά η τάση του ανθρώπου είναι να έχει αφενός μεν περισσότερα αφετέρου δε ποιοτικότερα διατροφικά αγαθά. Το μεγάλο πρόβλημα πλέον είναι ο συγκερα- - 16 -
σμός αυτών των δύο στοιχείων. Τον συγκερασμό αυτό επεδίωξε ο άνθρωπος να τον επιτύχει με τη συμβολή της επιστήμης. Η εφαρμογή των φυσικών εμπειριών που είχε κληρονομήσει από τους προγόνους του δεν του παρείχε τη δυνατότητα και των δύο αυτών στοιχείων. Για το λόγο αυτό, με τη σταδιακή τεχνολογική και επιστημονική εξέλιξή του, άρχισε να εφαρμόζει τις επιστημονικές του γνώσεις για τη βελτίωση της ποσότητας και της ποιότητας των διατροφικών του αγαθών. Από τις πρώτες του ενέργειες υπήρξαν η προσπάθεια για απομίμηση των φυσικών προϊόντων που γνώριζε και φυσικά σε πιο καθαρές μορφές, ώστε να είναι πιο αποδοτικά, και σε μεγαλύτερες ποσότητες από αυτές που μπορούσε να πάρει από τη φύση. Το αποτέλεσμα ήταν από ένα σημείο και έπειτα να καταστεί πλέον απόλυτα εξαρτημένος από την τεχνολογική του εξέλιξη. Η εξάρτηση αυτή είχε ως αποτέλεσμα τη σταδιακή αναζήτηση καλύτερων και αποδοτικότερων προϊόντων. Η αναζήτηση αυτή κατέληξε σε μια ποικιλία χημικών ουσιών με απώτερο στόχο την αντιμετώπιση τόσο της αύξησης της παραγωγικότητας όσο και την ενδεχόμενη βελτίωση της ποιότητας των διατροφικών αγαθών. Το καλό με την όλη διαδικασία της απόκτησης επιστημονικών γνώσεων ως προς την αποτελεσματικότητα αυτών των χημικών ουσιών ήταν ότι παράλληλα αποκτούσαμε και εμπειρίες ως προς τα αποτελέσματα αυτών στο φυσικό περιβάλλον. Από κάποιο σημείο της αξιοποίησής τους και έπειτα ένα σημαντικό μέρος της κοινωνίας άρχισε να δείχνει ενδιαφέρον ως προς την υπερβολική χρήση τους. Συγχρόνως, το ενδιαφέρον άρχισε να στρέφεται και για το πόσο ασφαλή ή επικίνδυνα είναι τα διάφορα φυτοφάρμακα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα οι κοινωνίες να αρχίσουν να θεσπίζουν κανόνες για τη χρήση τους. Το σημαντικότερο στοιχείο προς αυτή την κατεύθυνση είναι ότι τα θέματα που αφορούν στα φυτοφάρμακα είναι πολύπλοκα και για την αντιμετώπισή τους οφείλουν να συνυπολογιστούν ανθρωπολογικά, ψυχολογικά, ιστορικά, τοξικολογικά, οικονομικά και άλλα δεδομένα. Σημαντικές πληροφορίες για τη χρήση των διαφόρων φυτοφαρμάκων παρατίθενται στις ετικέτες των σκευασμάτων. Αυτές αποτελούν την πρωτογενή πηγή πληροφόρησης προερχόμενης από τους κατασκευαστές και την οργανωμένη πολιτεία προς τους καταναλωτές, δηλαδή τους αγρότες, τους προμηθευτές και τον γενικότερο πληθυσμό. Κάθε φυτοφάρμακο οφείλει να είναι ενεργό έναντι των οργανισμών για την καταπολέμηση των οποίων έχει παρασκευαστεί. Στόχος των επιστημόνων είναι η αποτροπή των ενδεχόμενων κινδύνων ως προς τον άνθρωπο, τους φυτικούς και ζωικούς οργανισμούς που δεν στοχεύουμε, τα κατοικίδια ζώα και το περιβάλλον. Δυστυχώς, δεν είναι δυνατόν να παρασκευαστεί χημική ουσία που να επιδρά αποκλειστικά και μόνο σε έναν οργανισμό και ουσιαστικά να είναι «απολύτως ασφαλής». Όλες οι χημικές ουσίες που παρασκευάζονται για παρόμοιους σκοπούς έχουν ένα ποσοστό επικινδυνότητας. Η εκτίμηση του ενδεχόμενου οικολογικού κινδύνου, αλλά και του κινδύνου που διατρέχει η ανθρώπινη υγεία από τη χρήση των φυτοφαρμάκων εξαρτάται μόνο από επιστημονικά δεδομένα. Η μόνη αλήθεια που μπορεί να λεχθεί για τα ερωτήματα που ανακύπτουν ως προς τη χρήση των φυτοφαρμάκων είναι: «Εξαρτάται». Η καθημερινή συσσώρευση νέων επιστημονικών δεδομένων και η συνεχώς μεταβαλλόμενη κοινή γνώμη αποτελούν τους παράγοντες που αναδιαμορφώνουν τους - 17 -
όρους χρήσης των φυτοφαρμάκων. Η εκτίμηση του κινδύνου, η καταγραφή των φυτοφαρμάκων, η επισήμανση των προϊόντων, η επιμόρφωση των αγροτών, η συνεχής ενημέρωση του κοινού και η παρέμβαση της πολιτείας αποτελούν το υπόβαθρο για μια ορθολογική αξιοποίηση των φυτοφαρμάκων, δηλαδή τη γραμμή παραγωγής και διάθεσης, τη χρήση και την απομάκρυνση των υπολειμμάτων. Β. Μακρόπουλος - Δ. Ματθόπουλος - 18 -
