4o Κεφάλαιο: Η Δομή της Ονοματικής Φράσης

4o Κεφάλαιο: Η Δομή της Ονοματικής Φράσης Σύνοψη Αυτό το κεφάλαιο παρουσιάζει τη δομή της Ονοματικής Φράσης και τα στοιχεία που φιλοξενούνται στις διάφορες θέσεις της. Δίνεται έμφαση στους Προσδιοριστικούς Δείκτες, δηλαδή, σε στοιχεία όπως άρθρα, ποσοδείκτες, κλπ., τα οποία εισάγουν την Ονοματική Φράση και πραγματώνουν τις υψηλότερες λειτουργικές Kεφαλές της. Περιγράφονται βασικές ιδιότητες των Προσδιοριστικών Δεικτών, οι συνθήκες και συντακτικές θέσεις στις οποίες οι Ονοματικές Φράσεις μπορούν να εμφανιστούν χωρίς αυτούς, καθώς και η ερμηνεία τους σε αυτές τις περιπτώσεις. Στo δεύτερο μέρος του κεφαλαίου παρουσιάζονται καταρχάς ευρήματα μελετών από την κατάκτηση των άρθρων της Ελληνικής. Στη συνέχεια παρουσιάζονται ευρήματα από παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή και ενήλικες με αφασία Broca ως προς την παράλειψη των άρθρων και ως προς τη συμπεριφορά τους σε δύο άλλα χαρακτηριστικά της ΟΦ: το Γένος και την Πτώση. Το κεφάλαιο κλείνει με μία πιο λεπτομερή παρουσίαση της δομής της ΟΦ και αναφορά σε θέματα που έχουν απασχολήσει και συνεχίζουν να απασχολούν την έρευνα γύρω από αυτή. 1 Εισαγωγή Μέχρι τώρα ασχοληθήκαμε με τη δομή της πρότασης και τις λειτουργικές κατηγορίες που περιβάλλουν το Ρήμα. Σε αυτό το κεφάλαιο θα ασχοληθούμε με τη Φράση που έχει ως κύριο συστατικό της την άλλη πολύ σημαντική λεξική κατηγορία, το Όνομα. Θα δούμε λοιπόν ότι, όπως και το Ρήμα, έτσι και το Όνομα περιβάλλεται από έναν αριθμό λειτουργικών κατηγοριών, οι οποίες επίσης έχουν συγκεκριμένη δομή. Αυτή η δομή δεν προσθέτει θεματικές πληροφορίες, δεν σχετίζεται δηλαδή με θεματικούς ρόλους. Συμβάλλει όμως άλλου είδους πληροφορίες και προσφέρει θέσεις για τη μετακίνηση τόσο Φράσεων όσο και Κεφαλών της Ονοματικής περιοχής, οι οποίες λαμβάνουν χώρα για ποικίλους λόγους. Θα δούμε ότι στις πιο γνωστές μας γλώσσες η υψηλότερη λειτουργική κατηγορία της Ονοματικής περιοχής καταλαμβάνεται από τον Προσδιοριστικό Δείκτη (ΠΔ) = Determiner (D). Θα υιοθετήσουμε την άποψη ότι οι Ονοματικές Φράσεις (ΟΦ) είναι τελικά Φράσεις Προσδιοριστικού Δείκτη (ΦΠΔ) = Determiner Phrases (DP), και έχουν ως Κεφαλή τον Προσδιοριστικό Δείκτη (ΠΔ). 1 1.1 Η κατηγορία Προσδιοριστικός Δείκτης Μόλις είπαμε ότι η υψηλότερη περιοχή της Ονοματικής περιοχής είναι η Φράση του Προσδιοριστικού Δείκτη. Είναι η Φράση που έχει ως Κεφαλή τον Προσδιοριστικό Δείκτη, έτσι όπως ο Χρόνος και η Φράση Χρόνου είναι οι υψηλότεροι κόμβοι των λειτουργικών κατηγοριών της Κλίσης, η οποία σχετίζεται με την άλλη θεμελιώδη λεξική κατηγορία, το Ρήμα. Αξίζει να επισημάνουμε σε αυτό το σημείο πως όταν αρχικά προτάθηκε ότι η ΟΦ είναι ουσιαστικά η Φράση Προσδιοριστικού Δείκτη (Abney 1987, Horrocks & Stavrou 1987) και παρατηρήθηκαν ομοιότητες με τη δομή της πρότασης, εξετάστηκε σοβαρά κατά πόσο αυτή η νέα Φράση είναι κατά κάποιον τρόπο ανάλογη της Φράσης Κλίσης (ή Φράσης Χρόνου) ή της Φράσης Συμπληρωματικού Δείκτη. Θα μιλήσουμε λίγο αργότερα γι αυτήν την αντιστοιχία. Προς το παρόν, ας θεωρήσουμε ότι, πράγματι, ο Προσδιοριστικός Δείκτης βρίσκεται στην υψηλότερη περιοχή της δομής της ΟΦ. Συγκεκριμένα, θα θεωρήσουμε ότι ο ΠΔ έχει ως συμπλήρωμά του την ΟΦ, όπως βλέπουμε στο παρακάτω σχήμα. Σε αυτήν την περίπτωση ο ΠΔ είναι το οριστικό άρθρο, το κατεξοχήν στοιχείο που θεωρείται ότι καταλαμβάνει τη θέση του ΠΔ. 61

(1) Σε γλώσσες όπως η Ελληνική και η Αγγλική, το οριστικό άρθρο βρίσκεται πριν από το συμπλήρωμά του, την ΟΦ και, συνεπώς, και πριν το Όνομα, (2). Σε αρκετές γλώσσες όμως, το οριστικό άρθρο ακολουθεί το Όνομα, (3). (2) α. το αγόρι / ένα αγόρι β. theboy/aboy (3) α. baiat-ul (Ρουμανική) β. djal-i (Αλβανική) γ. momče-to (Βουλγαρική) δ. gutt-en (Νορβηγική) αγόρι-το Το αγόρι. Προσέξτε ότι όταν το άρθρο ακολουθεί το Όνομα, (3), είναι δεσμευμένο μόρφημα, κι έτσι δεν μπορεί να παρεμβληθεί τίποτα μεταξύ των δύο. Στην Ελληνική και Αγγλική όμως, στις οποίες το άρθρο είναι πριν από το Όνομα και είναι ελεύθερο μόρφημα, συναντάμε διάφορους προσδιοριστές μεταξύ Άρθρου και Ονόματος. Ένα παράδειγμα είναι τα επίθετα «μεγάλο» και «κόκκινο» ανάμεσα στο Άρθρο «το» και το Όνομα «βιβλίο», στη φράση «το μεγάλο κόκκινο βιβλίο», αλλά μπορούμε να σκεφτούμε πάρα πολλά ακόμη παραδείγματα. Αντίθετα, στην Αλβανική, στην οποία το Άρθρο είναι μετά το Όνομα, δεν μπορεί να μπει καμία λέξη ανάμεσα στο djal και στο i, (3β). 1.2 Είδη Προσδιοριστικών Δεικτών Σε μία απλή φράση, όπως «το γράμμα», (4α), στη θέση του άρθρου μπορούν να βρεθούν διάφορες άλλες λέξεις, όπως «ένα», «κάποιο», «κάθε», κλπ. Στην Αγγλική μία λέξη με παρόμοια κατανομή είναι το δεικτικό «this», (4ε), το οποίο στην Ελληνική συνυπάρχει με το άρθρο. (4) α. το γράμμα β. ένα γράμμα γ. κάποιο γράμμα δ. κάθε γράμμα ε. this letter Όλες αυτές οι λέξεις που εισάγουν Ονόματα στο (4) είναι Προσδιοριστικοί Δείκτες. Υπάρχουν ΟΦ που δεν εισάγονται από ΠΔ, όπως η λέξη «σκάλες» στην πρόταση (5). Σε αυτήν την περίπτωση θεωρούμε ότι ο ΠΔ είναι κενός, δηλ., υπάρχει αλλά δεν έχει φωνολογικό περιεχόμενο. Θα δούμε παρακάτω τη διαφορά μεταξύ ΠΔ που δεν υπάρχουν και άλλων που υπάρχουν αλλά είναι κενοί. (5) Η Μαρία καθαρίζει σκάλες. Στην πρόταση (6α), από τα Σκωτσέζικα, ο ΠΔ είναι κενός παρότι η ΟΦ είναι ενικού αριθμού. Κάτι τέτοιο δεν μπορεί να συμβεί στην Αγγλική, (6β). 62

