ΟΔΗΓΟΣ 3 ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΩΝ SOFT SKILLS ΣΤΟΥΣ ΛΗΠΤΕΣ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΛΕΣΧΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ (JOB CLUB) ΑΝΑΘΕΤΟΥΣΑ ΑΡΧΗ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΑΝΑΔΟΧΟΣ ΕΡΓΟΥ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΟΥ «ΓΕΦΥΡΕΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ» Πόλα Νικολάου, Επιστημονικά Υπεύθυνη Μενέλαος Θεοδωρουλάκης, Επιστημονικός Συντονιστής Υλοποίησης των Παραδοτέων Νίκος Δρόσος, Επιστημονικός Σύμβουλος Τοποθετήσεων & Δικτύωσης Ευγενία Γαβριήλ, Σύμβουλος Απασχόλησης Αντώνης Κορφιάτης, Σύμβουλος Απασχόλησης ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ Γκικοπούλου Νόρα, Σύμβουλος Σταδιοδρομίας M.Sc. Λάμπρου Σταυρούλα, Σύμβουλος Σταδιοδρομίας M.Sc. Κουμουνδούρου Γεωργία, Σύμβουλος Σταδιοδρομίας M.Sc. Το σύνολο του περιεχομένου, των πληροφοριών και της τεχνογνωσίας που περιέχονται στην παρούσα έκδοση ανήκουν αποκλειστικά στην ΠΕΨΑΕΕ. Επιτρέπεται η αναδημοσίευση υπό τον όρο να μνημονεύεται η πηγή. Το παρόν εκπονήθηκε στο πλαίσιο του Υποέργου 1 «Μεθοδολογικά εργαλεία και οδηγοί» του Έργου µε τίτλο "Πρόγραµµα Ολιστικής παρέµβασης για την απασχόληση ληπτών υπηρεσιών ψυχικής υγείας στην ελεύθερη αγορά εργασίας- Γέφυρες Απασχόλησης " (MIS 365136) και αντιπροσωπεύει τις απόψεις των συντακτών του. Οι απόψεις αυτές δεν έχουν υιοθετηθεί ή εγκριθεί µε οποιοδήποτε τρόπο από την Ειδική Υπηρεσία του τοµέα Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και δεν πρέπει να εκλαµβάνονται ως θέσεις του Υπουργείου ή της Επιτροπής. Η Ειδική Υπηρεσία δεν εγγυάται την ακρίβεια των στοιχείων που περιλαµβάνονται στο παρόν έγγραφο, ούτε αποδέχεται την ευθύνη για οποιαδήποτε χρήση των πληροφοριών αυτών. "
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 2 Ο ΗΓΟΣ 3: ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΩΝ SOFT SKILLS ΣΤΟΥΣ ΛΗΠΤΕΣ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΛΕΣΧΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ (JOB CLUB) Εισαγωγικές παρατηρήσεις 3 Σκοπός 3 Προσδοκώµενα αποτελέσµατα Στόχοι 3 Λέξεις / Έννοιες-κλειδιά 4 Ενότητα 3.1. ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ 5 Ενότητα 3.1.1. Συνάντηση 1 5 Ενότητα 3.1.2. Συνάντηση 2 7 Ενότητα 3.1.3. Συναντήσεις 3-10 8 Ενότητα 3.1.4. Τελευταία Συνάντηση Κλείσιµο 9 Ενότητα 3.2. ΕΞΙΟΤΗΤΕΣ 11 Ενότητα 3.2.1. Αυτοεικόνα / γνώση εαυτού 12 Ενότητα 3.2.2. Λήψη Απόφασης- ιαχείριση Προβληµάτων 19 Ενότητα 3.2.3. ιαχείριση Χρόνου- Στοχοθεσία 26 Ενότητα 3.2.4. ιαχείριση Άγχους 36 Ενότητα 3.2.5. Οµαδικότητα - Συνεργασία µε άλλους 43 Ενότητα 3.2.6. Τεχνικές παρουσίασης 49 Ενότητα 3.2.7. ηµιουργικότητα 58 Ενότητα 3.2.8. Τεχνικές συνέντευξης 64 Ενότητα 3.2.9. Συναισθηµατική νοηµοσύνη 73 Ενότητα 3.2.10. ιαχείριση κρίσεων & συγκρούσεων 79 Σύνοψη 86 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι. Φύλλα Εργασίας ραστηριοτήτων 87
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στη χώρα µας έχει ξεκινήσει από τις αρχές τις δεκαετίας του 1980 η Ψυχιατρική Μεταρρύθµιση που επιτρέπει στον ψυχικά ασθενή - λήπτη υπηρεσιών ψυχικής υγείας να παραµείνει ενεργός πολίτης, µακριά από το άσυλο, µέσα στην οικογένειά του, µε αυτονοµία, οικονοµική δράση, κοινωνική ένταξη και εργασία. υστυχώς, όµως, η προσβασιµότητα των ληπτών υπηρεσιών ψυχικής υγείας στην ελεύθερη αγορά εργασίας από την αρχή της ψυχιατρικής µεταρρύθµισης στη χώρα µας µέχρι σήµερα είναι στάσιµη και δεν έχει γίνει σχεδόν καµία ολοκληρωµένη παρέµβαση, ώστε να διευκολύνει την πρόσβασή τους σε αυτή. Οι λήπτες εξακολουθούν να αποτελούν την πιο παραµεληµένη οµάδα στον τοµέα της απασχόλησης των ειδικών κοινωνικών οµάδων. Οι «Γέφυρες Απασχόλησης» που υλοποιεί η ΠΕΨΑΕΕ, έχουν ως στόχο την εφαρµογή και καθιέρωση ενός εξειδικευµένου µοντέλου υποστηριζόµενης απασχόλησης στο χώρο της ψυχικής υγείας, µε απώτερο σκοπό τη δηµιουργία ευνοϊκού θεσµικού περιβάλλοντος για την αντιµετώπιση των δυσκολιών που εµποδίζουν την ποιοτική και ποσοτική πρόσβαση των ατόµων µε ψυχικές δυσκολίες στην αγορά εργασίας. Το µοντέλο υποστηριζόµενης απασχόλησης διέπεται από τη βαθιά πίστη ότι τα άτοµα που αντιµετωπίζουν διάφορες δυσκολίες, όπως οι ψυχοκοινωνικές, µπορούν µέσα από την εξατοµικευµένη και διαρκή επιστηµονική υποστήριξη να βρουν, αλλά και να διατηρήσουν µια θέση εργασίας. Στόχος των παρόντων τριών οδηγών είναι η καθοδήγηση των επαγγελµατιών ψυχικής υγείας στην εφαρµογή του µοντέλου της υποστηριζόµενης απασχόλησης για τους λήπτες υπηρεσιών ψυχικής υγείας. 2