Κεφαλαιο 1ο Επαγγελματική Χρήση Φυτοπροστατευτικων Προϊοντων και Προστασια των Αγροτων Δημήτριος Ματθόπουλος ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο άνθρωπος, για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα της αυξημένης ζήτησης διατροφικών αγαθών, στράφηκε προς δύο κατευθύνσεις. Η πρώτη υπήρξε η αναζήτηση αποδοτικότερων ποικιλιών, ενώ η δεύτερη αποτέλεσε την προσπάθεια για την προστασία των καλλιεργειών του από ανεπιθύμητους οργανισμούς που μείωναν την παραγωγικότητά του. Προσπαθώντας να μιμηθεί εμπειρίες που είχε αποκτήσει στο παρελθόν, από τις παρατηρήσεις του στη φύση, παρασκεύασε πληθώρα χημικών ουσιών, για αυτό το σκοπό. Οι ουσίες αυτές, κατά το παρελθόν, συνεκδοχικά ονομάζονταν φυτοφάρμακα, σήμερα όμως ο πλέον δόκιμος όρος είναι φυτοπροστατευτικά. Κατά γενική ομολογία όλων των επιστημόνων, καμία από αυτές τις χημικές ουσίες δεν είναι ασφαλής τόσο ως προς τον ίδιο, αλλά όσο και ως προς το γενικότερο περιβάλλον. Η ανασφάλεια αυτή προέρχεται από το γεγονός ότι δεν είναι ουσίες που έχουν δημιουργηθεί στη φύση, οπότε και ο εξελικτικός χρόνος θα έδινε την ευκαιρία να δοκιμαστούν και να επιλεγούν οι πλέον ασφαλείς, αλλά είναι ανθρώπινα παρασκευάσματα που αποσκοπούν στην ταχεία αντιμετώπιση μη αποδεκτών συνθηκών. Όσο και αν έχουν δοκιμαστεί, κάτω από εργαστηριακές συνθήκες για την αποτελεσματικότητά τους, αλλά και για την ασφάλειά τους ως προς τον άνθρωπο, ποτέ δεν είμαστε απόλυτα βέβαιοι ότι δεν έχουν καμία αρνητική επίπτωση, σε πρώτο μεν επίπεδο προς οργανισμούς που δεν είναι στόχοι, αλλά σε δεύτερο επίπεδο προς το γενικότερο περιβάλλον. Αυτού δεδομένου, και με βάση το γεγονός ότι εφαρμόζονται στο περιβάλλον πολλές φορές ανεξέλεγκτα, τίθεται ουσιαστικά το μεγάλο ερώτημα της ανθρώπινης ασφάλειας. Θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι οι - 19 -
περισσότερες εργαστηριακές δοκιμασίες γίνονται κάτω από συνθήκες που διαφέρουν από αυτές που επικρατούν στη φύση. Αποτέλεσμα αυτών των δοκιμασιών είναι ότι όλες οι παρατηρήσεις των επιστημόνων, πάνω στις οποίες στηρίζονται οι πληροφορίες που παρέχονται προς την κοινωνία, είναι εν δυνάμει ορθές. Κανένας, όμως, δεν μπορεί να εγγυηθεί ότι ένα παρασκεύασμα, που έχει χαρακτηριστεί ως ασφαλές κάτω από εργαστηριακές συνθήκες, θα είναι και ασφαλές κάτω από τις συνθήκες εφαρμογής του. Νεώτερα πειραματικά δεδομένα υποδεικνύουν ότι, κάτω από εργαστηριακές συνθήκες εφαρμογής που τείνουν να προσομοιάσουν τις συνθήκες εφαρμογής στο πεδίο, ασφαλή φυτοπροστατευτικά παρουσιάζουν μεταβαλλόμενη συμπεριφορά, με αποτέλεσμα να καθίστανται επικίνδυνα για τον άνθρωπο [1]. Ο βαθμός της επικινδυνότητας είναι ένα δεδομένο που ακόμη δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί με απόλυτη ακρίβεια. Για τον λόγο αυτό κάθε φυτοπροστατευτικό θα πρέπει να εκλαμβάνεται, εν δυνάμει, ως επικίνδυνο. Ο προσδιορισμός της επικινδυνότητάς των μπορεί να προσεγγισθεί αν κατηγοριοποιηθούν ανάλογα με το αντικείμενο μελέτης. Έτσι μπορεί να διακριθούν σε: α) Για μεν τον άνθρωπο, ως προς την σωματική και πνευματική υγεία, αλλά και την ίδια τη ζωή του. β) Για τη βιομηχανία, ως προς την αγροτική παραγωγή, τη βιομηχανική παραγωγή και τις υπηρεσίες. γ) Για την κοινωνία, ως προς την οικογένεια, την κοινότητα και το κράτος. δ) Για τα περιβαλλοντικά συστήματα, ως προς το έδαφος, το νερό τον αέρα και τους ζωντανούς οργανισμούς εν γένει. Για όλες αυτές τις κατηγοριοποιήσεις ο αντίκτυπος μπορεί να είναι θετικός ή αρνητικός, πρωτογενής ή δευτερογενής. Ο άμεσος αντίκτυπος ως προς τον άνθρωπο, τη βιομηχανία, την κοινωνία, αλλά και το περιβάλλον είναι δυνατόν να έχει και δευτερογενείς συνέπειες, με αποτέλεσμα τη διόγκωση των συνεπειών, εφόσον στη διαδικασία αυτή υπεισέρχονται και άλλες τεχνολογίες ή εφαρμογές [2]. Για παράδειγμα, ορισμένα φυτοπροστατευτικά, λόγω της αποτελεσματικότητάς των, είναι δυνατόν να εφαρμόζονται επιλεκτικά, μειώνοντας κόπο και χρόνο για τους αγρότες. Πολλές φορές, όμως, δεν λαμβάνεται υπόψη το γεγονός ότι τα κατάλοιπά τους είναι δυνατόν να παραμένουν για μεγάλα χρονικά διαστήματα είτε στα διάφορα τρόφιμα είτε στο περιβάλλον και να απειλούν για μεγάλα χρονικά διαστήματα τόσο τη δημόσια υγεία όσο και το περιβάλλον [3-7]. Για να εκτιμηθεί η σημασία των συνεπειών, από τέτοιου είδους εφαρμογές, αν δηλαδή τα αποτελέσματα είναι θετικά ή αρνητικά, απαιτείται να μελετηθεί το ποσοστό της περιοχής και του πληθυσμού που θα βρεθούν κάτω από την επίδραση ορισμένου φυτοπροστατευτικού, το εύρος μη αναστρέψιμων επιδράσεων, καθώς και η δυνατότητα ελέγχου των συνεπειών. Σε αντιστάθμισμα των ενδεχόμενων συνεπειών προς το κοινωνικό σύνολο, αλλά και το περιβάλλον, οι αγρότες προβάλουν την αύξηση της παραγωγικότητας και τη μεγαλύτερη προσφορά διατροφικών αγαθών προς το κοινωνικό σύνολο. Αυτού του είδους οι πρακτικές φέρουν στην επιφάνεια τη μεγάλη σημασία που οφείλει το κράτος να επιδείξει ως προς τον έλεγχο των φυτοπροστατευτικών, κατά την πορεία από την παραγωγή μέχρι και την απομάκρυνσή τους από το περιβάλλον. Με δεδομένο το γεγονός ότι δεν υπάρχει χημικό παρασκεύασμα που να - 20 -