(6) α. Chuir mi litir dha. (Adger 2003: 259) έστειλα εγώ γράμμα σε-αυτόν β. I sent him *(a) letter. εγώ έστειλα αυτού ένα γράμμα Του έστειλα (ένα) γράμμα. Και στην Ελληνική όμως έχουμε φράσεις στις οποίες η ΟΦ είναι ενικού αριθμού και δεν εισάγεται από κάποιον Προσδιοριστική Δείκτη, π.χ., «του έστειλα γράμμα», «έκανα ποδήλατο». Υπάρχουν βέβαια και ΟΦ χωρίς ορατό ΠΔ, αλλά αυτό συμβαίνει επειδή δεν υπάρχει ΠΔ, όχι επειδή υπάρχει αλλά είναι κενός. Θα δούμε τέτοια παραδείγματα λίγο πιο κάτω. Τα διάφορα είδη ΠΔ χωρίζονται σε κατηγορίες, με διαφορετική συμβολή ο καθένας στη σημασία της ΟΦ. (7) α. ο, η, το, κλπ. (οριστικά άρθρα) β. ένας, μία, ένα, κλπ. (αόριστα άρθρα) γ. κάθε, όλοι, μερικοί, κλπ. (ποσοδείκτες) δ. αυτός, αυτή, αυτό, κλπ. (δεικτικά) Σε αντίθεση με τις τρεις πρώτες κατηγορίες, τα δεικτικά μπορούν να σταθούν και από μόνα τους, όπως στην πρόταση (8). Σε αυτήν την περίπτωση λέγονται δεικτικές αντωνυμίες. (8) Θέλω αυτό! 1.3 Η σημασιολογία των Προσδιοριστικών Δεικτών Ένα βασικό χαρακτηριστικό των ΠΔ είναι ότι δεν προσδίδουν θεματικούς ρόλους στα Ονόματα που εισάγουν, σε αντίθεση με τα Ρήματα ή και τα Ονόματα. Αυτό σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει ότι οι Προσδιοριστικοί Δείκτες δεν φέρουν σημασιολογικό φορτίο. Η σημασιολογική συμβολή τους όμως συνίσταται στο ότι περιορίζουν, με διαφορετικούς τρόπους ο καθένας, το εύρος της αναφοράς των Ονομάτων που εισάγουν. Το οριστικό άρθρο, για παράδειγμα, σχετίζεται με την ΟΦ που εισάγει με έναν συγκεκριμένο τρόπο, για την ακρίβεια, επιλέγοντας κάτι ή κάποιον που ο ομιλητής θεωρεί ότι είναι οικείο(ς) (familiar) στον ακροατή. Οι δύο διαλόγοι που ακολουθούν εξηγούν την έννοια του οικείος : (9) Α: Θα κάνεις πάρτι φέτος; Β: Ναι, την άλλη βδομάδα. Τώρα πάω να αγοράσω το καινούργιο παγοδοχείο. (10) Α: Αγόρασες ποτά και καινούργιο παγοδοχείο για το πάρτι; Β: Ναι, το καινούριο παγοδοχείο ήταν πολύ ακριβό όμως. Συμφωνούμε υποθέτω ότι ο πρώτος διάλογος (9) ακούγεται κάπως αφύσικος όταν φτάνουμε στην ΟΦ «το καινούργιο παγοδοχείο». Αυτό οφείλεται ακριβώς στην ιδιότητα του οριστικού άρθρου να αναφέρεται σε κάτι οικείο και στο γεγονός ότι στον διάλογο (9) δεν φαίνεται οι συνομιλητές να ξέρουν κάτι για κάποιο «παγοδοχείο» πριν χρησιμοποιηθεί αυτή η ΟΦ από τον ομιλητή Β. Στον διάλογο (10), από την άλλη πλευρά, έχει γίνει ήδη λόγος για κάποιο «παγοδοχείο» από τον ομιλητή Α, χωρίς οριστικό άρθρο βέβαια, οπότε η ΟΦ «το καινούργιο παγοδοχείο» που ακολουθεί ακούγεται απόλυτα φυσική. 2 Οι ποσοδείκτεςστο (7γ) προφανώς έχουν διαφορετικά σημασιολογικά χαρακτηριστικά από το οριστικό άρθρο. Η λειτουργία τους συνίσταται στο να συλλέγουν σύνολα αντικειμένων (Ονοματικών Φράσεων), είτε όλα μαζί, είτε το κάθε ένα ξεχωριστά. Για παράδειγμα, οι ποσοδείκτες «όλοι», ή «μερικοί» επιλέγουν όλα τα αντικείμενα μαζί. Ο ποσοδείκτης «κάθε» επιλέγει αντικείμενα ξεχωριστά. Τέλος, ο ποσοδείκτης «κανένας» δεν επιλέγει κανένα αντικείμενο (Όνομα ή ΟΦ). Είδαμε λοιπόν ότι έχουμε τουλάχιστον δύο στοιχεία (οριστικό άρθρο καιποσοδείκτες) με διαφορετικά σημασιολογικά 63

χαρακτηριστικά, τα οποία όμως φαίνεται να ανήκουν στην ίδια συντακτική κατηγορία και, ως εκ τούτου, να καταλαμβάνουν την ίδια δομική θέση στην περιοχή της ΟΦ, ως ΠΔ. 2 Ο Προσδιοριστικός Δείκτης ως Κεφαλή Συνοψίζοντας κάποια από τα χαρακτηριστικά των Προσδιοριστικών Δεικτών, βλέπουμε ότι: α) υπάρχει συμφωνία μεταξύ του ΠΔ και του Ονόματος ως προς τον Αριθμό, το Γένος και την Πτώση, β) ο ΠΔ εμφανίζεται είτε από τη μία είτε από την άλλη πλευρά του Ονόματος διαγλωσσικά, γεγονός που θυμίζει τη σχέση μεταξύ Κεφαλής και Συμπληρώματος, γ) η σημασιολογία των ΠΔ δεν αφορά θεματικούς ρόλους, αλλά έννοιες όπως οικειότητα, ποσοδεικτικό προσδιορισμό, εγγύτητα, κλπ. Αυτά τα χαρακτηριστικά, και ιδιαίτερα το γ), μαζί με το γεγονός ότι οι ΠΔ είναι συνήθως μορφολογικά εξαρτώμενα στοιχεία (θυμηθείτε από το κεφάλαιο 1 τι εννοούμε με τον όρο μορφολογικά εξαρτώμενα), μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για λειτουργικές κατηγορίες. Με άλλα λόγια, στην πλειοψηφία τους οι ΠΔ είναι λειτουργικές Κεφαλές που έχουν την ΟΦ ως συμπλήρωμά τους (και τη θέση του Χαρακτηριστική στα αριστερά τους), (11). (11) Προσέξτε ότι στο παραπάνω σχήμα το δεικτικό «αυτό», το οποίο στην Ελληνική μπορεί να συνυπάρχει με το οριστικό άρθρο, (12α), καταλαμβάνει τη θέση του Χαρακτηριστή της ΦΠΔ. Σε γλώσσες όπως η Αγγλική όμως, στην οποία οι διάφοροι ΠΔ είναι συμπληρωματικοί μεταξύ τους, δηλ., δεν μπορούν να συνυπάρξουν, (12β), είναι γενικά αποδεκτό ότι τόσο το «this» όσο και το «the» καταλαμβάνουν την Κεφαλή του ΠΔ. (12) α. αυτό το βιβλίο β. *this the book Και στην Αγγλική όμως, ο Χαρακτηριστής της ΦΠΔ μπορεί να είναι κατειλημμένος, αλλά από ένα άλλο στοιχείο. Πρόκειται για ένα στοιχείο που δεν υπάρχει σε γλώσσες όπως η Ελληνική, αλλά ούτε και σε πολλές άλλες γλώσσες. Αυτό το στοιχείο είναι γνωστό ως Σαξονική Γενική και είναι η γενική κτητική που εμφανίζεται με το επίθημα s πριν από το Όνομα στα Αγγλικά, π.χ., «John s relatives». Στην περίπτωση της Σαξονικής Γενικής η θέση της Κεφαλής του ΠΔ μερικές φορές παραμένει υποχρεωτικά κενή. Βλέπουμε δηλαδή ότι στις περιπτώσεις (13α)-(13β) ο ΠΔ μένει κενός, ενώ στην (13γ) όχι. Με άλλα λόγια, ενώ το οριστικό άρθρο «the» δεν μπορεί να συνυπάρξει με τη Σαξονική Γενική, (13β), ο ποσοδείκτης «every» μπορεί, (13γ), παρότι και τα δύο στοιχεία θεωρείται ότι καταλαμβάνουν τη θέση του ΠΔ. 3 64

(13) α. [ ΦΠΔ John s [ ΠΔ 0 [ ΟΦ idea]]] β.*[ ΦΠΔ John s [ ΠΔ the [ ΟΦ idea ]]] γ. [ ΦΠΔ John s [ ΠΔ every [ ΟΦ idea]]] Η Ουγγρική είναι μία άλλη γλώσσα στην οποία οι διάφοροι ΠΔ είναι γενικά συμβατοί με Φράσεις όπως αυτή του κτήτορα στον Χαρακτηριστή τους. Συγκρίνετε τις παρακάτω προτάσεις με αυτές στο (13). (14) α. Peter minden kalap-ja του Π. κάθε καπέλο-οριστικό Κάθε καπέλο του Peter. β. Peter ezen/azon kalap-ja του Π. αυτό/εκείνο καπέλο-οριστικό Αυτό/εκείνο το καπέλο του Peter. (Szabolcsi 1987) 2.1 Ομοιότητες με προτασιακή δομή Συνεχίζουμε την ενασχόληση με τη Σαξονική Γενική και σε αυτήν την ενότητα ακριβώς επειδή προσφέρει τα κατάλληλα επιχειρήματα για το ότι η ΦΠΔ στην Αγγλική παρουσιάζει ομοιότητες με τη ΦΚλίσης. Θυμηθείτε ότι είπαμε στην αρχή αυτού του κεφαλαίου πως όταν η Ονοματική Φράση (ΟΦ) επαναπροσδιορίστηκε ως Φράση Προσδιοριστικού Δείκτη (ΦΠΔ), ένα από τα πρώτα ερωτήματα που τέθηκαν ήταν αν η ΦΠΔ είναι κάτι ανάλογο με τη ΦΣΔ ή τη ΦΚλίσης της προτασιακής δομής. Πώς όμως μπορεί να απαντηθεί κάτι τέτοιο και πώς βοηθάει η Σαξονική Γενική; Θυμηθείτε τις ιδιότητες του Χαρακτηριστή της ΦΚλίσης και της ΦΠΔ. Η θέση του Χαρακτηριστή της Φράσης Κλίσης είναι η θέση του υποκειμένου και, γενικά, είναι θέση στην οποία μπορεί να αποδοθεί θεματικός ρόλος, είναι δηλαδή θέση Α (βλέπε κεφάλαιο 2, ενότητα 1.4). Αντίθετα, ο Χαρακτηριστής της ΦΣΔ είναι θέση που συνδέεται με διάφορα πραγματολογικά χαρακτηριστικά της πρότασης και είναι θέση στην οποία δεν αποδίδεται θεματικός ρόλος, δηλαδή είναι θέση Α. Οι Φράσεις που βρίσκονται εκεί μπορούν να βρίσκονται εκεί επειδή έχουν μετακινηθεί από κάποιο άλλο σημείο της πρότασης, έχοντας όμως πάρει μαζί τον θεματικό ρόλο που τους είχε αποδοθεί στην αρχική τους θέση. Με άλλα λόγια, ο Χαρακτηριστής της ΦΣΔ καταλαμβάνεται από Φράσεις με ιδιαίτερα πραγματολογικά χαρακτηριστικά (π.χ., Εστίαση), και είναι θέση στην οποία δεν μπορεί να αποδοθεί θεματικός ρόλος. Αυτά τα χαρακτηριστικά τα έχει λάβει υπόψη ένα κλασικό άρθρο για τη δομή της Ελληνικής Ονοματικής Φράσης, αυτό των Stavrou & Horrocks (1987). Το συμπέρασμα των Stavrou & Horrocks (1987) ήταν ότι ο Χαρακτηριστής της ΦΠΔ, ο οποίος φιλοξενεί τη Σαξονική Γενική στην Αγγλική, είναι θέση Α στην Αγγλική, (15α). Αντίθετα, στην Ελληνική, ο κτήτορας ακολουθεί το Όνομα συνήθως, (15γ). Όταν βρίσκεται πριν από το Όνομα, δηλ., στη θέση του Χαρακτηριστή της ΦΠΔ, είναι Εστιασμένος, (15β), και δεν έχει ουδέτερες πραγματολογικές πληροφορίες, αλλά, αντίθετα, έχει ιδιαίτερη έμφαση. Ως εκ τούτου, η συμπεριφορά του κτήτορα στην Ελληνική δείχνει ότι ο Χαρακτηριστής της ΦΠΔ είναι θέση Α, όπως είναι ο Χαρακτηριστής της ΦΣΔ διαγλωσσικά. (15) α. John s book β. του Γιάννη το βιβλίο γ. το βιβλίο του Γιάννη Συμπεραίνουμε ότι η αντιστοίχιση της ΦΠΔ με τη δομή της πρότασης διαφέρει από γλώσσα σε γλώσσα, ανάλογα με τα χαρακτηριστικά που έχει η Φράση που βρίσκεται στη θέση του Χαρακτηριστή της ΦΠΔ. Έτσι, ενώ στην Αγγλική η ΦΠΔ είναι αντίστοιχη με τη ΦΚλίσης, στην Ελληνική φαίνεται να είναι αντίστοιχη με τη ΦΣΔ. Αυτά τα συμπεράσματά προέκυψαν από τις ιδιότητες που έχουν οι ΟΦ με θεματικό ρόλο κτήτορα οι οποίες εμφανίζονται πριν από το Όνομα στην κάθε γλώσσα: στην Αγγλική τέτοιες ΟΦ έχουν ουδέτερο επιτονισμό και πραγματολογικές πληροφορίες, ενώ δεν ισχύει το ίδιο για την Ελληνική. 65