Ο ΗΓΟΣ 3 ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΠΑΡΑΠΛΕΥΡΩΝ ΕΞΙΟΤΗΤΩΝ (SOFT SKILLS) ΣΤΟΥΣ ΛΗΠΤΕΣ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΛΕΣΧΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ (JOB CLUB) Εισαγωγικές παρατηρήσεις Ο παρόν οδηγός αποτελεί εκπαιδευτικό υλικό για την καλλιέργεια των soft skills στους λήπτες. Αυτές οι δεξιότητες χαρακτηρίζονται ως µαλακές (soft skills) ή µεταφερόµενες και ενδεικτικά σχετίζονται µε την αυτοεικόνα, τη συναισθηµατική νοηµοσύνη, τη συνεργασία, την επικοινωνία, την αυτοδιαχείριση, τη διαχείριση του άγχους, τη λήψη απόφασης, τη διαχείριση χρόνου, την επίλυση προβληµάτων, τη διαχείριση κρίσεων και συγκρούσεων και βοηθούν το άτοµο να αναζητά εργασία πιο αποτελεσµατικά, αλλά και να προσαρµόζεται καλύτερα στην επαγγελµατική του ζωή. Η καλλιέργεια των προαναφερόµενων δεξιοτήτων έχει σχεδιαστεί ώστε να γίνεται τόσο σε ατοµικό επίπεδο όσο και σε µικρές οµάδες µε την αξιοποίηση διευκολυντών στο πλαίσιο λειτουργίας λέσχης εργασίας (job club). Σκοπός Ο σκοπός του συγκεκριµένου οδηγού, µε τις προτεινόµενες δραστηριότητες και ασκήσεις που περιλαµβάνει, είναι να βοηθήσει τους λήπτες ψυχικής υγείας να αντιληφθούν και να καλλιεργήσουν τις παράπλευρες δεξιότητες που χρειάζεται να διαθέτουν, ώστε να έχουν περισσότερες πιθανότητες για µια οµαλή ένταξή τους στην αγορά εργασίας. Προσδοκώµενα αποτελέσµατα Στόχοι Με την ολοκλήρωση του προγράµµατος συναντήσεων για την ανάπτυξη των παράπλευρων δεξιοτήτων των ληπτών ψυχικής υγείας, αναµένεται να έχουν δηµιουργηθεί οι συνθήκες εκείνες όπου οι λήπτες θα έχουν βελτιώσει συγκεκριµένες 3
δεξιότητες και θα έχουν αντιληφθεί τις βασικές αρχές για την εύρεση επαγγέλµατος και εισόδου ή επανεισόδου στην αγορά εργασίας. Λέξεις / έννοιες κλειδιά Soft skills Παράπλευρες δεξιότητες Αγορά εργασίας Αυτοεικόνα / Γνώση Εαυτού Λήψη Αποφάσεων Επίλυση Προβληµάτων ιαχείριση Χρόνου - Στοχοθεσία ιαχείριση Άγχους Οµαδικότητα - Συνεργασία µε άλλους Τεχνικές Παρουσίασης ηµιουργικότητα Τεχνικές Συνέντευξης Συναισθηµατική Νοηµοσύνη ιαχείριση Κρίσεων & Συγκρούσεων 4
3.1. ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ Η οµάδα θα δουλέψει µε τον διευκολυντή συνολικά σε 10 15 συνεδρίες. Μέσα σε αυτό το χρονικό πλαίσιο ο διευκολυντής ενδείκνυται να καλύψει τις προτεινόµενες δεξιότητες. Ωστόσο κρίνεται χρήσιµο, ανάλογα µε την οµάδα, ο διευκολυντής να καθορίσει 4-5 δεξιότητες ως βασικές προτεραιότητες, µε τη λογική, ότι µε αυτές θα πρέπει να δουλέψει οπωσδήποτε, ή, αν έχει επιπλέον χρόνο για συνεδρίες, να δουλέψει περισσότερο τις συγκεκριµένες δεξιότητες. Η δοµή του προγράµµατος των συνεδριών προτείνεται να είναι η ακόλουθη: Πρώτο στάδιο: προετοιµασία και δέσιµο οµάδας. Επικοινωνία θεµατολογίας συνεδριών και καθορισµός στόχων συνεδριών από την οµάδα και τον διευκολυντή. (2 συνεδρίες) εύτερο στάδιο: Η οµάδα δουλεύει τις συγκεκριµένες δεξιότητες µε θεωρητικό υπόβαθρο και δραστηριότητες, όπως αναφέρονται στο επόµενο κεφάλαιο (οδηγός 3.2 εξιότητες). Περίπου 8-10 συνεδρίες. Τρίτο στάδιο: είναι η τελευταία συνάντηση. Στόχος είναι η παρουσίαση των τελικών οµαδικών εργασιών για την καλύτερη επιχείρηση. Επίσης, απαραίτητη κρίνεται µια ανοιχτή συζήτηση για ανατροφοδότηση σχετικά µε όλο το πρόγραµµα των συνεδριών. 3.1.1. ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ 1 Στόχος της πρώτης συνάντησης είναι να γνωριστούν τα άτοµα µεταξύ τους και να ανταλλάξουν καθηµερινές πληροφορίες. Επίσης, θα κάνουν κάποιες ασκήσεις ώστε να νιώσουν πιο οικεία ως οµάδα και να «σπάσουν» τον πάγο. Τέλος, κατά την πρώτη συνάντηση η οµάδα θα πρέπει να ενηµερωθεί για τη γενική δοµή του προγράµµατος συνεδριών και τις γενικές δεξιότητες τις οποίες θα δουλέψουν. Περιγραφή συνάντησης: Η οµάδα είναι προτιµότερο να κάθεται σε κύκλο. Σύσταση του διευκολυντή: παρουσιάζει λίγα πράγµατα για τον εαυτό του (όνοµα, που µένει, καταγωγή, οικογενειακή κατάσταση, αγαπηµένο φαγητό, χόµπι, µουσική, κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του). Αν υπάρχει η 5