μην έχει αρνητικές επιπτώσεις, όσο ασήμαντες και αν είναι αυτές, η ανεξέλεγκτη απαγόρευση ή χρήση του ουδέποτε θα έχει τα αναμενόμενα αποτελέσματα, εκτός εάν η πολιτεία αποφασίσει να παρέμβει ως προς τη συστηματική επιμόρφωση των εμπλεκομένων σε όλο το μήκος της αλυσίδας παραγωγής και αξιοποίησής τους. Η ασφάλεια κατά μήκος αυτής της αλυσίδας, από την παραγωγή μέχρι και τη διαχείριση των υπολειμμάτων, αποτελεί συλλογική ευθύνη όλων των εμπλεκομένων, φορέων και ιδιωτών. Η ευθύνη του καθενός είναι διαφορετική, αλλά συγχρόνως και σημαντική, καθόσον τελικός αποδέκτης της ορθολογικής αξιοποίησης των φυτοπροστατευτικών σκευασμάτων είναι τα μέλη της κοινωνίας. Ο βαθμός όμως της επικινδυνότητας διαφέρει στα διάφορα στάδια. Άλλος είναι ο κίνδυνος από ενδεχόμενο ατύχημα σε μια βιομηχανία παραγωγής των σκευασμάτων αυτών και άλλος ο κίνδυνος στον τελικό χρήστη που είναι ο αγρότης, ενώ άλλος είναι στον τελικό αποδέκτη που είναι ο καθένας μας ξεχωριστά. Ο βαθμός επικινδυνότητας σχετίζεται τόσο με τυχαία όσο και με μη τυχαία γεγονότα. Τα γεγονότα αυτά δυνατόν να είναι είτε φυσικά είτε ανθρωπογενή. Είναι λογικό ότι διαφορετικό βαθμό επικινδυνότητας θα πρέπει να καταλογίσουμε στα ανθρωπογενή από τα φυσικά γεγονότα, ενώ θα πρέπει πάντα να προϋπολογίζουμε τις ενδεχόμενες συνέπειες και από το πλέον τυχαίο γεγονός. Τα επακόλουθα της φυσικής καταστροφής που έλαβε χώρα το 2011 στα παράλια της ανατολικής Ιαπωνίας [8] κατέδειξαν τη σημασία του να λαμβάνουμε υπόψη μας και το πλέον ακραίο γεγονός όταν σχεδιάζουμε μια διαδικασία προς όφελος του κοινωνικού συνόλου. Κατά μήκος της αλυσίδας, από την παραγωγή μέχρι και τη διαχείριση των υπολειμμάτων, θα πρέπει να διακρίνουμε τέσσερα στάδια. Το πρώτο έχει να κάμει με τη διαδικασία παραγωγής και φύλαξης στους εργοστασιακούς χώρους. Το δεύτερο έχει να κάμει με τη διαδικασία διακίνησης και διαφύλαξης των παρασκευασμάτων αυτών στους αποκαλούμενους χώρους διάθεσης που ουσιαστικά είναι οι Γεωπονικές Επιχειρήσεις. Το τρίτο με τη φύλαξη, την προετοιμασία και τη διαδικασία εφαρμογής από τους αγρότες. Το τέταρτο και εξίσου σημαντικό στάδιο είναι η διαχείριση των υπολειμμάτων μετά από τη χρήση τους, καθώς και η τελική διάθεση των άχρηστων πλέον συσκευασιών. Θα πρέπει ιδιαίτερα να επισημανθεί το γεγονός ότι όλα όσα θα αναλυθούν αποτελούν βασικές αρχές για την ασφαλή χρήση των φυτοπροστατευτικών, κυρίως από μέρους των αγροτών. Εντούτοις, ιδιαιτερότητες παρουσιάζονται από τη στιγμή κατά την οποία γίνεται η εφαρμογή αυτών στο πεδίο. Ως πεδίο ορίζεται η περιοχή στην οποία θα γίνει η εφαρμογή. Τέτοιες περιοχές μπορεί να είναι μια εκτεταμένη πεδινή ή ήμι-πεδινή έκταση, ένας μικρός αγρός, ένας ιδιωτικός κήπος, ενώ ακόμη και ένα μικρό ή μεγάλο θερμοκήπιο. Σε όλες αυτές τις περιοχές οι κίνδυνοι από την απρόσεχτη χρήση των φυτοπροστατευτικών είναι εξίσου σημαντικοί, αλλά διαφέρει η ένταση με την οποία θα εκδηλωθούν. Οι κίνδυνοι αυτοί αφορούν τόσο τον αγρότη που έρχεται να εφαρμόσει τα σκευάσματα αυτά όσο την οικογένειά του, αλλά και το γενικότερο κοινωνικό σύνολο της περιοχής στην οποία πρόκειται να γίνει η εφαρμογή. Η τήρηση βασικών αρχών ασφαλείας και ασφαλούς χρήσης των σκευασμάτων αυτών διασφαλίζει την καλή υγιεινή κατάσταση τόσο των αγροτών όσο και των καταναλωτών των προϊόντων τους. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι εφόσον οι αγρότες κάμουν καλή εφαρμογή των σκευασμάτων αυτών, κατά την περίοδο που πρέπει και συγχρόνως ακολουθούν τις ενδεδειγμένες οδηγίες, από τους παρασκευαστές - 21 -