3 Πειραματικά ευρήματα στη ΦΠΔ 3.1 Η κατάκτηση των άρθρων της Ελληνικής Η κατάκτηση των ΠΔ από τα παιδιά είναι ένας ιδιαίτερα ενδιαφέρων τομέας, αν αναλογιστούμε τη λειτουργία που επιτελούν οι ΠΔ στην ΟΦ, έτσι όπως περιγράφτηκε με συντομία λίγο πιο πριν.σε αυτό το σημείο θα αναφερθούμε στην κατάκτηση ενός μόνο ΠΔ της Ελληνικής, του οριστικού άρθρου, ουσιαστικά περιγράφοντας με αρκετή λεπτομέρεια τη μελέτη του Marinis (2003). Εστιάζουμε σε αυτήν τη μελέτη επειδή έχει αποτελέσει σημείο αναφοράς για τις μελέτες κατάκτησης των χαρακτηριστικών της Ελληνικής ΟΦ, κι έτσι θα μπορούσε να χρησιμεύσει και για περαιτέρω μελέτες επί των γλωσσικών διαταραχών, τουλάχιστον των αναπτυξιακών. Εκτός αυτού, μας δίνει τη δυνατότητα να αναφερθούμε σε κάποια επιπλέον χαρακτηριστικά των ΟΦ και των ΠΔ, τα οποία είναι ιδιαίτερα σημαντικά και αποτελούν κοινό τόπο για τη γλωσσολογική θεωρία. Για να γίνει κατανοητή η μελέτη του Marinis (2003) που θα παρουσιάσουμε στη συνέχεια, θα αναφερθούμε καταρχάς σε κάποιες εισαγωγικές γνώσεις που χρειάζονται. Πρώτα απ όλα είναι γενικά παραδεκτό ότι οι ΟΦ μπορούν να είναι είτε: α) κατηγορούμενα (predicates), είτε, β) εκφράσεις με αναφορά (=ορίσματα, arguments). 4 (16) α. Αυτό είναι βιβλίο. Ο Γιάννης είναι γιατρός. (βιβλίο, γιατρός = κατηγορούμενα) β. Διάβασα το βιβλίο. Είδα τον γιατρό. (το βιβλίο, τον γιατρό = ορίσματα) Δεν θα ασχοληθούμε με τις ΟΦ κατηγορούμενα εδώ, (16α), αλλά αυτό που θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας είναι ότι αυτές οι ΟΦ δεν έχουν ΠΔ, δηλ., το «βιβλίο» στο (16α) δεν έχει ΠΔ. Σύμφωνα με μια επικρατούσα θεωρία (Longobardi 1994), αυτό που μετατρέπει τις ΟΦ σε ορίσματα είναι η παρουσία του ΠΔ. Να σημειώσουμε ότι σε προτάσεις όπως η (17) παρακάτω, οι ΟΦ «το βιβλίο» ή «ο γιατρός», παρότι εισάγονται με το οριστικό άρθρο, δεν είναι εκφράσεις με αναφορά. Μόνο που, αντίθετα με τις προτάσεις (16α), οι προτάσεις (17) είναι ταυτότητες (equations). Έτσι, ούτε κι αυτές θα μας απασχολήσουν περισσότερο. (17) α. Αυτό είναι το βιβλίο. β. Ο Γιάννης είναι ο γιατρός. Όπως έχουμε ήδη αναφέρει όμως, κάποιες ΟΦ είναι ορίσματα, ακόμη και χωρίς να βλέπουμε τον ΠΔ. Σε αντίθεση με προτάσεις όπως η (16α), θεωρούμε ότι τέτοιου είδους ΟΦ έχουν ΠΔ, αλλά είναι κενός. Τέτοιες προτάσεις ήταν αυτές στο (5) και (6) και επαναλαμβάνουμε την (5) παρακάτω ως (18): (18) Η Μαρία καθαρίζει σκάλες. Η ΟΦ «σκάλες» στο (18) είναι προφανώς όρισμα, αντίθετα με τις ΟΦ «βιβλίο» και «γιατρός» στις προτάσεις (16α). Παρότι δηλαδή οι ΟΦ στο (16α) και στο (18) είναι άναρθρες ΟΦ, ή, αλλιώς γυμνές (bare) ΟΦ, έχουν διαφορετικές ιδιότητες. Στην Ελληνική, το αν μια ΟΦ όρισμα μπορεί να έχει κενό ΠΔ εξαρτάται από διάφορους παράγοντες, όπως: α) δομική θέση (υποκείμενο-αντικείμενο), (19), β) είδος Ονόματος (μετρήσιμο-μη μετρήσιμο), (20), γ) αριθμός (ενικός-πληθυντικός), (21), δ) είδος ρήματος, (22), 66

ε) σειρά των όρων, (23). (19) α. Αγόρασα γάλα. β. *Γάλα είναι στο τραπέζι. (20) α. Ο Νίκος ήπιε χυμό. β. *Ο Νίκος σιδέρωσε πουκάμισο. (21) α. Ο Νίκος σιδέρωσε πουκάμισα. β. *Ο Νίκος σιδέρωσε πουκάμισο. (22) α. Η Μαρία αγόρασε αυτοκίνητο. β. Ο Γιάννης παντρεύεται και θέλει σπίτι. γ. Κάθε πρωί κάνει ποδήλατο. (23) α. Η Μαρία αγόρασε αυτοκίνητο. β. *Αυτοκίνητο αγόρασε η Μαρία. γ. ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΟ αγόρασε η Μαρία. Είναι εύκολο να προσέξει κανείς ότι οι ΟΦ χωρίς άρθρο έχουν διαφορετική ερμηνεία από αυτές με άρθρο και μιλάμε πάντα για τις ΟΦ ορίσματα. Οι γυμνές ΟΦ ορίσματα ερμηνεύονται ως μη συγκεκριμένες (nonspecific), σε αντίθεση με αυτές που εισάγονται με άρθρο. Είναι επίσης γενικά αποδεκτό ότι οι ΟΦ χωρίς άρθρο είναι πολύ πιο περιορισμένες σε θέση υποκειμένου, απ ό,τι σε θέση αντικειμένου, (19), και πολύ πιο περιορισμένες στον ενικό συγκριτικά με τον πληθυντικό αριθμό, (21). Ο Marinis (2003), χρησιμοποιώντας τα δεδομένα ενός παιδιού από το σώμα κειμένων της Χριστοφίδου, κατέληξε σε μία σειρά από ευρήματα σχετικά με τη χρήση των οριστικών άρθρων σε υποχρεωτικό περιβάλλον. Πρώτα απ όλα χώρισε τα στάδια γλωσσικής κατάκτησης σε 4, ανάλογα με το Μέσο Μήκος Εκφωνήματος (ΜΜΕ MLU), το οποίο στη συνέχεια αντιστοίχισε με την ηλικία. Τα στάδια 1, 2 και 3 είναι τα ίδια με αυτά του Brown (1973) ως προς το ΜΜΕ. Ως ποσοστό κατάκτησης ο Μαρίνης θεώρησε το ποσοστό ορθής χρήσης πάνω από 90%. Τα συμπεράσματά του ήταν ότι: α) στο αρχικό στάδιο (Στάδιο 0), ηλικία μέχρι 1;7, δεν βρέθηκαν οριστικά άρθρα, β) στο στάδιο 1, ηλικία 1;8-1;11, ΜΜΕ <2, δεν βρέθηκαν οριστικά άρθρα, χρησιμοποιούνται άρθρα, αλλά όχι με παραγωγικό τρόπο, και μόνο με περιορισμένο αριθμό ουσιαστικών (ποσοστά από 3% έως 11%) γ) στο στάδιο 2, ηλικία 2;0-2;5, ΜΜΕ <2.5, χρησιμοποιούνται άρθρα με παραγωγικό τρόπο, αλλά προαιρετικά (ποσοστά από 32% έως 77%), δ) στο στάδιο 3, ηλικία 2;6 και παραπάνω, ΜΜΕ >2.5, χρησιμοποιούνται άρθρα παραγωγικά, σε τέτοια ποσοστά και με τέτοιο τρόπο που δείχνει ότι έχουν κατακτηθεί (ποσοστά από 91% έως 97%). Το επόμενο ερώτημα που έθεσε ο Marinis (2003, 2005) ήταν κατά πόσο το συγκεκριμένο παιδί, και κατά συνέπεια κι άλλα παιδιά γενικότερα, ήξεραν τις συνθήκες κάτω από τις οποίες επιτρέπονται οι ΟΦ χωρίς ΠΔ, δηλαδή, κατά πόσον όταν ένα παιδί παραλείπει κάποιον ΠΔ δεν πρόκειται για απλή παράλειψη, αλλά για κατάκτηση των γνώσεων που περιγράφονται με τα ζευγάρια προτάσεων (19)-(23). Για να απαντήσει αυτήν την ερώτηση, μελέτησε γραμματικές περιπτώσεις γυμνών ΟΦ, τόσο σε θέση υποκειμένου, όσο και σε θέση αντικειμένου. Συνοπτικά βρήκε ότι: α) από 1;10 έως 2;3 ετών τα παιδιά χρησιμοποιούν γυμνά αντικείμενα μόνο με τα ρήματα θέλω, κάνω και έχω, β) αργότερα χρησιμοποιούν γυμνά αντικείμενα και με άλλα ρήματα, γ) μετά την ηλικία των 2;3 τα παιδιά χρησιμοποιούν τα παραπάνω ρήματα και με ΟΦ με άρθρο. Ο Marinis λοιπόν κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το παιδί που μελέτησε έχει μάθει τις συνθήκες χρήσης των γυμνών ΟΦ μετά τα 2;3 χρόνια, ενώ πριν από αυτήν την ηλικία χρησιμοποιεί τις γυμνές ΟΦ με λεξικό τρόπο, όπως δηλαδή τις έχει ακούσει και, κατά πάσα πιθανότητα, χωρίς να γνωρίζει τις ιδιότητές τους, δηλ., τις συνθήκες (19)-(23), κάτω από τις οποίες μπορεί να παραλειφθεί το οριστικό άρθρο. Έχει 67