δυνατότητα να φέρει προσωπικές του φωτογραφίες (π.χ. από το χώρο δουλειάς του, από µια οµιλία, από ένα χόµπι που κάνει) θα βοηθούσαν στην πιο άµεση και χαλαρή εξοικείωση. Στο τέλος παρουσιάζει το ρόλο του, το επαγγελµατικό του προφίλ και για ποιο λόγο βρίσκεται εκεί. Σύσταση κάθε µέλους οµάδας: στο επίπεδο της πρώτης γνωριµίας και συνάντησης ο διευκολυντής µπορεί να χρησιµοποιήσει ποικίλες τεχνικές. Στην 1 η συνάντηση οι στόχοι είναι δύο: Πρώτον, οι συµµετέχοντες να πάρουν πληροφορίες ο ένας για τον άλλον και, δεύτερον, να εξοικειωθούν µε τη διαδικασία, να «σπάσουν «τον πάγο και να γνωριστούν µεταξύ τους. Άσκηση γνωριµίας: ο διευκολυντής έχει στο χέρι του ένα µπαλάκι ή κάποιο άλλο µαλακό αντικείµενο. Κάνει µια ερώτηση και το δίνει τυχαία σε κάποιον άλλο. Το άτοµο που το λαµβάνει απαντά στην ερώτηση και το πετάει σε κοπούν άλλο, όπου και αυτός µε τη σειρά του θα πρέπει να απαντήσει και να πετάξει το µπαλάκι. Όταν έχουν απαντήσει όλοι, ο διευκολυντής µπορεί να αλλάξει την ερώτηση. Και αυτό συνεχίζεται για αρκετές ερωτήσεις µέχρι να θεωρήσει ότι η οµάδα δεν κουράζεται (6-8 ερωτήσεις). Όταν ολοκληρωθεί η διαδικασία, ο διευκολυντής ρωτάει εθελοντικά ποιος θυµάται κάποια στοιχεία για τους άλλους από αυτά που ειπώθηκαν. Σε κάθε απάντηση, ο διευκολυντής ρωτάει «σε ποιον άλλο αρέσει το ίδιο;». Αν δεν υπάρχει ανταπόκριση από τους συµµετέχοντες, ο ίδιος ο διευκολυντής ρωτάει «ο τάδε ανέφερε ότι του αρέσει το βουνό. Σε ποιον άλλο αρέσει το βουνό;». µερικές ενδεικτικές ερωτήσεις θα µπορούσαν να είναι οι εξής: o Ποιο είναι το όνοµά σου / που µένεις / από πού κατάγεσαι; o Ποιο είναι το αγαπηµένο σου χρώµα / τραγούδι / ταινία / φαγητό / µέρος / διακοπές κτλ. ; o Τι κάνεις τον ελεύθερο χρόνο σου; Ασκήσεις εξοικείωσης της οµάδας: ο διευκολυντής επιλέγει µία από τις παρακάτω ασκήσεις. 1. Τα άτοµα της οµάδας κάθονται σε καρέκλες σε ένα κύκλο. Ο διευκολυντής στέκεται στη µέση και κάνει µια ερώτηση προς τους άλλους, στο ακόλουθο πλαίσιο: «να σηκωθεί και να αλλάξει θέση όποιος φοράει τζιν παντελόνι / αθλητικά / γυαλιά κτλ. Όσοι φέρουν το χαρακτηριστικό που ανέφερε ο διευκολυντής σηκώνονται από τη 6
θέση τους και ψάχνουν να καθίσουν σε µια άλλη θέση, συµπεριλαµβανοµένου και του διευκολυντή. Αναγκαστικά λοιπόν κάποιος άλλος θα µείνει όρθιος, ο οποίος µε τη σειρά του θα κάνει µια άλλη ερώτηση κ.ο.κ. 2. Η οµάδα κάθεται σε κύκλο και το άτοµο που κάθεται στη µια άκρη λέει µια σύντοµη πρόταση. Το διπλανό του άτοµο πρέπει να συνεχίσει λέγοντας µια άλλη λέξη κ.ο.κ. Στόχος είναι να µιλήσουν όλα τα άτοµα της οµάδας µε τη σειρά και να «βγει» µια ιστορία. Αν είναι λίγα τα άτοµα (κάτω από 10) µπορεί να συνεχίσουν και δεύτερη φορά. Όταν ολοκληρώσουν, ένα άτοµο από την οµάδα, ίσως και µε τη βοήθεια των υπολοίπων, προσπαθεί να ξαναπεί την ιστορία. Κάποιο από τα άτοµα της οµάδας µπορεί να καταγράψει αυτή την ιστορία και να την έχουν ως σηµείο αναφοράς, σαν την πρώτη ιστορία που έφτιαξε αυτή η οµάδα µαζί. Παρουσίαση θεµάτων συνεδριών: Ο διευκολυντής εξηγεί στην οµάδα ποια είναι τα θέµατα µε τα οποία θα ασχοληθεί η οµάδα στις επόµενες συνεδρίες και µε ποιες δεξιότητες θα ασχοληθούν. Επίσης, εξηγεί ότι οι επιλεγµένες δεξιότητες είναι χρήσιµες για την επαγγελµατική τους προετοιµασία και ένταξη. Τους υπενθυµίζει ότι και την επόµενη (δεύτερη) συνάντηση θα την αφιερώσουν σε ασκήσεις προετοιµασίας πριν ξεκινήσουν τις δραστηριότητες δεξιοτήτων. 3.1.2. ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ 2 Στόχος της 2 ης συνάντησης είναι η οµάδα να καθορίσει συγκεκριµένους στόχους για το πρόγραµµα όλων των συνεδριών και να συµφωνήσει σε ορισµένους κανόνες για την καλύτερη λειτουργία των συναντήσεων. Η οµάδα κάθεται σε κύκλο. Με χρωµατιστές ταινίες φτιάχνει ο διευκολυντής ένα δέντρο (κορµός-φύλλα καρποί) σε µια επιφάνεια του τοίχο. Εναλλακτικά, το έχει ζωγραφίσει σε µεγάλο χαρτόνι (1µ). Έχει 3 πακέτα post it, διαφορετικών χρωµάτων το καθένα. Μοιράζει σε κάθε µέλος 5-6 χαρτάκια από κάθε χρώµα. 7