αυτών των σκευασμάτων, τότε διασφαλίζεται τόσο η ποιότητα των παραγόμενων προϊόντων όσο και η αποφυγή παρενεργειών και για τους τελικούς καταναλωτές των προϊόντων τους. Συνεπώς, αποτελεί βασική προϋπόθεση για τη γενικότερη εξασφάλιση της υγείας του κοινωνικού συνόλου η προσεχτική και ορθολογική χρήση των φυτοπροστατευτικών από μέρους των αγροτών. ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΦΥΛΑΞΗ ΣΤΟΥΣ ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΑΚΟΥΣ ΧΩΡΟΥΣ Η ανάγκη για τη διασφάλιση της αγροτικής παραγωγής, ώστε αυτή να ανταποκρίνεται στις εκάστοτε ανάγκες του κοινωνικού συνόλου, είχε ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη ενός μεγάλου κλάδου της χημικής βιομηχανίας που ασχολείται αποκλειστικά με τον σχεδιασμό και την παραγωγή συνθετικών φυτοπροστατευτικών σκευασμάτων. Με την επίγνωση ότι τα σκευάσματα αυτά αποτελούν επικίνδυνες ουσίες, έχουν θεσπιστεί και εφαρμόζονται εξειδικευμένοι κανόνες σε όλη την πορεία από το σχεδιασμό και την παραγωγή ως και την αποθήκευσή τους στους εργοστασιακούς χώρους. Η όλη διαδικασία στους εργοστασιακούς χώρους γίνεται από εκπαιδευμένο εργατικό και επιστημονικό προσωπικό, ενώ ταυτόχρονα ελέγχεται συστηματικά από ειδικές υπηρεσίες που ακολουθούν λεπτομερειακά προκαθορισμένα πρωτόκολλα. Τα πρωτόκολλα αυτά είναι κατά βάση κοινά στις περισσότερες από τις ανεπτυγμένες χώρες. Αυτό έχει ως στόχο να εντοπιστούν παραλείψεις ή ατυχή συμβάντα, που ενδεχομένως να είναι σε θέση να θέσουν σε κίνδυνο τους εργοστασιακούς χώρους ή και την ευρύτερη περιοχή στην οποία είναι εγκατεστημένοι. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι παρ όλο που υπάρχουν κανόνες ασφαλούς παραγωγής, διάθεσης και αποθήκευσης και λαμβάνονται όλα τα ενδεδειγμένα μέτρα ασφαλούς λειτουργίας, ποτέ δεν εκλείπουν τα τυχαία εκείνα γεγονότα, φυσικά ή και ανθρωπογενή, που προκαλούν, μικρότερης ή και μεγαλύτερης έκτασης, ατυχήματα με ανεπιθύμητες παρενέργειες για την ατομική ή και κοινωνική υγεία. Τέτοια γεγονότα έχουν λάβει χώρα κατά καιρούς σε διάφορες περιοχές με μικρότερες ή και μεγαλύτερες επιπτώσεις στην υγεία των εργαζομένων ή και των κατοίκων της ευρύτερης περιοχής. Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί το ατύχημα που έλαβε χώρα στη Bhopal της Ινδίας, το έτος 1984, στις εγκαταστάσεις του εργοστασίου της Union Carbide, (εικόνα 1), λόγω ελλιπούς συντήρησης των εγκαταστάσεων και περιορισμού των ελέγχων από τις τοπικές ελεγκτικές αρχές [9]. ΔΙΑΚΙΝΗΣΗ ΚΑΙ ΦΥΛΑΞΗ ΣΤΟΥΣ ΧΩΡΟΥΣ ΔΙΑΘΕΣΗΣ Η διακίνηση των φυτοπροστατευτικών από τους χώρους παραγωγής στους χώρους διάθεσης, ουσιαστικά, αποτελεί κοινή ευθύνη, τόσο των εταιριών παραγωγής όσο και των υπευθύνων διάθεσης. Για τη διακίνηση μεγάλων ποσοτήτων υπάρχουν ειδικά διαμορφωμένα μεταφορικά μέσα, τα οποία οφείλουν να ακολουθούν προκαθορισμένες συνθήκες μετακίνησης. Είναι λογικό ότι η μετακίνησή τους υπόκειται σε πολλούς ανεξέλεγκτους παράγοντες, με αποτέλεσμα μερικές φορές να λαμβάνουν χώρα ατυχήματα με απρόβλεπτες συνέπειες. Τη διαχείριση των ατυχημάτων αυτών αναλαμβάνουν κυρίως ειδικές κρατικές υπηρεσίες, για να μειωθούν οι ανεπιθύμητες παρενέργειες [11]. Πλήρης εξάλειψη των παρενεργειών από τέτοιου είδους ατυχήματα είναι αδύνατη, καθόσον είναι αδύνατος ο εντοπισμός - 22 -
του σημείου όπου υπάρχει το ενδεχόμενο να συμβεί ένα τέτοιο ατύχημα [12,13]. Η διακίνηση μικρών ποσοτήτων ή και μικρών συσκευασιών φυτοπροστατευτικών είναι πλέον ασφαλής και γίνεται χωρίς ιδιαίτερες συνθήκες μεταφοράς. Η μόνη κύρια προϋπόθεση είναι οι συσκευασίες να είναι κλεισμένες με ασφάλεια από τις εταιρείες συσκευασίας. Εικόνα 1. Κατάσταση των εγκαταστάσεων της Union Carbide στη Bhopal της Ινδίας: α. πριν και β. μετά από το ατύχημα του 1984. Πηγή: [10]. Η φύλαξη στους χώρους διάθεσης, δηλαδή στις γεωπονικές επιχειρήσεις, γίνεται με ευθύνη των κατόχων τους, που κατά κύριο λόγο είναι πτυχιούχοι γεωπονικών επιστημών και είναι καλοί γνώστες τόσο της σύνθεσης των σκευασμάτων όσο και των ενδεχόμενων παρενεργειών ενός ατυχούς συμβάντος. Λόγω της επιστημονικής κατάρτισης των ιδιοκτητών των επιχειρήσεων αυτών, οι ενδεχόμενοι κίνδυνοι είναι περιορισμένοι και εστιάζονται κυρίως σε δύο κατηγορίες ατυχηματικού χαρακτήρα. Η μεν μια έχει ως πηγή φυσικά φαινόμενα όπως κτιριακή καταστροφή λόγω σεισμού [14-16] ή και πλημμυρικά φαινόμενα [17], ενώ η δεύτερη έχει ως πηγή ανθρωπογενή φαινόμενα όπως την εκδήλωση μιας πυρκαγιάς [18-20] ή