ενδιαφέρον ότι από τα ευρήματα του Marinis (2003, 2005) φαίνεται να προκύπτει ότι τα παιδιά κατακτούν αυτές τις γνώσεις, δηλ., πότε μπορούν να παραλείψουν ένα οριστικό άρθρο και πότε όχι, πριν από την ηλικία πλήρους κατάκτησης των άρθρων (δηλ., την ηλικία χρήσης τους σε ποσοστά πάνω από 90%). Επαναλαμβάνουμε ότι τα ευρήματα προέρχονται από ένα μόνο παιδί.παρ όλα αυτά, μας δίνουν μία ιδέα για το πού κινείται ο συγκεκριμένος τομέας της γλώσσας ως προς την κατάκτησή του από τα παιδιά, καθώς και τα διάφορα περιβάλλοντα και συνθήκες που θα μπορούσαν να διερευνηθούν σχετικά με την παράλειψη του άρθρου από πληθυσμούς με γλωσσικές διαταραχές. 5 3.2 Η ΟΦ και οι ΠΔ στις διαταραχές Συζητήσαμε τη συμπεριφορά των παιδιών με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή (ΕΓΔ) ως προς τα οριστικά άρθρα στο κεφάλαιο 1, όταν συγκρίναμε τη συμπεριφορά τους ως προς άλλες λειτουργικές κατηγορίες με το ίδιο φωνολογικό περιεχόμενο, για να δείξουμε ότι ίδιο φωνολογικό περιεχόμενο δεν σημαίνει και ίδιου βαθμού προβλήματα. Η πρώτη ίσως εκτενής μελέτη των άρθρων στην ΕΓΔ ήταν αυτή των Jakubowicz et al. (1998), η οποία συνέκρινε τα οριστικά άρθρα με τις κλιτικές αντωνυμίες της Γαλλικής. Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι στη Γαλλική, στην οποία, όπως και στην Ελληνική, τα οριστικά άρθρα και οι κλιτικές αντωνυμίες είναι συχνά ομόφωνα, τα παιδιά με ΕΓΔ έχουν χαμηλότερη επίδοση στις κλιτικές αντωνυμίες (κλιτικά), κι έτσι δείχνουν ξεκάθαρα ότι δεν θίγονται με τον ίδιο τρόπο όλα τα φωνολογικά αδύναμα στοιχεία. Μερικώς παρόμοια είναι και τα ευρήματα στην Ελληνική, όπου, όταν υπάρχει διαφορά ανάμεσα στα οριστικά άρθρα και τις κλιτικές αντωνυμίες στην ΕΓΔ, τα οριστικά άρθρα έχουν συνήθως υψηλότερες αποδόσεις από τις κλιτικές αντωνυμίες. Αυτό που μας ενδιαφέρει εδώ δεν είναι τόσο η διαφορά μεταξύ οριστικών άρθρων και κλιτικών, μιας κι αυτό ήταν θέμα που καλύψαμε σε ένα βαθμό στο κεφάλαιο 1. Σε κάθε περίπτωση, μπορείτε να βρείτε μία πρόσφατη ανασκόπηση της κατανόησης και της παραγωγής των αντωνυμιών από μη τυπικούς πληθυσμούς στο άρθρο της Chondrogianni (2015). Σε αυτό το κεφάλαιο μας ενδιαφέρουν περισσότερο οι ικανότητες των παιδιών με ΕΓΔ ως προς τα οριστικά και αόριστα άρθρα, συγκριτικά πάντα με τα τυπικά αναπτυσσόμενα παιδιά. Μια πρόσφατη μελέτη είναι αυτή των Chondrogianni et al. (2015), η οποία βρήκε ότι, ως προς την παραγωγή, τα παιδιά με ΕΓΔ είχαν περισσότερες παραλείψεις στα οριστικά άρθρα απ ό,τι τα παιδιά αντίστοιχης ηλικίας με τυπική γλωσσική ανάπτυξη, αλλά όχι σε στατιστικά σημαντικό επίπεδο. Σχετικά με την επεξεργασία των άρθρων, δείτε την παρουσίαση του πειράματος στο κεφάλαιο 1, ενότητα 3. Ένα ενδιαφέρον εύρημα της συγκεκριμένης μελέτης ήταν ότι ακόμη κι όταν τα παιδιά με ΕΓΔ έχουν εξίσου καλή επίδοση ως προς την παραγωγή οριστικών άρθρων και ομόφωνων κλιτικών αντωνυμιών, είναι σε πολύ καλύτερη θέση να διακρίνουν τις παραλείψεις των άρθρων παρά των κλιτικών. Με την ευκαιρία της μελέτης των άρθρων και τη σύγκρισή τους με τα κλιτικά, οι Chondrogianni et al. (2015)παραθέτουν μία σειρά από θεωρίες που μπορεί να είναι ή όχι υπεύθυνες, για τα προβλήματα ως προς τις συγκεκριμένες περιοχές της γλώσσας και που θα ήταν καλό να τις έχουμε υπόψη μας. Συνοπτικά, αυτές οι θεωρίες έχουν ως εξής: α) η θεωρία της Tsimpli (2001) ισχυρίζεται ότι τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή έχουν δυσκολίες γενικά με τα μη ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά των ΟΦ (Πτώση και Γένος). Αυτή η άποψη δεν φαίνεται να μπορεί να εξηγήσει εύκολα τη διαφορετική συμπεριφορά ανάμεσα σε οριστικά άρθρα και κλιτικές αντωνυμίες, αφού οι δύο κατηγορίες έχουν τα ίδια μη ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά. β) η θεωρία του Leonard (1989, 2009), η οποία εντοπίζει τα προβλήματα στην ΕΓΔ σε στοιχεία με μικρό μορφοφωνολογικό βάρος, άτονα, κλπ. Όπως έχουμε ήδη αναφέρει στο κεφάλαιο 1, αυτή η άποψη φαίνεται επίσης να μην μπορεί να εξηγήσει τη διαφορετική συμπεριφορά μεταξύ οριστικών άρθρων και κλιτικών, αφού έχουν το ίδιο μορφοφωνολογικό βάρος. γ) τέλος, πρόσφατοι ισχυρισμοί των Stavrakaki & van der Lely (2010) αποδίδουν τη δυσκολία των παιδιών με ΕΓΔ ως προς τις κλιτικές αντωνυμίες στη συντακτική τους πολυπλοκότητα. Οι κλιτικές αντωνυμίες εμπλέκουν μετακίνηση, και δημιουργία Αλυσίδας, ενώ τα άρθρα όχι. Θα μιλήσουμε στα επόμενα δύο κεφάλαια για το τι είναι οι Αλυσίδες, αλλά μπορούμε να πούμε ήδη από τώρα ότι όταν μετακινείται ένα στοιχείο, τα σημεία που το ενώνουν με τη θέση, ή τις θέσεις, από τις οποίες πέρασε φτιάχνουν μία Αλυσίδα. 68