Εξηγεί ότι σε κάθε χρώµα θα γράψουν απαντήσεις για µια ερώτηση. Παροµοιάζει το πρόγραµµα συνεδριών µε δέντρο το οποίο έχει κλαδιά (=τη συνεισφορά του κάθε ατόµου στις συνεδρίες, αυτό που θα προσφέρουν στην οµάδα, καρπούς (=τι προσδοκά ο καθένας από το σεµινάριο) και κορµό (= τους κανόνες που θέλει η οµάδα να βάλει για να λειτουργήσουν οι συνεδρίες). Για παράδειγµα: κλειστά κινητά, σεβασµός, δε διακόπτω, δεν ειρωνεύοµαι, βοηθώ, δεν κλέβω, άµιλλα, κ.α. Η πρώτη ερώτηση του διευκολυντή είναι «τι περιµένετε από το πρόγραµµα συνεδριών»; Η δεύτερη ερώτηση, «ποια µπορεί να είναι η συνεισφορά σας στην οµάδα» (π.χ. ζωγραφίζω καλά, λέω αστεία, κ.α.) Η Τρίτη ερώτηση, «ποιους κανόνες πιστεύεται ότι πρέπει να βάλουµε σαν οµάδα για να λειτουργήσουν οµαλά και αποτελεσµατικά οι συνεδρίες»; Στο τέλος κάθε ερώτησης, και αφού γράψουν τις απαντήσεις στα χαρτάκια, τις κολλάνε στο αντίστοιχο µέρος του δέντρου. Όταν ολοκληρωθεί η διαδικασία, γίνεται µια συζήτηση όπου, ουσιαστικά, συζητούνται όλα τα σηµειώµατα και καταλήγουν σε κοινή συµφωνία για το ποια θα αφήσουν. Τέλος ο διευκολυντής επαναλαµβάνει τα βασικά σηµεία κλείνοντας µε τις συµφωνίες της οµάδας. Σε αυτό το σηµείο, ανακοινώνει ότι στην τελευταία συνεδρία θα γίνει ένας διαγωνισµός καλύτερης επιχειρηµατικής ιδέας και εταιρείας. Χωρίζει την οµάδα σε γκρουπ των 4-5. Κάθε γκρουπ θα πρέπει να ετοιµάσει µια επιχειρηµατική ιδέα και να την παρουσιάσει. ε δίνονται λεπτοµερείς οδηγίες ώστε να υπάρχει ελευθερία κινήσεων. 3.1.3. ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΙΣ 3-10 Στόχος του βασικού κορµού συναντήσεων του προγράµµατος είναι η οµάδα να δουλέψει µε τις συγκεκριµένες δεξιότητες, ή αυτές τις οποίες έχει επιλέξει ως προτεραιότητα ο διευκολυντής µε όλη την οµάδα. Οι δραστηριότητες παρουσιάζονται διαδοχικά από την πιο απλή στην πιο περίπλοκη. Ο διευκολυντής µπορεί να επιλέξει, 8
αλλά προτείνεται να ακολουθηθεί η σειρά που παρουσιάζεται, ώστε να διευκολυνθεί η οµάδα στην εκτέλεσή τους. Κάθε µία από αυτές τις συναντήσεις θα µπορούσε να έχει την παρακάτω δοµή: Άσκηση ενεργοποίησης: Η οµάδα κάθεται σε κύκλο και καθένας µοιράζεται µε την οµάδα ό,τι ποιο ευχάριστο ή ενδιαφέρον έκανε την προηγούµενη εβδοµάδα. εξιότητα: Ο διευκολυντής παρουσιάζει το θέµα της δεξιότητας. Αναλύει το θεωρητικό πλαίσιο και συνδέει τη δεξιότητα µε το επαγγελµατικό περιβάλλον ώστε να γίνει σαφές πώς η ανάπτυξη της συγκεκριµένης δραστηριότητας διευκολύνει την προσαρµογή και την αποτελεσµατικότητα στο επαγγελµατικό περιβάλλον. Ασκήσεις: Ο διευκολυντής επιλέγει µία ή δύο από τις προτεινόµενες ασκήσεις, ανάλογα µε το χρόνο που έχει. Ακολουθεί τις οδηγίες ασκήσεων όπως αυτές περιγράφονται στο εγχειρίδιο δραστηριοτήτων. Ανατροφοδότηση - µίνι αξιολόγηση: Όταν ολοκληρωθεί η άσκηση, ο διευκολυντής ζητάει από κάθε άτοµο να πει µια λέξη που περιγράφει την εµπειρία του µε την άσκηση. Ακολουθεί µια σύντοµη συζήτηση σχετικά µε το τι τους άρεσε και τι τους δυσκόλεψε. Άσκηση Χαλάρωσης: η οµάδα κάθεται σε κύκλο και ο διευκολυντής ζητάει από τα άτοµα να πουν ένα σύντοµο ανέκδοτο ο καθένας, ή µόνο όσοι θέλουν. Εναλλακτικά, ο διευκολυντής µπορεί να προτείνει µια ευχάριστη δραστηριότητα που ξέρει ότι προτιµά η οµάδα (να τραγουδήσουν, να χορέψουν κτλ). 3.1.4. ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΚΛΕΙΣΙΜΟ Στόχος της τελευταίας συνάντησης είναι να ολοκληρωθεί το πρόγραµµα συναντήσεων µε µια οµαδική εργασία που τρέχει καθ όλη τη διάρκεια του προγράµµατος (επιχειρηµατική ιδέα), όπου θα φανεί το επίπεδο συνεργασίας των µελών των οµάδων. Κάθε οµάδα έχει ετοιµάσει µια επιχειρηµατική ιδέα να παρουσιάσει. Ο τρόπος παρουσίασης έχει επιλεγεί από την κάθε οµάδα ξεχωριστά. Μπορεί να είναι προφορική παρουσίαση, µε σκίτσο, σχεδιάγραµµα κτλ. Κάθε οµάδα έχει 10 9