κυκλοφοριακού ατυχήματος [21,22]. Για μεν την πρώτη κατηγορία, τα μέτρα πρόληψης εστιάζονται στην κτιριακή κατασκευή την οποία οφείλει η πολιτεία να επιβάλει και να ελέγχει, ενώ για τη δεύτερη κατηγορία, τα μέτρα πρόληψης αποτελούν κυρίως ευθύνη των επιχειρηματιών. Αυτοί οφείλουν να λάβουν υπόψη τους όλους τους ενδεχόμενους κινδύνους ενός ατυχήματος και να λάβουν όλα εκείνα τα κατάλληλα μέτρα, αφενός μεν αποφυγής ενός ατυχήματος αυτού του είδους, αφετέρου δε της οργάνωσης του χώρου τους με τις κατάλληλες ανθεκτικές κατασκευές για την αποφυγή κάθε είδους διαρροής φυτοπροστατευτικών προς το περιβάλλον από ενδεχόμενο ατύχημα [12,13,22]. Η αντιμετώπιση αυτών των καταστάσεων απαιτεί την κατασκευή οικοδομημάτων που να πληρούν κάποιες ελάχιστες δυνατές προδιαγραφές. Προδιαγραφές που να είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν κάθε είδους απρόβλεπτες καταστάσεις. Οι προδιαγραφές αυτές θα πρέπει να προβλέπουν: (α) μερικώς ανυψωμένα από το έδαφος κτίρια για την αντιμετώπιση πλημμυρικών φαινομένων, (β) να έχουν αρκετά ευρύχωρα κενά αναμεταξύ των κτηριακών εγκαταστάσεων ώστε να είναι εύκολη η πρόσβαση των πυροσβεστικών οχημάτων, για την παρέμβαση σε περίπτωση εκτάκτου ανάγκης, αλλά και να υπάρχει δυνατότητα αποφυγής των άμεσων συνεπει- - 23 -
ών από την εκτροπή οχημάτων συνεπεία κυκλοφοριακού ατυχήματος και (γ) να έχουν δομές που να ανταποκρίνονται στα σεισμικά γεγονότα της περιοχής που είναι εγκατεστημένα. ΦΥΛΑΞΗ, ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΑΓΡΟΤΕΣ Αν και η πλημμελής φύλαξη των φυτοπροστατευτικών στους χώρους παραγωγής και διάθεσης ενέχει σοβαρές επιπτώσεις στο γενικότερο κοινωνικό σύνολο, εξίσου σημαντικές είναι και οι επιπτώσεις από ατυχήματα που ενδεχομένως να λάβουν χώρα στον τόπο της τελικής διακίνησής των. Ο χώρος αυτός δεν είναι άλλος από τους αποθηκευτικούς χώρους στις αγροτικές εγκαταστάσεις. Στα δύο προηγούμενα στάδια, δηλαδή στους εργοστασιακούς χώρους και τις γεωπονικές επιχειρήσεις, τον έλεγχο και την ευθύνη της αντιμετώπισης των ενδεχομένων ατυχημάτων έχει επιστημονικά εκπαιδευμένο προσωπικό, αλλά και δημόσιοι φορείς. Στο τρίτο στάδιο, δηλαδή στις αγροτικές εγκαταστάσεις, την ευθύνη αυτή έχουν άτομα που πολλές φορές δεν έχουν καμία εκπαίδευση και οι μόνες πληροφορίες που διαθέτουν προέρχονται από τις οδηγίες που λαμβάνουν από τους γεωπόνους. Αξίζει να σημειωθεί ότι πολλοί από τους απασχολούμενους με τις αγροτικές εργασίες κατά το παρελθόν ήταν αγράμματοι, ενώ ακόμη και σήμερα το εκπαιδευτικό επίπεδο πολλών από αυτούς είναι σχετικά χαμηλό. Το γεγονός αυτό είναι υπεύθυνο για ένα σημαντικό αριθμό ατυχημάτων που έχουν λάβει χώρα σε αγροτικά νοικοκυριά, με συνέπεια να έχουν υπάρξει γεγονότα όχι μόνο απλών δηλητηριάσεων, αλλά και θανάτων. Αυτά τα γεγονότα καταδεικνύουν τη σοβαρότητα με την οποία θα πρέπει η πολιτεία να ασχοληθεί με το θέμα της ασφαλούς φύλαξης και χρήσης των σκευασμάτων αυτών. Μία είναι η μεθοδολογία με την οποία είναι δυνατόν, εν μέρει, να αντιμετωπιστεί το θέμα αυτό. Η μεθοδολογία αυτή δεν είναι άλλη από τη συστηματική ενημέρωση και εκπαίδευση των αγροτών. Κατά τα τελευταία χρόνια σημαντικό έργο έχει γίνει προς τον τομέα της εκπαίδευσης των αγροτών. Η εφαρμογή, από μέρους της πολιτείας, της υποχρεωτικής εννιάχρονης εκπαίδευσης όλων των πολιτών αποτελεί ένα πρώτο μέτρο προς αυτήν την κατεύθυνση. Ανεξάρτητα από αυτή την προσπάθεια, η διαδικασία της ενημέρωσης των αγροτών χωλαίνει, καθόσον ακόμη στηρίζεται αποκλειστικά στις παρεχόμενες πληροφορίες από μέρους των γεωπόνων. Η αντιμετώπιση του προβλήματος αυτού απαιτεί συστηματική και τακτική ενημέρωση από διαπιστευμένους φορείς, ώστε να μειωθούν στο ελάχιστο οι κίνδυνοι ενός ατυχήματος στις αγροτικές εγκαταστάσεις. Οι κίνδυνοι στις εγκαταστάσεις αυτές έχουν επτά βασικά σημεία όπου μπορεί να προκύψουν. Τα σημεία αυτά είναι: στους αποθηκευτικούς χώρους κατά τη διαδικασία της προετοιμασίας των προς ψεκασμό διαλυμάτων κατά τη διαδικασία των ψεκασμών κατά τη διαδικασία της διαχείρισης των υπολειμμάτων κατά τη διαδικασία του καθαρισμού των ψεκαστικών συστημάτων κατά τη διαδικασία της τελικής διαχείρισης των συσκευασιών κατά τη διαδικασία της απολύμανσης του ρουχισμού που χρησιμοποιήθηκε. - 24 -
