PROGRAM ORIENTUES PËR MATURËN SHTETËRORE (Provim me zgjedhje)

INSTITUTI I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT PROGRAM ORIENTUES PËR MATURËN SHTETËRORE (Provim me zgjedhje) LËNDA: FIZIKË E THELLUAR Koordiatore: Mirela Gurakuqi Viti shkollor 017 018

Udhëzime të përgjithshme Ky program orietues dihmo ë përgatitje e xëësve për provimi e maturës për lëdë fizikë e thelluar. Ai syo orietimi e përgatitjes së xëësve ëpërmjet përqedrimit ë johuritë dhe aftësitë më të rëdësishme të lëdës, si dhe ky program dihmo jëkohësisht edhe ë verifikimi paraprak të përgatitjes përfudimtare të xëësve, sepse mudëso zhvillimi e testimeve përmbledhëse. Gjatë përgatitjes për provimi e fizikës duhet të kihe parasysh: modelimi fizik, aftësia për të zgjidhur problema, aftësia për të përdorur johuritë fizike ë situata ga jeta reale dhe ë problema me përmbajtje ga shkecat e tjera, aftësia e të meduarit kritik, aftësia për të argumetuar, për të gjykuar, për të vërtetuar, si dhe aftësitë dërkurrikulare të kurrikulës së gjimazit. Programi orietues për përgatitje për provimi e lëdës së fizikës së thelluar mbështetet: ë programet e fizikës bërthamë (klasat e 10-të dhe e 11-të); ë programi e lëdës Shkecë (klasa e 1-të); ë programi e fizikës së thelluar (klasa e 1-të). për përgatitje e provimit: Nëpërmjet testimit xëësi duhet të realizojë këta objektiva për përgatitje e provimit: të idetifikojë koceptet dhe proceset fizike dhe t i përdorë ato për të shpjeguar iformacioi e dhëë ëpërmjet kërkesave ë test; të bëjë iterpretimi e ligjeve fizike, të xjerrë përfudime dhe të përgjithësojë ëpërmjet kërkesave vërtetësië e tyre; të përdorë iformacioi shkecor jo vetëm duke bërë iterpretimi e ligjeve, por dhe për t i zbatuar ato; të përshkruajë lidhje midis dy ose më shumë ideve duke johur karakteristikat e tyre kryesore ëpërmjet testimit; të përdorë rregullat dhe parimet e fizikës për zgjidhje e elemeteve të reja ë problema; të bëjë lidhjet midis kocepteve dhe proceseve për të shpjeguar atyrë diamike të lëdës. Lija 1: Lëvizja dhe bashkëveprimet Përshkrimi i lijës: Nxëësi duhet të zotërojë johuri, aftësi dhe qëdrime për madhësitë dhe ekuacioet që përcaktojë lëvizje e grimcave ë fushë e forcave, ligjet e Njutoit dhe zbatimet e tyre, forcë e rëdesës, peshë e trupit, forcë e fërkimit, forcë e gjithësishme, forcë e elasticitetit, impulsi, impulsi e forcës, ligji e ruajtjes së impulsit, forcë qedërsyuese, ligji e tërheqjes së gjithësishme, rrymës elektrike dhe qarkut elektrik, rezistecës elektrike dhe ligjit të Omit për jë pjesë qarku, për qarku e plotë, ligji e Zhaul- Lecit, lidhje e rezistecave ë seri dhe paralel, ligji e Omit për qarku e plotë dhe rrymë alterative, teorië speciale të relativitetit, fizikë kuatike, modeli plaetar të atomit të hidrogjeit dhe elemetet e elektroikës. Blloku tematik 1. Lëvizja e grimcave