λεπτά για να την παρουσιάσει. Έπειτα ο καθένας ψηφίζει τις 2 καλύτερες ιδέες. Στο τέλος της τελευταίας συνεδρίας, η οµάδα συζητά για το πώς τους φάνηκε όλη η εµπειρία των συνεδριών. Η συζήτηση είναι ανοιχτή και ο καθένας µπορεί να εκφραστεί ελεύθερα. Αν κρίνει σκόπιµο, ο διευκολυντής µπορεί να χρησιµοποιήσει τεχνικές ανατροφοδότησης όπως π.χ. να δώσουν µια εικόνα αλληγορική περιγραφή για την εµπειρία τους, να ζωγραφίσουν κάτι, να την παραλληλίσουν µε ταινία / τραγούδι κτλ. Σηµαντικά στοιχεία που πρέπει να αναφερθούν είναι, τι τους άρεσε, τι τους δυσκόλεψε, τι θα ήθελαν διαφορετικό, τι ήταν χρήσιµο, τι θα αφαιρούσαν, αν νοµίζουν ότι ωφελήθηκαν κτλ. 10
3.2. ΕΞΙΟΤΗΤΕΣ Οι δεξιότητες που περιγράφονται και αναλύονται στο κεφάλαιο αυτό ανήκουν στην κατηγορία αυτών που ονοµάζονται «παράπλευρες / µαλακές / µεταφερόµενες» δεξιότητες. Είναι πιο γνωστές µε τον αγγλικό τους όρο ως «soft skills». Οι δεξιότητες αυτές έχουν εφαρµογή στην καθηµερινότητα ενός ατόµου αλλά και στην εργασιακή του ζωή. Στον οδηγό αυτό πρέπει να τονίσουµε ότι οι δεξιότητες που παρουσιάζονται και αναλύονται χρησιµοποιούνται αποκλειστικά και µόνο ως επαγγελµατικές / εργασιακές δεξιότητες. Οι λήπτες ψυχικής υγείας και οι διευκολυντές που θα συντονίζουν τις οµάδες πρέπει να έχουν συνεχώς υπόψη τους ότι οποιαδήποτε αναφορά γίνεται σε χαρακτηριστικά προσωπικότητας, συµπεριφορές, καταστάσεις κτλ, αφορούν τον εργασιακό / επαγγελµατικό χώρο και µόνο, και όχι την προσωπική ζωή του κάθε εµπλεκόµενου. Φάκελος εξιοτήτων 1. Αυτοεικόνα / Γνώση Εαυτού 2. Λήψη Αποφάσεων Επίλυση Προβληµάτων 3. ιαχείριση Χρόνου - Στοχοθεσία 4. ιαχείριση Άγχους 5. Οµαδικότητα - Συνεργασία µε άλλους 6. Τεχνικές Παρουσίασης 7. ηµιουργικότητα 8. Τεχνικές Συνέντευξης 9. Συναισθηµατική Νοηµοσύνη 10. ιαχείριση Κρίσεων & Συγκρούσεων 11
3.2.1. ΑΥΤΟΕΙΚΟΝΑ / ΓΝΩΣΗ ΕΑΥΤΟΥ «Οι άνθρωποι ταξιδεύουν για να θαυµάσουν τα ψηλά βουνά, τα κύµατα της θάλασσας, τα βιαστικά ποτάµια, την απεραντοσύνη του ωκεανού, των αστεριών τη φωτεινή πορεία, κι όµως τον εαυτό τους τον προσπερνούν χωρίς δεύτερη µατιά». Άγιος Αυγουστίνος Θεωρητικό πλαίσιο Η «αυτοεικόνα» που έχει ένα άτοµο είναι µια νοητική εικόνα του άτοµου για τον εαυτό του, η οποία συνήθως δεν είναι ευέλικτη και προσαρµόσιµη στην αλλαγή. Ωστόσο µε συστηµατική επεξεργασία σε ατοµικές και οµαδικές συνεδρίες το άτοµο µπορεί να αποκτήσει µια πιο ρεαλιστική και λειτουργική εικόνα του εαυτού του. Ειδικά όσον αφορά επαγγελµατικά χαρακτηριστικά που εκδηλώνονται σε εργασιακά περιβάλλοντα η αυτοεικόνα του ατόµου µπορεί να βελτιωθεί θεαµατικά και το άτοµο να βοηθηθεί αποτελεσµατικά. Τα χαρακτηριστικά που απεικονίζονται δεν είναι µόνο αυτά που είναι αντικειµενικώς εµφανή και υπό διερεύνηση από τους άλλους (ύψος, βάρος, χρώµα, φύλο, ευφυΐα) αλλά, επίσης, χαρακτηριστικά που το ίδιο το άτοµο γνωρίζει για τον εαυτό του µέσω προσωπικών εµπειριών ή µέσω εσωτερικοποίησης των «κρίσεων» των άλλων. Σε πιο απλοποιηµένη µορφή, ένα βασικό κοµµάτι της αυτοεικόνας περιγράφεται από την ερώτηση «Τι θεωρείς ότι οι άλλοι πιστεύουν για σένα». Σηµαντική είναι η διάκριση εννοιών αυτοεικόνας και αυτογνωσίας. Η έννοια της αυτογνωσίας έχει προσεγγιστεί από τον Αριστοτέλη και το Σωκράτη ως τον Descartes και τον Locke, ωστόσο εδώ παρουσιάζεται µια πιο σύγχρονη και πρακτικήψυχολογική προσέγγιση. Η θεωρία της αυτογνωσίας βασίζεται στην άποψη ότι όταν το άτοµο επικεντρώνει την προσοχή του στον εαυτό του, παρατηρεί και συγκρίνει τη συµπεριφορά του βάσει των εσωτερικών του κανόνων και αξιών. Γίνεται δηλαδή συνειδητά ένας αντικειµενικός αξιολογητής / παρατηρητής του εαυτού του. Βασική προϋπόθεση αυτής της διαδικασίας είναι η συνειδητοποίηση και η ξεκάθαρη µατιά σε όσο το δυνατόν περισσότερα χαρακτηριστικά και συµπεριφορές του ατόµου. 12