Τα σημεία 4, 5, και 6 αποτελούν ξεχωριστή περίπτωση καθόσον ενέχουν γενικότερους κινδύνους. Συνεπώς, ο τρόπος διαφύλαξης, προετοιμασίας, και εφαρμογής των φυτοπροστατευτικών στους αγρούς, προϋποθέτουν τη λήψη των ενδεδειγμένων μέτρων για επικίνδυνα παρασκευάσματα. Τα μέτρα αυτά είναι κυρίως ατομικού χαρακτήρα, δηλαδή αφορούν αποκλειστικά τους αγρότες και μόνο η διαδικασία του καθαρισμού των ψεκαστικών συστημάτων και της διαχείρισης των υπολειμμάτων και των συσκευασιών των φυτοπροστατευτικών είναι γενικότερου χαρακτήρα. Τα μέτρα για αυτά τα σημεία θα αντιμετωπιστούν από μόνα τους σε επόμενη ενότητα. Τελικά, η διαδικασία απολύμανσης του ρουχισμού αυτών που εφαρμόζουν τα φυτοπροστατευτικά είναι καθοριστικής σημασίας. Επειδή όλοι ζούμε σε κοινωνικές ομάδες, η μικρότερη από τις οποίες είναι η οικογένεια, οι ενδεχόμενοι κίνδυνοι δεν είναι απολύτως ατομικοί αλλά προεκτείνονται και στα μέλη των οικογενειών. Φύλαξη Αποτελεί κοινή ομολογία όλων ότι σχεδόν σε κάθε αγροτικό σπίτι οι αποθηκευτικοί χώροι είναι κοινοί για όλα σχεδόν τα αγαθά πλην του ρουχισμού. Αποτέλεσμα αυτής της πρακτικής υπήρξε η από κοινού φύλαξη τροφίμων, ιατρικών σκευασμάτων και φυτοπροστατευτικών στον ίδιο χώρο. Η πρακτική αυτή κατά το παρελθόν είχε ως αποτέλεσμα πολλές φορές να χρησιμοποιηθούν στη μαγειρική φυτοπροστατευτικά αντί για άλευρα ή και ζάχαρη με αποτέλεσμα την ομαδική δηλητηρίαση αλλά και μερικές φορές το θάνατο μελών των αγροτικών οικογενειών. Η αντιμετώπιση αυτών των καταστάσεων επιβάλλει την οργάνωση των αποθηκευτικών χώρων στις αγροτικές εγκαταστάσεις κατά τρόπο που να διαχωρίζονται τα τρόφιμα από τα φυτοπροστατευτικά. Ένας άλλος εξίσου σοβαρός κίνδυνος είναι και η προσβασιμότητά των από άτομα νεαρής ηλικίας, τα οποία και δεν γνωρίζουν τους ενδεχόμενους κινδύνους. Κατά συνέπεια αυτό που επιβάλλεται να γίνει είναι συστηματική ενημέρωση και εκπαίδευση των αγροτών ως προς τους κινδύνους που κρύβουν τα φυτοπροστατευτικά και τους τρόπους με τους οποίους μπορούμε να προφυλαχθούμε από αυτούς. Επίσης θα πρέπει να καταστεί σαφές ότι θα πρέπει να αναπτύξουν ξεχωριστούς αποθηκευτικούς χώρους για τα σκευάσματα αυτά, χώρους που να μην έχουν καμία σχέση με τους υπόλοιπους αποθηκευτικούς χώρους των εγκαταστάσεών τους. Βασικές προδιαγραφές για τέτοιους χώρους θα πρέπει να ακολουθούν διεθνή πρότυπα [23-26] όπως: Να είναι υπερυψωμένοι από το έδαφος, τουλάχιστον κατά 50 εκατοστά, ώστε να προφυλάσσονται από πλημμυρικά φαινόμενα, (βλέπε εικόνα 2). Η κατασκευή τους να είναι αντισεισμική και να έχει θερμική μόνωση. Να αερίζονται πάρα πολύ καλά, (βλέπε εικόνα 2). Να κλείνουν με κλειδαριά ασφαλείας, ώστε να μειώνεται κατά το δυνατόν η πρόσβαση σε αυτούς από άτομα που δεν γνωρίζουν τους ενδεχόμενους κινδύνους, (βλέπε εικόνα 2). Να φέρουν σταθερές κατασκευές πάνω στις οποίες να εναποτίθενται τα φυτοπροστατευτικά, (βλέπε εικόνα 2). Χαρακτηριστικά, για λόγους ασφαλείας, θα πρέπει οι γυάλινες συσκευασίες να τοποθετούνται στο χαμηλότερο ράφι, οι - 25 -
μεταλλικές και πλαστικές σε ανώτερο ράφι και μόνο οι χάρτινες συσκευασίες στο πάνω ράφι Για ορισμένα από τα πλέον επικίνδυνα, οι συσκευασίες τους φέρουν τις κατάλληλες ενδείξεις, θα πρέπει να προβλέπονται ειδικά ντουλάπια με κλειδαριά ασφαλείας (βλέπε εικόνα 3). Εικόνα 2. Βασικά στοιχεία για την κατασκευή αποθηκευτικού χώρου για φυτοπροστατευτικά. Εικόνα 3. Ντουλάπι με κλειδαριά ασφαλείας. - 26 -
Ο φωτισμός να είναι πλούσιος, αλλά κατά το δυνατόν να μην υπάρχει η δυνατότητα άμεσης έκθεσης των φυτοπροστατευτικών στο ηλιακό φως (βλέπε εικόνα 4). Εικόνα 4. Αποφυγή της απευθείας έκθεσης των φυτοπροστατευτικών στο ηλιακό φως. Η οροφή να είναι από υλικά που να μην επηρεάζονται άμεσα από τη φωτιά και να έχει κατάλληλη μόνωση ως προς τη μετάδοση της ηλιακής θερμότητας. Το δάπεδο να είναι αντιολισθητικό. Να έχει σύστημα συλλογής τυχόν διαρροών από υγρά. Να μην υπάρχει παροχή ύδατος στο χώρο. Η παροχή ύδατος να βρίσκεται σε κοντινή απόσταση ως προς τον χώρο. Να υπάρχει ντουλάπα με προστατευτικά ρούχα, γάντια, παπούτσια και μάσκα προσώπου (εικόνα 5). Εικόνα 5. Είδη ατομικής προστασίας κατά τον ψεκασμό με φυτοφάρμακα. Να υπάρχει ένας σταθερός πάγκος για την προετοιμασία των προς χρήση τελικών σκευασμάτων. Να φέρει φορητούς πυροσβεστήρες με κατάλληλο υλικό για την αντιμετώπιση πυρκαγιάς (εικόνα 6). - 27 -