Blloku tematik ë fushë e forcave Përshkrimi i lëvizjes së grimcës këdore me metodë e koordiatave Lëvizja e grimcës lëdore ë fushë e rëdesës Lëvizja e grimcës lëdore ë fushë e rëdesës kur hidhet horizotalisht Hedhja horizotale me shpejtësi të madhe Lëvizja e grimcave lëdore të garkuara ë fushë elektrike Lëvizja e grimcave lëdore të garkuara ë fushë magetike. Diamika Ligjet e Njutoit. Zbatime të ligjeve të diamikës - të zbatojë ekuacioet kohore të lëvizjes së grimcës materiale ë sistemi kartezia të koordiatave, pavarësië e lëvizjes dhe kompozimi e saj, rëie e lirë vertikale dhe horizotale, lëvizje parabolike, shpejtësitë kozmike, lëvizje e jë grimce dërmjet pllakave të kodesatorit, lëvizje ë fushë magetike homogjee, forcë e Lorecit; të jehsojë gjatësië e rrezes vektore të jë pike materiale duke pasur të dhëa koordiatat e saj karteziae ë hapësirë me tri dhe dy përmasa; të shkruajë ë bazë të ligjit të pavarësisë së lëvizjeve sistemi e mëposhtëm të ekuacioeve kohore për lëvizje e rrafshët ë fushë e forcave të rëdesës, ë rasti kur trupi fillo lëvizje e rëies së lirë me koordiatat (xo; yo), me shpejtësi vo, e cila formo këdi α me horizoti: x x 0 v0xt ; t y y0 v0 yt g ; të jehsojë koordiatat, shpejtësië e trupit dhe këdi që ajo formo me horizoti ë çdo çast të kohës; të përdorë lidhje v v g( y y ) për të jehsuar y 0 y 0 shpejtësië sipas lartësisë dhe aasjelltas; të jehsojë lartësië maksimale të gjitjes dhe largësië e rëies, ë rasti e përgjithshëm, ë rasti e hedhjes vertikalisht lart dhe ë rasti e hedhjes horizotale; të zgjidhë ushtrimet me lëvizje e jë grimce të garkuar me elektricitet, ë jë fushë elektrike homogjee, për rasti kur shpejtësia fillestare e grimcës e ka drejtimi pigul me fushë elektrike; të jehsojë raporti e/m kur jepe koordiatat e grimcës, shpejtësia fillestare e saj, si dhe itesiteti i fushës elektrike; të zgjidhë ushtrimet që lidhe me lëvizje ë fushë homogjee magetike, duke u mbështetur ë ligji e dytë të Njutoit dhe ë forcë e Lorecit. - të formulojë kuptimi fizik të diamikës, forcës, forcës si vektor, forcës rezultate, sistemit të trupave, iercisë, masës, forcës së rëdesës, peshës, ligjeve të Njutoit, fërkimit, forcës së fërkimit, koeficietit të fërkimit, forcës së gjithësishme, impulsit, impulsit të forcës, ligjit të ruajtjes së impulsit, forcës së elasticitetit, forcës qedërsyuese, ligjit të tërheqjes së gjithësishme; - të përdorë jë strategji për zgjidhje e problemave ë diamikë, duke respektuar hapat e saj; - të zbatojë ligjet e Njutoit ë zgjidhje e problemave: FR a m F1 = - F1; të përdorë saktë jësitë matëse të forcës, të masës e xitimit ë sistemi SI; 3

Blloku tematik Ligji i tërheqjes së gjithësishme Forca e fërkimit Forca e elasticitetit. Ligji i Hukut Pesha e trupit që lëviz me xitim të idetifikojë bashkëveprimet themelore ë atyrë; të përdorë diagrami e forcës së rëdesës, të tërheqjes së gjithësishme, fërkimit, elasticitetit, peshës, impulsit që vepro mbi jë trup dhe ligjet e Njutoit për zgjidhje e problemave; të zbatojë ligji e tërheqjes së gjithësishme ë zgjidhje e problemave: m1m F γ r të jehsojë forcë e fërkimit kur trupi lëviz ë rrafsh horizotal : Ff μf μmg ; të zbatojë ligji e Hukut ë zgjidhje e problemave: Fe = - kx; të bëjë dallimi dërmjet forcës së rëdesës dhe peshës së jë trupi, të përshkruajë dryshimi e peshës kur trupi lëviz me xitim. Forca qedërsyuese Impulsi i trupit Ligji i ruajtjes së impulsit të jehsojë forcë qedërsyuese: v 4π mv a c r ω r F r T c r ; të jehsojë impulsi dhe dryshimi e tij për jë trup: p = mv ; Δp = mv mv0; të shkruajë dhe zbatojë ekuacioi që lidh dryshimi e impulsit me impulsi e forcës: FΔt = Δp ; FΔt = mv mv0; të zbatojë ligji e ruajtjes së impulsit ë formë vektoriale për jë sistem me dy trupa, ë lëvizje jëpërmasore: m1 v 1 + m v = m 1v1 + m v ; të përdorë saktë jësitë e impulsit të forcës dhe të impulsit. 