Στόχος ανάπτυξης δεξιότητας Αναπτύσσοντας την αυτοεικόνα και την αυτογνωσία του το άτοµο θα είναι σε θέση να: Αντιλαµβάνεται πιο καθαρά τα δυνατά και τα προς ανάπτυξη σηµεία του Ορίζει τα πλάνα της ζωής του και τη µεθοδολογία να τα υλοποιεί Οριοθετεί τον εαυτό του σχετικά µε το πώς βλέπει το ίδιο τον εαυτό του και πώς οι άλλοι. Αναπτύξει την αυτοπεποίθησή του και να λειτουργεί σε καταστάσεις πιο δυναµικά ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 1: Το παράθυρο του Johari Το «παράθυρο του Johari» είναι ένα ευρέως γνωστό και χρησιµοποιηµένο µοντέλο για την κατανόηση και την ανάπτυξη την αυτογνωσίας, προσωπικής ανάπτυξης, της βελτίωσης της επικοινωνίας και των διαπροσωπικών σχέσεων και των δυναµικών οµάδας. Το παράθυρο του Johari προσδιορίζει και παρουσιάζει πληροφορίες -συναισθήµατα, εµπειρίες, απόψεις, στάσεις, δεξιότητες, προθέσεις κίνητρα κ.α., που ενυπάρχουν στο άτοµο και τα εκδηλώνει τόσο σε ατοµικό επίπεδο αλλά, κυρίως, σε οµαδικό (σχέσεις µε άλλους). Ο Johari χρησιµοποιεί τους παρακάτω όρους: «Εαυτός» το πώς αντιλαµβάνεται το άτοµο τον εαυτό του και «Αλλοι», δηλαδή οι σηµαντικοί άνθρωποι του περιβάλλοντος/οµάδας του ατόµου. Ο Johari, δουλεύει σε τέσσερις «περιοχές» του εαυτού. Κάθε περιοχή παρουσιάζει πληροφορίες, συναισθήµατα, κίνητρα κ.α., τα οποία µπορεί να είναι γνωστά ή όχι στο ίδιο το άτοµο και στους Άλλους. Οι τέσσερις περιοχές / εαυτοί είναι οι παρακάτω: 1. Ανοιχτός Εαυτός: Χαρακτηριστικά που γνωρίζει το άτοµο για τον εαυτό του και οι είναι γνωστά και στους άλλους. 13
2. Τυφλός Εαυτός: Χαρακτηριστικά άγνωστα στο άτοµο, γνωστά όµως στους άλλους. 3. Κρυφός Εαυτός: Χαρακτηριστικά που ξέρει το άτοµο για τον εαυτό του αλλά δεν τα γνωρίζουν οι άλλοι. 4. Άγνωστος Εαυτός: Χαρακτηριστικά άγνωστα στο άτοµο και τους άλλους. Στόχος για κάθε άτοµο και οµάδα είναι να αναπτύξει τον Επαγγελµατικό Ανοιχτό Εαυτό στους άλλους. Η περιοχή αυτή µπορεί να θεωρηθεί η περιοχή της καλής συνεργασίας και επικοινωνίας µε τους άλλους, παράλληλα όµως και της επαγγελµατικής προσωπικής ανάπτυξης και αποδοχής. Στόχοι δραστηριότητας: Να διαχωρίσει το άτοµο τα εσωτερικά από τα εξωτερικά του (φανερά και µη φανερά) επαγγελµατικά χαρακτηριστικά. Να αντιληφθεί και να αποδεχτεί το άτοµο τα επαγγελµατικά χαρακτηριστικά του και όλες τις πλευρές του εαυτού του. Να αναγνωρίσει τη σηµαντικότητα όλων των επαγγελµατικών χαρακτηριστικών του. Να επιλέξει και να εξελίξει τα επαγγελµατικά χαρακτηριστικά που πιθανόν είναι δυσλειτουργικά για το ίδιο και την οµάδα. Να αναγνωρίσει και να προσδιορίσει, ακόµα και λεκτικά, τα συναισθήµατα του. Παράλληλα τα άτοµα ενισχύουν το πνεύµα συνεργασίας και επικοινωνίας µε την οµάδα. Ανοιχτός Επαγγελµατικός Εαυτός Τυφλός Επαγγελµατικός Εαυτός Κρυφός Επαγγελµατικός Εαυτός Άγνωστος Επαγγελµατικός Εαυτός 14
Οδηγίες δραστηριότητας: Μοιράζουµε κόλλες Α4 µε το παραπάνω παράθυρο του Johari Ο διευκολυντής εξηγεί την έννοια των παραθύρων / περιοχών εαυτού Ο διευκολυντής µοιράζει το φύλλο µε τα ενδεικτικά επαγγελµατικά χαρακτηριστικά. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1: Ενδεικτικά Επαγγελµατικά Χαρακτηριστικά Ζητάµε από την οµάδα να γράψει στον ανοιχτό και κρυφό εαυτό τα εκπαιδευτικά / επαγγελµατικά χαρακτηριστικά του (10 λεπτά). Κατόπιν, κάνουµε τυχαία ζευγάρια (π.χ. διπλανός) και ζητάµε από το κάθε άτοµο να συµπληρώσει τον Τυφλό Επαγγελµατικό Εαυτό για το ζευγάρι του. Ακολουθεί συζήτηση των δύο (15 λεπτά). Ο διευκολυντής συγκεντρώνει τα ανώνυµα φύλλα και τυχαία συζητά µε την οµάδα 1-2. Στη συζήτηση, ο διευκολυντής εντοπίζει 1-2 χαρακτηριστικά από τον Κρυφό και Τυφλό Εαυτό και συζητά µε την οµάδα πως το άτοµο θα µπορούσε αυτά τα χαρακτηριστικά να τα κάνει ανοιχτά (30 λεπτά). Στη συνέχεια, κάθε άτοµο επιλέγει 1-2 δικά του επαγγελµατικά χαρακτηριστικά από την κρυφή και τυφλή περιοχή του και κάνει µόνο του ένα πλάνο για την ανάπτυξη τους. Το πλάνο αυτό και γενικότερα αυτά τα επαγγελµατικά χαρακτηριστικά συζητιούνται και στην ατοµική συνεδρία µε τον διευκολυντή για περισσότερη εµβάθυνση. ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 2:.Α.Ε.Π. (SNIP Analysis) Κάθε άτοµο της οµάδας καλείται να προσδιορίσει ποια είναι τα εκπαιδευτικά / επαγγελµατικά υνατά σηµεία του, οι Ανάγκες του για βελτίωση, τα Ενδιαφέροντά του και οι Προτιµήσεις του σε επαγγελµατικό / εργασιακό επίπεδο. Προαιρετικό 15