Εικόνα 6. Φορητός πυροσβεστήρας κόνεως. Να υπάρχουν οι κατάλληλοι συνοδευτικοί χώροι για την αποθήκευση και φύλαξη των καθαρών ψεκαστικών συστημάτων, αλλά και χώροι για την προσωρινή εναπόθεση των προς χρήση σκευασμάτων πριν την εφαρμογή στο πεδίο. Να υπάρχει χώρος για τη φύλαξη των άδειων συσκευασιών των φυτοπροστατευτικών μέχρι της τελικής διαχείρισής τους. Να υπάρχει εξωτερική σήμανση για την επικινδυνότητα του χώρου (εικόνα 7). Εικόνα 7. Σήμανση για την προστασία των διερχομένων Προετοιμασία σκευασμάτων προς χρήση Όσο σημαντική είναι η διαδικασία αποθήκευσης των φυτοπροστατευτικών τόσο σημαντική είναι και η διαδικασία της προετοιμασίας των τελικών παρασκευασμάτων. Ο αγρότης πριν αρχίσει να ετοιμάζει το σκεύασμα οφείλει [27]: - 28 -
Να φορέσει τα κατάλληλα ρούχα, φόρμες, αδιάβροχα παπούτσια, γυαλιά και γάντια. Να διαβάσει προσεχτικά τις οδηγίες που αναγράφονται στη συσκευασία (εικόνα 8). Να προετοιμάσει τα δοχεία με τα οποία και μέσα στα οποία θα αναμείξει τα συστατικά ή θα αραιώσει το υλικό του. Εικόνα 8. Διαβάζουμε προσεχτικά τις πληροφορίες που αναγράφονται στη συσκευασία των φυτοπροστατευτικών. Να απομακρύνει από τον διάδρομο κάθε αντικείμενο που δυνατόν να αποτελέσει εμπόδιο στην απρόσκοπτη μετακίνησή του στο χώρο. Να προετοιμάσει τα υλικά που θα χρειαστεί για να καθαρίσει το χώρο της προετοιμασίας πριν την εργασία του στο πεδίο. Να έχει σε άμεση πρόσβαση υλικά που ενδεχομένως να χρειαστεί σε περίπτωση που, από κακό χειρισμό, ο ίδιος έλθει σε άμεση επαφή με τα σκευάσματα (εικόνα 9). Εικόνα 9. Ενδεικτικά υλικά πρώτων βοηθειών σε περίπτωση ατυχήματος λόγω λάθος χειρισμού. - 29 -
Μετά από το στάδιο της προετοιμασίας θα πρέπει, σωστά ενδεδυμένος, να κάμει τις αναμείξεις που πρέπει προσέχοντας όχι μόνο για τον εαυτόν του, αλλά και για να μην πετάξει τριγύρω του μέρος από τα υλικά που θα χρησιμοποιήσει. Μετά την ανάμειξη των υλικών με προσοχή θα πρέπει να τα μεταγγίσει στα ψεκαστικά συστήματα χρησιμοποιώντας τα κατάλληλα μέσα μεταφοράς και μετάγγισης. Ανάλογα με την έκταση και το είδος της καλλιέργειας, που θέλει να φροντίσει ο αγρότης, θα πρέπει να επιλέξει το κατάλληλο ψεκαστικό σύστημα. Τα συστήματα αυτά μπορεί να είναι χειροκίνητα ή μηχανοκίνητα. Τα χειροκίνητα συστήματα, κατά βάση, είναι δύο κατηγοριών. Αυτά που έχουν μικρή περιεκτικότητα όπως για παράδειγμα αντλίες χεριού (εικόνα 10Α) και αυτά που έχουν μεγαλύτερη περιεκτικότητα όπως φορητές ψεκαστήρες πλάτης (εικόνα 10Β), ή χεριού (εικόνα 10Γ) ή ακόμη και μικρές χειραντλίες (υδρονέτες) που απορροφούν το προς ψεκασμό υλικό μέσα από δοχείο που μπορεί να τοποθετηθεί σταθερά στο έδαφος (εικόνα 10Δ). Τα μηχανοκίνητα συστήματα είναι δυνατόν να είναι φορητά σε τρακτέρ (εικόνα 10Ε) ή μεταφερόμενα σε μικρά χειροκίνητα αμαξίδια (εικόνα 10Ζ). Εικόνα 10. Διάφοροι τύποι χειροκίνητων (Α-Δ) και μηχανοκίνητων (Ε-Ζ) ψεκαστικών συστημάτων. Α. Αντλία χεριού, Β. Ψεκαστήρα πλάτης, Γ. Ψεκαστήρα χειρός, Δ. Υδρονέτα, Ε. Μεταφερόμενο με τρακτέρ και Ζ. Μεταφερόμενο με χειροκίνητο αμαξίδιο. Ο αγρότης προτού ξεκινήσει για την εφαρμογή, των υλικών που ετοίμασε, στο πεδίο θα πρέπει σχολαστικά να καθαρίσει τον χώρο που χρησιμοποίησε. Αυτό συνίσταται στο: Να απομακρύνει τις συσκευασίες των φυτοπροστατευτικών από τον πάγκο προετοιμασίας τοποθετώντας τες στις αρχικές τους θέσεις, εφόσον περιέχουν ακόμα υλικό. Να μεταφέρει τις άδειες συσκευασίες στον χώρο φύλαξής των, για τη μελλοντική τελική απομάκρυνσή τους. Να ξεπλύνει συστηματικά τα δοχεία που χρησιμοποίησε για την ανάμειξη και μετάγγιση των σκευασμάτων. - 30 -