(24) α. Είδα [τον Κώστα]. β. Τον i είδα [<τον Κώστα>] i Η Αλυσίδα μιας κλιτικής αντωνυμίας, γι αυτούς που πιστεύουν ότι οι κλιτικές αντωνυμίες είναι πράγματι αποτέλεσμα μετακίνησης, είναι όπως στο (24β), με το κλιτικό να ξεκινά από τη θέση αντικειμένου ως ΟΦ και να μετακινείται σε θέση αμέσως πριν το Ρήμα, ως κλιτική αντωνυμία. 6 Κάτι τέτοιο σε καμία περίπτωση δεν συμβαίνει με τα άρθρα. Αυτή η πολυπλοκότητα των κλιτικών αντωνυμιών, της οποίας δεν υπάρχει αντίστοιχη στα άρθρα, έχει θεωρηθεί ως ένας σοβαρός λόγος για τον οποίο τα παιδιά με ΕΓΔ έχουν δυσκολίες με τις κλιτικές αντωνυμίες (οι οποίες δυσκολίες διαφέρουν από γλώσσα σε γλώσσα και είναι, για παράδειγμα, πολύ μεγαλύτερες στα Γαλλικά απ ό,τι στα Ελληνικά). Για την Ελληνική ειδικότερα όμως, θα πρέπει να επισημάνουμε και να το έχουμε υπόψη μας ότι δεν υπάρχει απόλυτη συμφωνία για το ότι τα ελλείμματα ως προς τα κλιτικά είναι μεγαλύτερα από τα ελλείμματα ως προς τα άρθρα και ότι τα παιδιά με ΕΓΔ έχουν σχετικά χαμηλή απόδοση στα κλιτικά. Η δική μου εκτίμηση είναι ότι όταν υπάρχουν διαφορές στην απόδοση μεταξύ κλιτικών και άρθρων, τα κλιτικά είναι αυτά που βλέπουμε να υπολείπονται ως προς κάποιον τομέα (π.χ., παραγωγή, κατανόηση, κρίση γραμματικότητας, κλπ.). Ας συνεχίσουμε όμως με τη συμπεριφορά άλλων μη τυπικών πληθυσμών ως προς τα άρθρα. Ένας άλλος πληθυσμός με μη τυπική γλώσσα και με μορφοσυντακτικά προβλήματα είναι οι αφασικοί Broca (αγραμματικοί). Η επικρατούσα άποψη είναι ότι τα κύρια προβλήματα των αγραμμματικών εντοπίζονται στη μορφολογία και τη σύνταξη της ΡΦ και της Κλίσης, δηλ., σε γενικές γραμμές της πρότασης, κι όχι ιδιαίτερα στην ΟΦ. Γι αυτόν τον λόγο ίσως, οι περισσότερες μελέτες που αφορούν τους αγραμματικούς εστιάζουν σε χαρακτηριστικά του ρήματος και της πρότασης. Παρόλα αυτά, στον τηλεγραφικό τους λόγο οι αγραμματικοί παραλείπουν σε μεγάλο βαθμό και άρθρα, άρα η άποψη ότι η ΟΦ δεν είναι ελλειμματική δεν ευσταθεί απόλυτα. Δείτε τη μελέτη των Stavrakaki & Kouvava (2003), την οποία αναφέραμε και στο προηγούμενο κεφάλαιο. Οι δύο αγραμματικοί που μελέτησαν οι Stavrakaki & Kouvava είχαν αρκετές παραλήψεις άρθρων. Ένα άλλο ενδιαφέρον εύρημα, που όμως δεν θα πρέπει ίσως να θεωρηθεί πλήρως εξακριβωμένο, λόγω του μικρού αριθμού των συμμετεχόντων, είναι ότι υπήρχαν πιο πολλές παραλείψεις οριστικών άρθρων μπροστά από τα κύρια ονόματα, παρά μπροστά από τα κοινά ονόματα. Επιβεβαίωση ευρημάτων όπως αυτό θα μπορούσε να μας δώσει νέες ιδέες ως προς την αιτία των ελλειμμάτων που αφορούν τα άρθρα. Μια σειρά από μελέτες που ασχολήθηκαν επίσης με την παραγωγή των άρθρων από αγραμματικούς πληθυσμούς ήταν αυτές των Ruigendijk & Bastiaanse (2002) και Ruigendijk & Friedmann (2008). Ένα ενδιαφέρον εύρημα αυτών των μελετών είναι ότι τα άρθρα απουσίαζαν από τον λόγο των αγραμματικών με μητρική γλώσσα την Ολλανδική όταν απουσίαζε και το Ρήμα. Όταν, δηλ., κάποιες φορές οι αγραμματικοί παρήγαγαν προτάσεις χωρίς Ρήμα, απουσίαζαν και τα άρθρα από τα ουσιαστικά που υπήρχαν στην πρόταση. Με άλλα λόγια, ήταν πιο πολλές οι παραλείψεις των άρθρων σε ελλειμματικές προτάσεις όπως η (25α) παρά σε ελλειμματικές προτάσεις όπως η (25β). (25) α. Γάτα ποντίκι. β. Γάτα κυνηγάει ποντίκι. Οι ερευνήτριες ισχυρίστηκαν ότι το πρόβλημα που έχουν οι αγραμματικοί ως προς τα άρθρα, δεν είναι πρόβλημα με τα άρθρα καθεαυτά, αλλά πρόβλημα με τα Ρήματα, τα οποία δίνουν Πτώση στις ΟΦ μέσω των οριστικών άρθρων που τις εισάγουν. Εκτίμησή μου είναι ότι οι παραπάνω μελέτες θα πρέπει να επαναληφθούν και οι ισχυρισμοί θα πρέπει ίσως να επαναξιολογηθούν γιατί δεν είναι ξεκάθαρο ότι τα αποτελέσματα που έχουν προκύψει οδηγούν απαραίτητα σε αυτά τα συμπεράσματα. Επιπλέον, δεν είναι σίγουρο ότι η παρουσία του άρθρου είναι αναγκαία για την απόδοση της Πτώσης στο Όνομα. Σε κάθε περίπτωση όμως, πρόκειται για ευρήματα που θα πρέπει να έχουμε υπόψη. Να επισημάνουμε πάντως ότι η μελέτη των Stavrakaki & Kouvava (2003) δεν βρήκε παρόμοια αποτελέσματα στην Ελληνική, αν και, για να είμαστε δίκαιοι, οι ερευνήτριες δεν υπολόγισαν την παράλειψη των άρθρων ως συνάρτηση της απουσίας των ρημάτων. Σε κάθε περίπτωση όμως, τα άρθρα αποτελούν ευάλωτη περιοχή στις γλωσσικές 69

διαταραχές, κι αυτό είναι κάτι που προκύπτει από τα παραπάνω ευρήματα, παρά τις διαφοροποιήσεις και τα ερωτηματικά που επισημάνθηκαν. 3.2.1 Οι ποσοδείκτες Όπως είπαμε στα πρώτα μέρη αυτού του κεφαλαίου, τα άρθρα δεν είναι οι μοναδικοί ΠΔ. Ένα άλλο είδος ΠΔ είναι οι ποσοδείκτες. Υπάρχουν διάφορα ήδη ποσοδεικτών, και ξαναβλέπουμε μερικούς από αυτούς παρακάτω: (25) α. κάποιο γράμμα β. μερικά γράμματα γ. όλα τα γράμματα δ. τρία γράμματα Έχουν διεξαχθεί πολλές και πολύ αξιόλογες μελέτες επί της κατάκτησης των ποσοδεικτών από τα παιδιά, με ιδιαίτερα ενδιαφέροντα αποτελέσματα διαγλωσσικά, αλλά ελάχιστες από αυτές αφορούν την Ελληνική (βλέπε Katsos 2014, για μία ανασκόπηση). Μια ξεχωριστή, κατά τη γνώμη μου, και αρκετά πρόσφατη μελέτη είναι αυτή των Foppolo et al. (2012), η οποία ασχολείται με θέματα κατάκτησης ποσοδεικτών όπως το «όλοι» και «μερικοί». Το ενδιαφέρον ως προς αυτούς τους δύο ποσοδείκτες προέρχεται από το γεγονός ότι παρότι, αν η πρόταση (26α) είναι αληθής, είναι και η (26β), αφού το «μερικές» είναι υποσύνολο του «όλες», δεν σημαίνει ότι μπορούμε να χρησιμοποιούμε την (26β) αντί για την (26α) σε κάθε περιβάλλον. Οι ενήλικες φαίνεται να το γνωρίζουν καλά αυτό και δεν χρησιμοποιούν τη δεύτερη αντί για την πρώτη πρόταση, αλλά τα παιδιά αργούν να κατακτήσουν αυτού του είδους τη γνώση. (26) α. Ο Γιώργος έφαγε όλες τις σοκολάτες. β. Ο Γιώργος έφαγε μερικές σοκολάτες. Σε κάθε περίπτωση, κι επειδή εστιάζουμε κυρίως στις διαταραχές, δεν έχουμε να πούμε πολλά περισσότερα για τους ποσοδείκτες, δεδομένης της περιορισμένης υπάρχουσας έρευνας. Εκτός αυτού, είναι γεγονός ότι αποτελούν τομέα που απασχολεί περισσότερο τη σημασιολογία και την πραγματολογία, παρά τη σύνταξη. Κάποιες ενδιαφέρουσες πρόσφατες μελέτες όμως, οι οποίες έχουν ερευνήσει τους ποσοδείκτες σε πληθυσμούς με φλοιοβασικό σύνδρομο (corticobasal syndrome), έχουν βρει διαφορετική συμπεριφορά με τρόπο που φαίνεται να επιβεβαιώνει τους ισχυρισμούς της γλωσσολογικής θεωρίας ως προς τις κατηγοριοποιήσεις των ποσοδεικτών (McMillan et al. 2006). Για την ακρίβεια, οι συγκεκριμένοι ασθενείς δεν χαρακτηρίζονται από γλωσσικά προβλήματα, αλλά έχουν ελλείμματα σχετικά με τις γνώσεις των αριθμών. Η μελέτη έδειξε ότι έχουν επίσης προβλήματα με ποσοδείκτες όπως «μερικοί» ή «μισοί (από)». Αρκετά παρόμοια αποτελέσματα προέκυψαν και από τα παιδιά με σύνδρομο Williams που μελέτησαν οι Vassileiou et al. (2013). Το δείγμα αποτέλεσαν 9 παιδιά ηλικίας 10;5 έως 17;8 ετών (Μ= 16;6) με μητρική γλώσσα την Ελληνική. Βρέθηκε ότι τα παιδιά με σύνδρομο Williams διέφεραν σημαντικά από τα τυπικά παιδιά που αποτέλεσαν το δείγμα ελέγχου ως προς τους ποσοδείκτες ειδικά, σε αντίθεση με το υπόλοιπο λεξιλόγιο. Αυτό αποδόθηκε στη γενικότερη αδυναμία που έχει αυτός ο πληθυσμός με τις μαθηματικές έννοιες, και όχι στο ότι δεν ξέρουν τη σημασία των συγκεκριμένων λέξεων/ποσοδεικτών, μιας και το υπόλοιπο λεξιλόγιό τους δεν ήταν διαφορετικό από αυτό των τυπικών παιδιών. 3.2.2 Άλλα χαρακτηριστικά της ΟΦ: το Γένος Στο πλαίσιο αυτού του κεφαλαίου αξίζει να αναφερθούμε και σε άλλα θέματα που αφορούν την ΟΦ (ή, αλλιώς, την ΦΠΔ). Κάποια από αυτά τα θέματα αφορούν τα μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά Γένος και Πτώση, και αφιερώνουμε αυτήν την ενότητα στο Γένος. Η Mastropavlou (2008) διερεύνησε το γραμματικό Γένος των ουσιαστικών σε αφασικούς Broca (αγραμματικούς) και Wernicke. Ζήτησε από τους συμμετέχοντες αφασικούς να βρουν το γένος 75 ψευδο-ονομάτων, με το να τοποθετήσουν μπροστά από κάθε ψευδο-όνομα το οριστικό άρθρο. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η συμπεριφορά των αφασικών Broca 70