3. Rryma elektrike Itesiteti i rrymës elektrike Rezisteca elektrike dhe ligji i Omit për jë pjesë të qarkut Efekti termik i rrymës. Ligji i Xhaul- Lecit - të formulojë kuptimi fizik të burimit të rrymës, rrymës elektrike, rrymës elektrike të vazhduar, rrymës elektrike alterative, vlerës efektive dhe maksimale të rrymës alterative, vlerës efektive dhe maksimale të tesioit alterativ, itesitetit të rrymës elektrike, rezistecës elektrike, rezistecës specifike, f.e.m, rezistecës së bredshme të burimit, puës së rrymës, eergjisë së rrymës, fuqisë së rrymës së vazhduar, fuqisë së rrymës alterative, fuqisë mesatare të rrymës alterative, ligjit të Xhaul-Lecit, lidhjes ë seri të rezistecave, lidhjes ë paralel të rezistecave, lidhjes së përzier, ligjit të Omit për qarku e plotë homogje; q I - të jehsojë itesiteti e rrymës elektrike: t ; - të jehsojë rezistecë elektrike të jë përçuesi ë varësi të llojit të materialit, seksioit, gjatësisë së përçuesit: l R S ; të iterpretojë ligji e Xhaul-Lecit si shdërrim i eergjisë elektrike ë termike; të zbatojë ligji e Xhaul-Lecit ë zgjidhje e problemave: 4

Blloku tematik Lidhja e rezistecave ë seri dhe paralel Ligji i Omit për qarku e plotë Rryma alterative 4. Teoria speciale e relativitetit Parimi mekaik i relativitetit Shdërrimet e Galileit Parimet e teorisë speciale të relativitetit Impulsi dhe masa ë teorië e relativitetit 5. Fizika kuatike Modeli plaetar i atomit Atomi i hidrogjeit Spektri diskret Modeli kuatik i Borit për atomi e hidrogjeit 6. Elemete të elektroikës Gjysmëpërcjellësit dhe përcjellshmëria vetjake Q = I Rt = UIt; të jehsojë rezistecë elektrike ë skema të kombiuara me lidhje ë seri-paralel; të zbatojë ligji e Omit për qarku e plotë homogje: ε I R r ε = U + Ir; të përdorë saktë jësitë e puës, tesioit, rrymës, rezistecës, f.e.m, fuqisë; të zgjidhë problema që përmbajë rrymë, diferecë e potecialit, rezistecë elektrike dhe fuqië e rrymës alterative; të bëjë dallimi dërmjet rrymës së vazhduar dhe alterative (edhe grafikisht); të jehsojë vlerë maksimale dhe vlerë efektive për rrymë dhe tesioi alterativ: I0 U 0 Ief U ef të listojë pyetjet që shtro teoria speciale e relativitetit, duke treguar se për cilat shpejtësi uk mud të zbatohet mekaika klasike; të zbatojë parimi klasik të relativitetit të Galilei-Njutoit; të shkruajë dhe të zbatojë shdërrimet e Galileit për koordiatat hapësiore dhe për kohë; të zbatojë ë ushtrime formulat që lidhi itervali kohor vetjak dhe gjatësië vetjake me ato kur trupi është ë lëvizje; të përdorë ë ushtrime shdërrimi e shpejtësive sipas teorisë speciale të relativitetit; të zbatojë ë ushtrime lidhje relativiste të masës me shpejtësië; të jehsojë impulsi relativist të trupit dhe ligji e dytë të Njutoit më aë e impulsit. të shpjegojë hipotezë e Radhërfordit për modeli plaetar të atomit dhe eksperimeti për vërtetimi e tij; të përdorë formulat spektrale që shprehi karateri diskret