στάδιο είναι η σύνδεση των επαγγελµατικών χαρακτηριστικών που έχει εντοπίσει το άτοµο µε συγκεκριµένες εργασίες. Θεωρητικό υπόβαθρο Η δραστηριότητα βασίζεται στη ανάλυση SWOT που αφορά στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. (βλ. αναλυτικά στο κεφάλαιο Λήψη Αποφάσεων). Ωστόσο η SNIP δραστηριότητα (Strengths, Needs, Interests, Preferences) είναι προσαρµοσµένη ώστε να καταγράφονται βασικοί άξονες του ατόµου που εµπλέκονται τόσο στην ενίσχυση της αυτοεικόνας όσο και της λήψης απόφασης. Είναι σηµαντικό το άτοµο να συνειδητοποιήσει τη µοναδικότητά του µέσω του εντοπισµού και της αποδοχής όλων των επαγγελµατικών χαρακτηριστικών του. Είναι, επίσης, σηµαντικό να δώσουµε έµφαση στο ότι όλοι είµαστε µοναδικοί, µε τα δυνατά και πιο ευάλωτα σηµεία µας, τα διαφορετικά ενδιαφέροντα και προτιµήσεις µας. Όλοι έχουµε διαφορετική εµφάνιση, επιθυµίες, ελπίδες, όνειρα, ανάγκες. Ο συνδυασµός όλων αυτών των στοιχείων µας κάνει µοναδικούς. Ανάλυση λέξεων: υνατά σηµεία: σε τι είσαι καλός. Π.χ. εργατικός, ειλικρινής, αποτελεσµατικός, επικοινωνιακός, ζωγραφίζω καλά, είµαι καλός µε τους υπολογιστές. Τι άλλα δυνατά σηµεία θεωρείς ότι έχεις (π.χ. πτυχίο, εξειδίκευση σε κάτι, ιδιαίτερες γνώσεις ενός αντικειµένου κτλ) Ανάγκες: τα στοιχεία που θέλεις να βελτιώσεις, να επεξεργαστείς ή για τα οποία χρειάζεσαι υποστήριξη. Π.χ. αυτοέλεγχος, βελτίωση συγκέντρωσης και προσοχής, πιο επικοινωνιακός, πιο διεκδικητικός, πιο κοινωνικά σίγουρος, καλλιτεχνικές δεξιότητες. Επίσης, και τεχνικά στοιχεία που θέλεις να βελτιώσεις (π.χ. απόκτηση ενός διπλώµατος πληροφορικής (ECDL), µάθηση µιας ξένης γλώσσας κτλ). Ενδιαφέροντα: Είναι τα πράγµατα που απολαµβάνεις να κάνεις τον ελεύθερο χρόνο σου. Π.χ. να παίζεις µουσικό όργανο, να κάνεις κάποιο άθληµα, µια καλλιτεχνική δραστηριότητα, να είσαι µέλος κάποιου συλλόγου. Προτιµήσεις: είναι αυτά που σου αρέσουν και προτιµάς να κάνεις (εδώ µπορεί να περιοριστεί η συζήτηση σε προτιµήσεις που σχετίζονται µε επαγγέλµατα / εργασία). Π.χ. να δουλεύεις σε εξωτερικό ή εσωτερικό χώρο, να δουλεύεις µόνος σου ή µε 16
άλλους, να δουλεύεις χειρωνακτικά ή διανοητικά, να έχεις ευθύνες ή να εκτελείς οδηγίες / εντολές. Στόχοι δραστηριότητας: Να ενισχύσει την αυτοεικόνα του ατόµου. Να δηµιουργήσει το υπόβαθρο για λειτουργικές αποφάσεις. Να φέρει το άτοµο και τα χαρακτηριστικά του πιο κοντά στην αγορά εργασίας. Οδηγίες δραστηριότητας: Ο διευκολυντής εξηγεί στην οµάδα το σκοπό της άσκησης, δίνοντας έµφαση στις έννοιες «δυνατά σηµεία, ανάγκη για βελτίωση, ενδιαφέροντα, προτιµήσεις». Ο διευκολυντής συζητά µε την οµάδα πώς αντιλαµβάνεται τους παραπάνω όρους και τι σηµαίνουν, δίνοντας παραδείγµατα. Είναι σηµαντικό η οµάδα να εκφράσει τις απόψεις της και να ξεκαθαρίσει την έννοια των όρων. Όταν η οµάδα νιώσει έτοιµη µε την κατανόηση των όρων, ο διευκολυντής τους διανείµει το φύλλο εργασίας ΑΕΠ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2: ΑΕΠ Μετά τη συµπλήρωση ο διευκολυντής ζητά 2-3 εθελοντές να παρουσιάσουν το φύλλο εργασίας τους και να συζητήσουν ποιες πιθανές εργασίες θα τους ενδιέφεραν. Ο διευκολυντής µπορεί να χρησιµοποιήσει τις πληροφορίες στο φύλλο εργασίας στις ατοµικές συζητήσεις για το επαγγελµατικό πλάνο εργασίας ή για την ανεύρεση κατάλληλης εργασίας. Από τις πληροφορίες αυτές θα ξέρει τι ανάγκες διαπιστώνει ή δεν διαπιστώνει το ίδιο το άτοµο ότι έχει και έτσι θα µπορεί να κάνει πιο στοχευµένη παρέµβαση στις ατοµικές συζητήσεις. 17
ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 3: Είµαι.. Η οµάδα χωρίζεται σε ζευγάρια των 2 ατόµων, τυχαία, και λαµβάνει τη λίστα επαγγελµατικών χαρακτηριστικών και µια φόρµα προς συµπλήρωση. ίνονται 10 λεπτά για να διαλέξει κάθε άτοµο 5 λέξεις που περιγράφουν την επαγγελµατική προσωπικότητά του/της. Έπειτα συζητά καθένας µε το ζευγάρι του τα βασικά του επαγγελµατικά χαρακτηριστικά και πως αυτά επέδρασαν στην εκπαιδευτική και επαγγελµατική του πορεία, στους χώρους που έχει εργαστεί. Όποιος θέλει, στη συνέχεια, µπορεί να το µοιραστεί µε όλη την οµάδα. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3: Λίστα Χαρακτηριστικών ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 4: Είµαι 18
3.2.2. ΛΗΨΗ ΑΠΟΦΑΣΗΣ- ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ Ένας δηµοσιογράφος ρώτησε κάποτε έναν επιτυχηµένο επιχειρηµατία: - «Ποιο είναι το µυστικό της επιτυχίας σας?» - «ύο λέξεις» - «Ποιες λέξεις κύριε?» - «Σωστές αποφάσεις» - «Και πώς παίρνετε σωστές αποφάσεις κύριε?» - «Μία λέξη» - «Και ποια είναι η λέξη κύριε?» - «Εµπειρία» - «Και πώς αποκτήσατε εµπειρία κύριε?» - «ύο λέξεις» - «Και ποιες είναι αυτές οι λέξεις?» - «Λανθασµένες αποφάσεις» Θεωρητικό πλαίσιο Στην καθηµερινότητα τους οι άνθρωποι αποφασίζουν για χιλιάδες θέµατα σχεδόν αυτόµατα, αυθόρµητα χωρίς να συνειδητοποιούν ότι εκτελούν µια διαδικασία λήψης απόφασης. Το γεγονός αυτό µας καθιστά λειτουργικούς καθώς σε αντίθετη περίπτωση θα σπαταλούσαµε πάρα πολύ χρόνο για καθηµερινές αποφάσεις, όπως για παράδειγµα «τι ώρα να πιω νερό». Ο Jim Nightgal, συγγραφέας του «Σκέψου έξυπνα, πράξε έξυπνα», δηλώνει «στην καθηµερινότητά µας, αποφασίζουµε µε απλουστευµένο τρόπο, χωρίς να σκεφτόµαστε και να συνειδητοποιούµε τη διαδικασία λήψης απόφασης.» Η διαδικασία λήψης απόφασης έχει προσεγγιστεί τις τελευταίες δεκαετίες από πάρα πολλές πλευρές. Από τη σκοπιά της ψυχολογίας είναι απαραίτητο το άτοµο να εξετάζει τις προσωπικές του αποφάσεις στο πλαίσιο των ατοµικών αναγκών, των προτιµήσεων και των αξιών του. Από γνωστικής πλευράς, η διαδικασία λήψης απόφασης θεωρείται µια συνεχής διαδικασία προσαρµογής και διάδρασης µε το περιβάλλον. Τέλος, νεότερες προσεγγίσεις τη θεωρούν συνυφασµένη µε τη διαδικασία επίλυσης προβληµάτων. Σε αυτό το πλαίσιο, η διαδικασία λήψη απόφασης ολοκληρώνεται όταν το άτοµο φτάσει σε µια ικανοποιητική λύση. Σε κάθε 19
περίπτωση, και αυτό αποτυπώνεται σε όλες τις προσεγγίσεις, η διαδικασία λήψης απόφασης δυνητικά είναι ορθολογική ή συναισθηµατική διαδικασία και εµπλέκει προσωπικά υποθετικά σχήµατα και συµπεράσµατα. Οι περισσότερες προσεγγίσεις τείνουν στην ανάλυση της διαδικασίας Λήψης Απόφασης σε τρία στάδια αλλά και σε κάποια επικουρικά: Εντοπισµός του στόχου και του επιθυµητού αποτελέσµατος Συγκέντρωση δεδοµένων / πληροφορίας: Αναγνώριση συγκεκριµένων προβληµάτων ή ευκαιριών και συγκέντρωση δεδοµένων και πληροφοριών για το υπό εξέταση θέµα, αλλά και για το ίδιο το άτοµο (αυτογνωσία). Σχεδιασµός: Συνολική θεώρηση των δεδοµένων και επιλογή κριτηρίων και µεθόδων που θα χρησιµοποιηθούν για τη λήψη απόφασης. Εντοπισµός εναλλακτικών λύσεων / σεναρίων. Αξιολόγηση εναλλακτικών επιλογών. Επιλογή: Επιλογή µιας λύσης βάσει των ορισµένων κριτηρίων και µεθόδων που έχουν οριστεί στο στάδιο «Σχεδιασµός». Άµεση εφαρµογή λύσης. Αξιολόγηση αποτελεσµάτων. Σηµαντικό µέρος της διαδικασίας Λήψης Απόφασης είναι ο εντοπισµός συγκεκριµένων εναλλακτικών λύσεων που ανταποκρίνονται στα προσωπικά κριτήρια. Έπειτα, ακολουθεί η ιεράρχηση αυτών των εναλλακτικών σύµφωνα µε το πόσο ελκυστικές φαίνονται στο άτοµο, διαδικασία που ενδεχοµένως να είναι δύσκολή, ειδικά όταν τα κριτήρια αξιολογούνται µε το ίδιο βάρος. Σύµφωνα µε την προσέγγιση των «Πολύ-κριτηρίων» δεν είναι απαραίτητος ο εντοπισµός εναλλακτικών όψεων, καθώς το άτοµο σε µία πολύπλοκη µήτρα κριτηρίων, και αξιών, συµπληρώνει τα κριτήριά του και το βαθµό σηµαντικότητας και καταλήγει σ ένα αριθµητικό αποτέλεσµα ισχύος. Το µοντέλο αυτό είναι σχετικά πολύπλοκο για αυτό και δεν επιλέγεται εύκολα, παρά µόνο για στρατηγικές και επιχειρησιακές αποφάσεις. Η λήψη απόφασης ως διαδικασία άπτεται της διαδικασίας Επίλυσης Προβληµάτων και είναι σηµαντικό να κάνουµε τη διάκριση µεταξύ της διαδικασίας ανάλυσης του προβλήµατος και της διαδικασίας λήψης απόφασης, καθώς το περιεχόµενό τους είναι εντελώς διαφορετικό. Παραδοσιακά, η ανάλυση 20