δεν διέφερε ιδιαίτερα ούτε από τη τυπική ομάδα ελέγχου ούτε από τους αφασικούς Wernicke. Για την ακρίβεια, οι αφασικοί Broca είχαν ελαφρώς χαμηλότερη απόδοση σε εκείνα τα ονόματα που είχαν αναμφίβολη κατάληξη ως προς ένα συγκεκριμένο γένος: π.χ., -ης (όπως, «ο μαθητής»), απ ό,τι σε αυτά που μπορεί να ανήκαν σε δύο γένη, π.χ., -ας (όπως «ο ταμίας» ή «το τέρας»). Αυτή η διαφορά έκανε τη Mastropavlou να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι οι αφασικοί Broca διατηρούν την ικανότητα ανάλυσης της μορφολογίας. Σε μία άλλη μελέτη, οι Nerantzini et al. (2009) μελέτησαν 6 αγραμματικούς και αντίστοιχο τυπικό πληθυσμό με 90 πραγματικά ονόματα και 60 ψευδο-ονόματα. Οι ερευνήτριες παρουσίαζαν τα ονόματα και οι συμμετέχοντες έπρεπε να αποφασίσουν ως προς το Γένος τους πατώντας ένα από τρία κουμπιά (ένα για το κάθε γένος). Το εύρημα ήταν ότι οι αγραμματικοί είχαν ελαφρώς χαμηλότερη απόδοση ως προς το Γένος στα πραγματικά ονόματα από την ομάδα ελέγχου, αλλά γενικά είχαν καλή πρόσβαση στο κατάλληλο Γένος, προφανώς επειδή το Γένος υπάρχει ως χαρακτηριστικό στη ρίζα του ονόματος. Στα ψευδο-ονόματα όμως, για τα οποία είναι σημαντική η γνώση της μορφολογίας του Γένους, η οποία πραγματώνεται από την αντίστοιχη κατάληξη, η απόδοσή τους ήταν χειρότερη. Σε γενικές γραμμές όμως, φαίνεται ότι η απόδοση των Ελληνόφωνων αγραμματικών ως προς το Γένος, είναι αρκετά καλή, αλλά μάλλον όταν αντανακλά τις γνώσεις τους όσον αφορά τη ρίζα της λέξης, στην οποία είναι εγγενής η τιμή του Γένους (δηλ., αρσενικό, θηλυκό ή ουδέτερο), και όχι όταν θα πρέπει να συμπεράνουν την τιμή του Γένους από την κατάληξη. Καμία από τις δύο μελέτες δεν έχει δημοσιευτεί ακόμη, κι έτσι δεν μπορεί να δεις κανείς τις λεπτομέρειές τους. Φαίνεται όμως τελικά ότι δεν υπάρχουν σοβαρά προβλήματα στα πραγματικά ονόματα, αλλά υπάρχουν διαφοροποιήσεις όσον αφορά τα ψευδο-ονόματα, τόσο ως προς τα αποτελέσματα, όσο και ως προς τα συμπεράσματα που εξάγονται από αυτά σχετικά με το Γένος και το τι μπορεί να σημαίνουν οι αποκλίσεις των μη τυπικών πληθυσμών ως προς αυτόν τον τομέα. Κάτι ανάλογο φαίνεται να συμβαίνει και στα παιδιά με ΕΓΔ, όπως προκύπτει από τις μελέτες των Mastropavlou (2006) και Varlokosta & Nerantzini (2013). Τα παιδιά με ΕΓΔ που μελέτησε η Mastropavlou (2006) ήταν ηλικίας 4-6 ετών περίπου, ενώ αυτά των Varlokosta & Nerantzini (2013) ήταν 5-7. Καταρχάς, η μελέτη της Mastropavlou δεν βρήκε προβλήματα στα παιδιά με ΕΓΔ ως προς το Γένος στα πραγματικά ονόματα, για τα οποία τα παιδιά που συμμετείχαν έπρεπε να διαλέξουν το κατάλληλο άρθρο. Με άλλα λόγια, τα παιδιά με ΕΓΔ δεν διέφεραν από τα τυπικά αναπτυσσόμενα παιδιά. Αντίθετα, οι Varlokosta & Nerantzini (2013) βρήκαν α) χαμηλότερη απόδοση των παιδιών με ΕΓΔ από τα τυπικά αναπτυσσόμενα παιδιά στην περίπτωση των πραγματικών Ονομάτων και β) περίπου ίδια απόδοση στην περίπτωση των ψευδο-ονομάτων. Στη δεύτερη περίπτωση όμως τα παιδιά με ΕΓΔ έδειξαν προτίμηση για μη πρωτοτυπικό Γένος, αντίθετα με αυτό που θα περίμενε κανείς και σε αντίθεση με τα τυπικά αναπτυσσόμενα παιδιά που αποτελούσαν το δείγμα ελέγχου. 7 Από τη άλλη πλευρά, στις περιπτώσεις των πραγματικών Ονομάτων, τα παιδιά με ΕΓΔ δεν επηρεάστηκαν καθόλου από το πόσο πρωτοτυπικά ήταν τα ονόματα ως προς το Γένος, σε αντίθεση με τα τυπικά αναπτυσσόμενα παιδιά. Αυτό που συμπεραίνουν οι Varlokosta & Nerantzini είναι ότι μάλλον εμπλέκονται διαφορετικοί μηχανισμοί ως προς την ένδειξη του Γένους σε τυπικούς και μη τυπικούς πληθυσμούς, συγκεκριμένα σε πληθυσμούς με ΕΓΔ. Επιπλέον, παρότι η γενική παραδοχή είναι ότι το Γένος είναι μία εγγενής ιδιότητα των Ονομάτων, η οποία υπάρχει στη ρίζα τους (Ralli 2002), και τα παιδιά με ΕΓΔ δεν έχουν πρόβλημα με τη μάθηση του λεξιλογίου γενικά, συνεπώς και των Ονομάτων, τελικά προκύπτει ότι το Γένος ειδικότερα μάλλον δεν μαθαίνεται μαζί με τα άλλα λεξικά χαρακτηριστικά των Ονομάτων από τα παιδιά με ΕΓΔ. Τέλος, φαίνεται ότι τα παιδιά με ΕΓΔ δεν είναι πάντα σε θέση να αξιοποιήσουν τις μορφολογικές πληροφορίες προκειμένου να διαλέξουν το κατάλληλο Γένος, κι αυτό προκύπτει από τις προτιμήσεις των παιδιών ως προς τα ψευδο-ονόματα στη μελέτη των Varlokosta & Nerantzini (2013). Στο 5 ο κεφάλαιο, ενότητα 4, θα δούμε μία διαφορετική διάσταση της μορφολογίας του Γένους και τον ρόλο της στην κατανόηση των αναφορικών προτάσεων από μη τυπικούς πληθυσμούς. 3.2.3 Άλλα χαρακτηριστικά της ΟΦ: η Πτώση Αναφερθήκαμε στο κεφάλαιο 3, ενότητα 2.2, στο μορφοσυντακτικό χαρακτηριστικό της Πτώσης. Μιλήσαμε κυρίως για τις δομικές Πτώσεις, που στην Ελληνική είναι η Ονομαστική, η Αιτιατική και η Γενική. 8 Η Ονομαστική Πτώση αποδίδεται από την παρεμφατική Κλίση στο υποκείμενο της πρότασης, η Αιτιατική από το Ρήμα και την Πρόθεση στα αντικείμενά τους, και η Γενική από τα Ονόματα στα αντικείμενά τους. Έτσι, 71