Να πλύνει τον πάγκο προετοιμασίας, για την αποφυγή ενδεχομένων μολύνσεων ατόμων που τυχόν έλθουν στον αποθηκευτικό χώρο. Να κλείσει προσεκτικά το χώρο, αφού έχει μεταφέρει τα ψεκαστικά συστήματα εκτός αυτού. Εφαρμογή στο πεδίο Η εφαρμογή των φυτοπροστατευτικών στο πεδίο παρόλο που φαίνεται μια απλή διαδικασία αποτελεί σημαντικό σημείο στο οποίο ελλοχεύουν διάφοροι κίνδυνοι. Αυτοί, κυρίως λόγω άγνοιας, δεν λαμβάνονται υπόψη από τους αγρότες. Επειδή τα προς ψεκασμό διαλύματα είναι αρκετά αραιωμένα θεωρούνται από τους αγρότες ως ακίνδυνα. Ακριβώς σε αυτή τη θεώρηση κρύπτεται ο κίνδυνος. Αν μεν ο ψεκασμός είναι μικρής ποσότητας και διάρκειας είναι λογικό ότι ο αγρότης είναι λίγο εκτεθειμένος στους ενδεχόμενους κινδύνους. Αν όμως η ποσότητα ψεκασμού και η διάρκεια είναι μεγάλη τότε ο αγρότης εκτίθεται σε μεγάλες ποσότητες ψεκάσιμου διαλύματος και έτσι θέτει τον εαυτόν του σε άμεσο κίνδυνο. Υπάρχουν ορισμένα σημεία κλειδιά που οφείλει ο αγρότης να λαμβάνει υπόψη του πριν αρχίσει τη διαδικασία ψεκασμού. Αυτά είναι τα ακόλουθα: Να λαμβάνει πληροφορίες για τις καιρικές συνθήκες που θα επικρατήσουν στην περιοχή κατά τη διάρκεια του ψεκασμού. Να παρατηρεί την κατεύθυνση του ανέμου, όχι μόνο πριν, αλλά και κατά τη διάρκεια του ψεκασμού. Να είναι επιμελώς καθαρά τα ψεκαστικά συστήματα που θα χρησιμοποιήσει ώστε να αποφύγει τυχόν εμπλοκές τους, που μπορεί να καταλήξουν σε διαρροή των προς ψεκασμό υλικών θέτοντας σε άμεσο κίνδυνο τόσο τον εαυτόν του όσο και το σημείο της διαρροής. Να φοράει τα κατάλληλα ρούχα, τα οποία και θα πρέπει να είναι καλής κατασκευής, ώστε να προφυλάσσει τον εαυτόν του. Η ποιότητά τους σήμερα είναι τέτοια που προφυλάσσουν σε πολύ μεγάλο βαθμό τους αγρότες Να έχει μεριμνήσει ώστε στην περιοχή ψεκασμού να έχουν απομακρυνθεί τυχόν υπολείμματα από κομμένα κλαδιά ή και χόρτα. Να φροντίσει ώστε στην περιοχή ψεκασμού να μην πλησιάσουν άλλα άτομα και έτσι άθελά τους να εκτεθούν στους ενδεχόμενους κινδύνους. Να βάλει σε εμφανείς περιοχές ενδείξεις που να αναφέρουν ότι έχει γίνει ψεκασμός (εικόνα 7) σημειώνοντας το απαραίτητο χρονικό διάστημα προσοχής, ώστε οι διερχόμενοι να αποφεύγουν τις περιοχές αυτές για ορισμένο χρονικό διάστημα ανάλογα με τα φυτοπροστατευτικά που έχουν χρησιμοποιηθεί. Να μεριμνήσει ώστε να έχουν ειδοποιηθεί οι περίοικοι ότι επίκειται μεγάλης διάρκειας ψεκασμός ώστε να αποφύγουν να βγουν από τα σπίτια για το χρονικό διάστημα του ψεκασμού, αλλά και να μεριμνήσουν για την ασφάλεια των κατοικίδιων ζώων που διαθέτουν. Να φροντίσει ώστε τα τρόφιμα που ίσως χρειαστεί για να καταναλώσει κατά τη διάρκεια του ψεκασμού, εφόσον αυτός είναι μεγάλης διάρκειας, να είναι επιμελώς κλεισμένα σε αεροστεγείς συσκευασίες και προφυλαγμένα σε κατάλληλο χώρο. - 31 -
Αφού λάβει υπόψη του όλα όσα προαναφέρθηκαν τότε θα πρέπει να αρχίσει τη διαδικασία του ψεκασμού, φροντίζοντας ώστε να φοράει προστατευτικά ρούχα, γάντια, μάσκα προσώπου και κατάλληλα υποδήματα. Εφόσον ψεκάζει χειροκίνητα θα πρέπει να κινείται κατά τρόπο που τα μεταφερόμενα από τον πνέοντα άνεμο σταγονίδια να μην κατευθύνονται προς αυτόν. Σε περίπτωση που χρησιμοποιεί μηχανοκίνητο ψεκαστικό σύστημα να φροντίσει ώστε να βρίσκεται σε κλειστό θάλαμο του οχήματος. Μεγάλης σημασίας για την προσωπική του ασφάλεια είναι και το γεγονός ότι θα πρέπει να αποφεύγει την κατανάλωση τροφίμων και ποτών κατά τη διάρκεια του ψεκασμού (εικόνα 11). Εφόσον, όμως, θελήσει να καταναλώσει τρόφιμα ή ποτά θα πρέπει: Να σταματήσει τον ψεκασμό. Να απομακρυνθεί από την περιοχή ψεκασμού. Να αφήσει ένα μικρό χρονικό διάστημα να περάσει πριν αρχίσει την κατανάλωσή τους, ώστε να έχουν κατακαθίσει τα αερομεταφερόμενα σταγονίδια του προς ψεκασμό υλικού. Να πλύνει σχολαστικά τουλάχιστον τα χέρια του και το πρόσωπό του. Να αφαιρέσει τα ρούχα με τα οποία έκαμε τον ψεκασμό, καθόσον αυτά μπορεί να φέρουν υπολείμματα του ψεκάσιμου υλικού. Εικόνα 11. Δεν επιτρέπεται η κατανάλωση τροφίμων κατά τη διάρκεια των ψεκασμών. Μετά το πέρας του ψεκασμού θα πρέπει να κινηθεί προς ειδικά διαμορφωμένο χώρο για να πλύνει αρχικά μεν το ψεκαστικό σύστημα και στη συνέχεια τα προστατευτικά ρούχα που χρησιμοποιούσε κατά τη διάρκεια του ψεκασμού. Αξίζει να σημειωθεί ότι σήμερα διατίθεται προστατευτικός ρουχισμός που δεν συγκρατεί νερό και με απλές κινήσεις μπορεί να απομακρυνθούν υπολείμματα ακόμη και υγρασίας, αλλά όχι στερεοποιημένα υπολείμματα. ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΨΕΚΑΣΜΟ Παρόλο που οι μεγαλύτεροι κίνδυνοι ελλοχεύουν κατά τη διάρκεια της παρασκευής και εφαρμογής των φυτοπροστατευτικών λόγω της πυκνότητας των σκευασμάτων και της διάρκειας ψεκασμού, σημαντικοί κίνδυνοι υποκρύπτονται και μετά το πέρας του ψεκασμού. Η μείωση της επικινδυνότητας προϋποθέτει την προσοχή αυτών που - 32 -