të rrezatimit të atomit të hidrogjeit; të zbatojë rregullat e kuatizimit dhe ivelet eergjetike të atomit; të jehsojë eergjië e rrezatuar dhe të përthithur kur elektroi kalo ga jë ivel ë jë tjetër; të zbatojë parimi e Paulit për shtresat elektroike për shpjegimi e sistemit periodik të elemetëve. të shpjegojë përcjellshmërië vetjake, elektroike dhe vrimore të gjysmëpërcjellësve; të shpjegojë përcjellshmërië e gjysmëpërcjellësve p dhe ; të shpjegojë dërtimi dhe fuksioimi e diodës kristalore; 5

Blloku tematik Kalimi p- Përcjellshmëria e jëashme Dioda kristalore Trazistori të bëjë dallimi dërmjet lidhjes së drejtë (të hapur) dhe të kudërt (të mbyllur) të jë diode; të shpjegojë efekti trasitor dhe përforcimi e tesioit, ose të fuqisë së sijalit ë tre skemat e thjeshta të lidhjeve të trasistorëve (me emiter të përbashkët, me bazë të përbashkët dhe me kolektor të përbashkët); të shpjegojë përfitimet që kemi ga jë skemë e kombiuar me dy trasistorë. Lija : Eergjia dhe trasformimet e saj Përshkrimi i puës: Nxëësit duhet të zotërojë johuri, aftësi dhe qëdrime daj madhësive kryesore të puës, eergjisë, fuqisë, eergjisë kietike, poteciale, poteciale gravitacioale dhe elastike, ligjit të ruajtjes së eergjisë mekaike, kocepteve bazë të termodiamikës, puës dhe xehtësisë, parimit të parë dhe të dytë të termodiamikës, si dhe zbatimeve të tyre, të gazit ideal, ekuacioit themelor të teorisë molekulare-kietike dhe ekuacioit të përgjithshëm të gjedjes së gazit, të lëkudjeve dhe valëve, lëvizjes lëkudëse dhe ekuacioit të lëvizjes lëkudëse, lëkudjeve të detyruara, magetizmit, vektorit të iduksioit magetik, fluksit, dryshimit të fluksit, f.e.m. të iduktuar, autoiduksioit, valës elektromagetike, parimit të Hygesit, pasqyrimit dhe përthyerjes së dritës, iterferecës dhe difraksioit të dritës. Blloku tematik 1. Pua e forcave dhe eergjia mekaike Pua dhe eergjia Fuqia Eergjia kietike - të formulojë kuptimi fizik të puës, xhaulit, eergjisë kietike, eergjisë poteciale, eergjisë poteciale gravitacioale, eergjisë poteciale të elasticitetit, eergjisë mekaike, teoremës së eergjisë kietike, ligjit të ruajtjes së eergjisë mekaike; - të përdorë strategji për zgjidhje e problemave të puës, forcave dhe eergjisë, duke respektuar hapat e saj; - të bëjë dallimi dërmjet kocepteve puë dhe eergji; - të jehsojë puë e kryer ga forca rezultate kostate, kur vektori i forcës formo këd me vektori e zhvedosjes: A = FR s cos φ; të jehsojë puë e forcës së rëdesës, kur trupi lëviz vertikalisht dhe ë rrafshi e pjerrët; të zbatojë lidhje dërmjet kohës, fuqisë dhe puës ë zgjidhje e problemave: A P ; Δt të lidhë kocepti e kohës dhe puës me fuqië; të jehsojë puë e forcës së elasticitetit ë zgjidhje e problemave; të zgjidhë problemat që lidhe me eergjië kietike dhe poteciale (gravitacioale dhe të elasticitetit) duke zbatua r 6