στην πρόταση (27), η ΟΦ «ο Γιώργος» παίρνει Ονομαστική από την Κλίση της πρότασης, και οι ΟΦ «ένα κομμάτι πίτσα» και «ενθουσιασμό» παίρνουν Αιτιατική από το Ρήμα «έφαγε» και την Πρόθεση «με» αντίστοιχα. Τέλος, η ΟΦ «του Τμήματος» παίρνει Γενική πτώση από το Όνομα «αξιολόγηση» στην πρόταση (28). (27) Ο Γιώργος [ Κλίση [ ΡΦ [ Ρέφαγε [ ΟΦ ένα κομμάτι πίτσα [ ΠροθΦ [ Προθ με [ ΟΦ ενθουσιασμό]]]]]]]]. ΟΝΟΜ ΑΙΤ ΑΙΤ (28) Η αξιολόγηση [ ΟΦ του Τμήματος]... ΓΕΝ Κάτι άλλο που είχαμε αναφέρει επίσης σε προηγούμενα κεφάλαια ήταν ότι η δομική Πτώση αποτελεί μη ερμηνεύσιμο χαρακτηριστικό, μιας και δεν εμπλέκει κάποια σημασιολογική σχέση με την ΟΦ, αλλά μόνο ρυθμίζει τη συντακτική κατανομή της ΟΦ στην πρόταση. Να σημειώσουμε εδώ ότι, αντίθετα με την Πτώση, για το Γένος, το οποίο συζητήσαμε αμέσως πιο πριν, δεν υπάρχει πλήρης σύμπτωση απόψεων ως προς το αν είναι ερμηνεύσιμο χαρακτηριστικό ή όχι, όπως αναφέραμε επίσης στο 3 ο κεφάλαιο. Για τις δομικές Πτώσεις από την άλλη πλευρά, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι πρόκειται για μη ερμηνεύσιμο χαρακτηριστικό. Μετά λοιπόν από αυτά που είπαμε για τη συμπεριφορά των γλωσσικών διαταραχών ως προς το Γένος στην προηγούμενη ενότητα, αναρωτιέται κανείς ποια είναι η εικόνα ως προς την Πτώση στην περίπτωση των διαταραχών. Η μελέτη των Bastiaanse et al. (2003) διερεύνησε την παραγωγή αγραμματικών με μητρική γλώσσα τη Γερμανική και την Ολλανδική, ως προς το Γένος και την Πτώση, όπως αυτή πραγματώνεται στο οριστικό άρθρο που εισάγει την ΟΦ. Να σημειωθεί ότι τα άρθρα της Γερμανικής διαφοροποιούνται μορφολογικά ως προς το Γένος και την Πτώση, ενώ τα άρθρα της Ολλανδικής μόνο ως προς το Γένος. Από την ανάλυση των λαθών της Γερμανικής μόνο, προφανώς βρέθηκε ότι η απόδοση στην Πτώση ήταν κατά πολύ χειρότερη απ ό,τι στο Γένος. Αυτή η διαφοροποίηση παραξένεψε καταρχάς, δεδομένου ότι οι συγγραφείς υιοθετούν την άποψη ότι και τα δύο χαρακτηριστικά είναι μη ερμηνεύσιμα στην ΦΠΔ. Την απέδωσαν όμως στο γεγονός ότι, ακόμη και με αυτήν την παραδοχή, το Γένος είναι ένα χαρακτηριστικό που ανακαλείται από το λεξικό, ενώ η Πτώση εμπλέκει συντακτικές σχέσεις, ως προς τις οποίες είναι γνωστό ότι έχουν προβλήματα οι αγραμματικοί. Έχει ενδιαφέρον λοιπόν ότι, ανεξάρτητα από το ποια ακριβώς στάση κρατάει κανείς ως προς το αν το Γένος είναι ερμηνεύσιμο ή μη ερμηνεύσιμο χαρακτηριστικό, οι απόψεις δεν διαφέρουν ουσιαστικά από αυτές των Ελληνικών μελετών που παρουσιάστηκαν στην προηγούμενη ενότητα. Εκεί η καλύτερη απόδοση των αγραμματικών στα υπαρκτά ουσιαστικά ως προς το Γένος αποδόθηκε στο γεγονός ότι πρόκειται για χαρακτηριστικό που υπάρχει στη ρίζα των ουσιαστικών και δεν αποδίδεται μέσα από συντακτικές σχέσεις, γι αυτό και δεν υπάρχουν προβλήματα, ουσιαστικά στο ίδιο μήκος κύματος με τις απόψεις της Ralli (2002). Επιστρέφοντας στην Πτώση, οι Ruingendijk & Friedmann (2008) υποστηρίζουν, και πάλι, ότι το πρόβλημα των αγραμματικών που μελέτησαν, οι οποίοι και παρουσίαζαν προβλήματα ως προς την Πτώση, δεν ήταν πρόβλημα ως προς την Πτώση καθ εαυτή, αλλά ως προς τα Ρήματα, τα οποία και αποδίδουν Αιτιατική πτώση στις ΟΦ αντικείμενά τους. Βρήκαν, δηλαδή, οι ερευνήτριες ότι όταν υπάρχουν προβλήματα ως προς την Αιτιατική πτώση στις ΟΦ, αυτά εμφανίζονται στις περιπτώσεις που υπάρχουν προβλήματα και με το Ρήμα, π.χ., όταν το Ρήμα δεν παράγεται (δείτε επίσης και την ενότητα 3.2). Εκτίμησή μου είναι ότι αυτή η ερμηνεία των προβλημάτων που έχουν οι αγραμματικοί ως προς την Πτώση αντιμετωπίζει διάφορα προβλήματα τα οποία έχουν να κάνουν τόσο με την εξέλιξη της συντακτικής θεωρίας σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο αποδίδεται η Πτώση στις ΟΦ, όσο και με τον τρόπο που πραγματώνεται η Πτώση στα Εβραϊκά και Ολλανδικά που μελετήθηκαν από τη συγκεκριμένη έρευνα. Η Ελληνική είναι γλώσσα που πραγματώνει την Πτώση με διαφορετικό τρόπο, δηλ., με διακριτή μορφολογία στο άρθρο και το ουσιαστικό, αλλά δεν έχουν διεξαχθεί μελέτες Ελληνόφωνων αγραμματικών ως προς αυτό το χαρακτηριστικό μέχρι τώρα. Πρόσφατα, έρευνα των Nerantzini et al. (2015) εντόπισε προβλήματα των αγραμματικών ως προς την Πτώση, αλλά αυτά δεν έχου αναλυθεί ακόμη λεπτομερώς. Από την άλλη πλευρά, οι έξη αγραμματικοί που μελέτησαν οι Terzi & Nanousi (2015 α, β), σε έρευνες που 72

θα παρουσιάσουμε αναλυτικά σε επόμενα κεφάλαια, είχαν ελάχιστα έως ανύπαρκτα προβλήματα ως προς την ονομαστική και αιτιατική Πτώση, παρότι είχαν χρησιμοποιηθεί τα ίδια ακριβώς πειραματικά εργαλεία με αυτά των Nerantzini et al. (2015). 4 Η πλούσια δομή της ΦΠΔ Μετά από όσα είπαμε ως τώρα για την ΟΦ, μπορούμε να φανταστούμε ότι η δομή της ΦΠΔ είναι πολύ πιο πλούσια απ ό,τι είδαμε στην αρχή του κεφαλαίου. Βλέπουμε στο δενδροδιάγραμμα (30) ότι τα μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά του Αριθμού και του Γένους, τα οποία είναι άμεσα συνδεδεμένα με το Όνομα, εκφράζονται σε ξεχωριστές λειτουργικές κατηγορίες. 9 Μπορούμε επίσης να φανταστούμε ότι μέσα στη ΦΠΔ υπάρχει και μια Φράση Εστίασης (Focus Phrase). Όπως ακριβώς και στη Ρηματική περιοχή, έτσι κι εδώ, η Φράση Εστίασης βρίσκεται αρκετά ψηλά στη δομή της ΦΠΔ, προφανώς πιο ψηλά από τη Φράση Αριθμού στο δένδρο (30). Η Φράση Εστίασης είναι αυτή στης οποίας τον Χαρακτηριστή βρίσκεται το επίθετο «πλαστικές» στην πρόταση (29β), για παράδειγμα. (29) α. Οι ωραίας πλαστικές μπάλες. β. Οι ΠΛΑΣΤΙΚΕΣ ωραίες μπάλες. (30) Ετσι λοιπόν, περίπου όπως και στην πρόταση, έτσι και στην ΦΠΔ: α) οι χαμηλότερες Κεφαλές/Φράσεις εκφράζουν μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά της λεξικής κατηγορίας (του Ονόματος, στη συγκεκριμένη περίπτωση), όπως Γένος και Αριθμό, β) οι υψηλότερες περιοχές σχετίζονται με σημασιολογικές ή πραγματολογικές πληροφορίες και τη σχέση της Φράσης με το περικείμενο, γ) κάπου ενδιάμεσα βρίσκονται οι θέσεις που φιλοξενούν τους διάφορους προσδιοριστές, δηλ., τα επίθετα που μπορεί να προσδιορίζουν ένα Όνομα. Μια θεμελιώδης συντακτική κατηγορία που απαντάται στη δομή της ΟΦ και που δεν την έχουμε συζητήσει καθόλουμεχρι τώρα είναι τα επίθετα. Ένα από τα φαινόμενα γύρω από τα επίθετα που έχει απασχολήσει εκτενώς την συντακτική θεωρία είναι η ιεραρχική θέση τους στη δομή της ΦΠΔ. Γιατί δηλαδή, η ΟΦ (31α) είναι γραμματική ενώ η (31β) ακούγεται παράξενα: 73

(31) α. ένας ψηλός Ολλανδός φοιτητής. β. #ένας Ολλανδός ψηλός φοιτητής. 10 Ένα άλλο θέμα που σχετίζεται με τα επίθετα είναι πώς αυτά συμφωνούν με τα Ονόματα και τα Άρθρα ως προς τα μορφοσυντακτικά τους χαρακτηριστικά, δηλ., ως προς το Γένος, τον Αριθμό ή την Πτώση. Το φαινόμενο της Συμφωνίας στην Ονοματική Φράση επίσης δεν έχει απασχολήσει ιδιαίτερα την έρευνα επί των γλωσσικών διαταραχών. Σε πρόσφατη μελέτη μας επί των γλωσσικών ικανοτήτων Ελληνόφωνων αγραμματικών επιχειρήσαμε να ερευνήσουμε κατά πόσο είναι ευαισθητοποιημένοι ως προς τις παραβιάσεις Συμφωνίας στον Ρηματικό τομέα (συμφωνία Ρήματος-Υποκειμένου) και στον Ονοματικό τομέα (συμφωνία Ουσιαστικών και Επιθέτων). Παρά την παραδοχή ότι πρόκειται για διαφορετικά φαινόμενα (βλέπε Boeckx (2006) για μια σειρά σχετικών μελετών) ερευνούμε τις παραβιάσεις ως προς το Πρόσωπο και Αριθμό στη συμφωνία Ρήματος-Υποκειμένου, και ως προς το Γένος και Αριθμό στη συμφωνία Ονομάτων και Επιθέτων (Terzi et al. 2015). Αν και έχει ολοκληρωθεί η συλλογή των δεδομένων και αυτής της μελέτης, δεν έχει ολοκληρωθεί η ανάλυσή τους. Μία πρώτη εκτίμηση όμως είναι ότι όταν υπάρχει διαφορά στους δύο τομείς, απαντώται περισσότερα λάθη στη συμφωνία Ρήματος-Υποκειμένου, παρά στη συμφωνία ανάμεσα στο Όνομα και στο Επίθετο, ακόμη και ως προς το ίδιο μορφοσυντακτικό χαρακτηριστικό, δηλ., τον Αριθμό. Σημειώσεις 1 Ας μάθουμε από αυτό εδώ το σημείο να μην μπερδεύουμε τον Προσδιοριστικό Δείκτη (ΠΔ) με τον Συμπληρωματικό Δείκτη (ΣΔ). Ο ΣΔ εισάγει δευτερεύουσες προτάσεις, άρα προτάσεις που είναι Συμπληρώματα, γι αυτό και λέγεται Συμπληρωματικός Δείκτης. Ενδεικτικοί ΣΔ είναι μόρια όπως «ότι», «αν» και «που». Οι ΠΔ, από την άλλη πλευρά, εισάγουν Ονοματικές Φράσεις, και θα αναφερθούμε στη συνέχεια στο κείμενο σε διάφορα είδη τους. Όπως θα δείτε, οι ΟΦ αντικαθίστανται από τις Φράσεις Προσδιοριστικού Δείκτη (ΦΠΔ). Αυτό όμως δεν γίνεται με συστηματικό τρόπο στο κείμενο, γι αυτό και θα δείτε τους όρους ΦΠΔ και ΟΦ να εναλλάσσονται. Με τον ίδιο τρόπο θα δείτε να εναλλάσσονται και οι όροι «ουσιαστικό» και «όνομα» ή «Όνομα», χωρίς απαραίτητα να υπάρχει λόγος. 2 Παρόλα αυτά, σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να χρησιμοποιήσει κανείς το οριστικό άρθρο, ακόμη και αν η ΟΦ που εισάγει δεν έχει αναφερθεί στο περικείμενο, αλλά είναι ιδιαίτερα εμφανής από αυτό. Αυτή η περίπτωση είναι γνωστή ως accommodation (Heim 1982). Ας συγκρίνουμε το παρακάτω παράδειγμα με αυτό στο (9) ως προς το περικείμενο που επέτρεψε τη χρήση του οριστικού άρθρου στο (i). Στην πρόταση του ομιλητή Α στο (i), παρότι δεν αναφέρεται η ΟΦ «ένα παγοδοχείο», η ΟΦ «όλα αυτά που χρειάζεσαι» κάνει τη χρήση του οριστικού άρθρου επιτυχή από τον ομιλητή Β αμέσως μετά. Κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει στον διάλογο (9). (i) Α: Αγόρασες όλα αυτά που χρειάζεσαι για το πάρτι; Β: Ναι, μόνο που το παγοδοχείο μου βγήκε λίγο μικρό. 3 Θα πρέπει να σημειώσουμε σε αυτό το σημείο ότι το μόρφημα s της Σαξονικής Γενικής, έχει υποστηριχτεί ότι καταλαμβάνει τη θέση του ΠΔ. 4 Δείτε όμως και τον Chierchia (1998) για άλλες ενδιαφέρουσες απόψεις. 5 Για την ιστορία, να υπενθυμίσουμε σε αυτό το σημείο ότι η μελέτη των Friedmann & Grodzinsky (1997) που παραθέσαμε στο 3 ο κεφάλαιο, η οποία αποτέλεσε τη βάση για την Υπόθεση της Αποκοπής του Δένδρου βασίστηκε καταρχάς σε μία μόνο αφασική ασθενή, ομιλήτρια της Εβραϊκής, 70 ετών, την οποία οι Friedmann & Grodzinsky μελέτησαν με πολύ μεγάλη λεπτομέρεια. Τα κύρια ευρήματα αυτής της πρώτης μελέτης δηλαδή, τα πολύ μεγαλύτερα ελλείμματα των αγραμματικών ως προς τη μορφολογία του Χρόνου, συγκριτικά με τη μορφολογία της Συμφωνίας του Ρήματος επιβεβαιώθηκαν αργότερα μέσα από τη μελέτη περισσότερων ασθενών από διάφορες γλώσσες (δείτε πάλι κεφάλαιο 3, ενότητα 2.1.1). Αυτό μας δείχνει ότι δεν πρέπει να υποτιμάμε τις μελέτες ενός και μόνο υποκειμένου, ιδιαίτερα αν αυτές είναι λεπτομερείς και περιέχουν πολλά δεδομένα, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι δεν χρειάζονται επιβεβαίωση. 6 Η πρώτη προσέγγιση αυτού του είδους, δηλ., η άποψη ότι οι κλιτικές αντωνυμίες όπως αυτή στην πρόταση (24β) είναι αποτέλεσμα μετακίνησης από τη θέση της ΟΦ αντικειμένου, ανήκει στον Kayne (1975). Δείτε Mavrogiorgos 74

(2010) για μία διεξοδική επισκόπηση αυτού, καθώς και άλλων θεμάτων που αφορούν τις κλιτικές αντωνυμίες, τόσο της Ελληνικής όσο και άλλων γλωσσών. 7 Όσον αφορά την έννοια της πρωτοτυπικότητας, είναι αποτέλεσμα διαφόρων παραγόντων, τόσο σημασιολογικών όσο και μορφολογικών. Οι Αναστασιάδη-Συμεωνίδη & Χειλά-Μαρκοπούλου (2003) πρότειναν ότι αν ένα όνομα είναι αρσενικού γένους σε ς και είναι έμψυχο, είναι πρωτοτυπικό. Αν τελειώνει σε ς και δεν είναι έμψυχο, είναι μη πρωτοτυπικό. Δείτε το ίδιο το άρθρο για περισσότερες λεπτομέρειες σχετικά με την έννοια της πρωτοτυπικότητας. 8 Τον διαχωρισμό σε δομικές και μη δομικές πτώσεις τον συναντάμε στον Chomsky (1981). Σύμφωνα με τον Chomsky (2000) και μετέπειτα, το χαρακτηριστικό της Ονομαστικής πτώσης περνά στην ΟΦ όταν αυτή συμφωνεί με τον Χρόνο της πρότασης ως προς τα υπόλοιπα μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά, όπως είδαμε στο κεφάλαιο 3, ενότητα 2.2. Για μία σύγχρονη επισκόπηση της Πτώσης από συντακτική σκοπιά, δείτε το βιβλίο του Baker (2015). 9 Δείτε το βιβλίο των Alexiadou et al. (2007) για μία πλήρη και αναλυτική παρουσίαση τόσο της συντακτικής όσο και της θεματικής δομής της ΟΦ στην Ελληνική και διαγλωσσικά. 10 Τα παραδείγματα είναι από την Teodorescu (2006), αλλά δείτε τον Cinque (2010) για πολλές σχετικές πληροφορίες. Στον Cinque (2010) θα βρείτε επίσης τους ισχυρισμούς σχετικά με την λεπτομερή ιεραρχική σειρά με την οποία εμφανίζονται τα επίθετα στη ΦΠΔ, σειρά η οποία θεωρείται ότι ισχύει διαγλωσσικά, κάπως όπως και η σειρά των επιρρημάτων που θα δούμε στο 7 ο κεφάλαιο. Βιβλιογραφία Abney, S. 1987. The English noun phrase in its sentential aspect. Ph.D. Dissertation, MIT. Adger, D. 2003. Core Syntax. A Minimalist Approach. New York: Oxford University Press. Alexiadou, A., L. Haegeman & M. Stavrou. 2007. Noun Phrase in the Generative Perspective. Berlin: Mouton de Gruyter. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Α. &Δ. Χειλά-Μαρκοπούλου. 2003. Συγχρονικές και διαχρονικές τάσεις στο Γένος της Ελληνικής. Μία θεωρητική πρόταση. Στο Α. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Α. Ράλλη & Δ. Χειλά- Μαρκοπούλου (επιμ.), Γένος, 13-56. Αθήνα: Πατάκης. Baker, M. 2015. Case. Its Principles and its Parameters. Cambridge: Cambridge University Press. Bastiaanse, R., R. Jonkers, E. Ruigendijk&R. vanzonneveld. 2003. Gender and Case in Agrammatic Production. Cortex 39: 405-417. Boeckx, C. 2006. Agreement Systems. Amsterdam: John Benjamins. Brown, R. 1973. A First Language: The Early Years. Cambridge, MA: Harvard University Press. Chierchia, G. 1998. Reference to kinds across languages. Natural Language Semantics 6: 339-405. Chomsky, N. 1981. Lectures οn Government and Binding. Dordrecht: Foris. Chomsky, N. 2000. Minimalist inquiries: The framework. In R. Martin, D. Michaels & J. Uriagereka (eds.), Step by step, 89 155. Cambridge, MA: MIT Press. Chondrogianni, V. 2015. Production and comprehension of pronouns and reflexives in atypical populations. In S. Allen & L. Serratrice (eds.), The acquisition of reference, 285-309. Amsterdam: John Benjamins. Chondrogianni, V., T. Marinis, S. Edwards & E. Blom. 2015. Production and on-line comprehension of definite articles and clitic pronouns by Greek sequential bilingual children and monolingual children with Specific Language Impairment. Applied Psycholinguistics 36: 1155-1191. Cinque, G. 2010. The Syntax of Adjectives. A comparative Study. Cambridge, MA: MIT Press. Foppolo, F., M. T. Guasti & G. Chierchia. 2012. Scalar Implicatures in Child Language: Give Children a Chance. Language Learning and Development 8: 365-394. Friedmann, Ν. & Υ. Grodzinsky. 1997. Tense and Agreement in Agrammatic Production: Pruning the Syntactic Tree. Brain and Language 56: 397-425. Heim, I. 1982. The Semantics of Definite and Indefinite Noun Phrases. Ph.D. Dissertation, MIT. Horrocks, J. & M. Stavrou. 1987. Bounding theory and Greek syntax: evidence for wh-movement in NP. Journal of Linguistics 23: 79-108. 75