Teorema e eergjisë kietike Eergjia poteciale gravitacioale dhe elastike Ligji i ruajtjes së eergjisë mekaike.. Termodiamika Pua dhe xehtësia Parimi i parë i termodiamikës Zbatime të parimit të parë të termodiamikës Redimeti i makiave termike Parimi i dytë i termodiamikës Gazi ideal Ekuacioi përgjithshëm gjedjes së gazit 3. Lëkudjet dhe valët Lëvizja lëkudëse Ekuacioi i lëvizjes lëkudëse i i teoremë e eergjisë kietike: 1 1 1 1 A ΔE K mv mv0 ; A ΔE ps kx kx 0 të zgjidhë problema duke zbatuar ligji e ruajtjes së eergjisë mekaike: mv Em1 =Em ; E K kx E ps ; Epg = mgh. - të formulojë kuptimi fizik të termodiamikës, sistemit termodiamik, sistemit të mbyllur, parimit të parë të termodiamikës, puës ë termodiamikë, parimit të dytë të termodiamikës, proceseve të kthyeshme dhe të pakthyeshme, motorëve termikë, redimetit, grohësit, ftohësit, gazit ideal, ekuacioit themelor të teorisë molekulare-kietike dhe ek. të përgjithshëm të gjedjes së gazit; - të bëjë dallimi dërmjet puës, xehtësisë dhe eergjisë termike; - të jehsojë xehtësië, puë dhe eergjië termike duke zbatuar ligji e parë të termodiamikës; ΔU = Q A të shpjegojë pse ligji i parë i termodiamikës është shprehje e ligjit të ruajtjes së eergjisë; të shpjegojë si puo motori termik; të jehsojë redimeti e motorit termik duke përdorur ligji e dytë të termodiamikës. A Q Qf Qf η 1 Q Q Q të shpjegojë parimet bazë të teorisë molekulare kietike të gazeve; të përcaktojë parametrat e gjedjes së gazit dhe modeli e gazit ideal; të xjerrë ligjet e veçata të gazeve ga ekuacioi i përgjithshëm i gjedjes së gazit. - të formulojë kuptimi fizik të lëvizjes lëkudëse, lëkudjes së thjeshtë harmoike, amplitudës, periodës, frekuecës, lavjerrësit matematik, lëkudjeve të lira, lëkudjeve të detyruara, rezoacës, valës, valës gjatësore, valës tërthore, gjatësisë së valës, shpejtësisë së valës; - të përcaktojë kushtet që duhe për të prodhuar jë lëkudje të thjeshtë harmoike; - të shkruajë ekuacioi e lëkudjes harmoike për zhvedosje, si fuksio siusoidal ose kosiusoidal i kohës. y = A siωt; y = Acosωt 7

Perioda e lavjerrësit matematik Lëkudjet e detyruara Valët dhe përhapja e tyre 4. Magetizmi Paraqitja grafike e fushës magetike Vektori i iduksioit magetik Forca që vepro mbi jë përcjellës me rrymë Fluksi dhe vijat e fushës magetike Ndryshimi i fluksit dhe fem. e iduktuar Iduktiviteti dhe fem e autoiduksioit 5. Optika valore Vala dhe grimca Përhapja e dritës Pasqyrimi dhe përthyerja e dritës të zgjidhë problema me formulë e lavjerrësit: l 1 T π ; f ; g T të bëjë dallimi dërmjet lëkudjes së lirë dhe lëkudjes së detyruar; të përcaktojë kushtet e evojshme të rezoacës; të bëjë dallimi dërmjet valës gjatësore dhe valës tërthore; të reditë kushtet që përcaktojë shpejtësië e përhapjes së valës. të formulojë kuptimi fizik të fushës magetike të rrymës, vektorit të fushës magetike B, vijave të forcës të fushës magetike, ligjit të Amperit, rregullës së dorës së djathtë, fluksit magetik, iduksioit elektromagetik, iduktivitetit, ligjit të Faradeit, fem të iduktuar, rregullës së Lecit, autoiduksioit, eergjisë së fushës magetike; të paraqesë grafikisht, me aë të vijave të forcës, fushë magetike të jë mageti shufër, ë formë patkoi dhe midis poleve të jëjta dhe të kudërta; të zbatojë rregullë e dorës së djathtë për të përcaktuar drejtimi e vijave të fushës magetike të jë përçuesi drejtvizor me rrymë dhe të jë spire; të zbatojë ligji e Amperit për të jehsuar forcë që fusha magetike B ushtro mbi jë përçues me rrymë I: F = BIlsiφ; të zbatojë rregullë e dorës së djathtë për përcaktimi e drejtimit të forcës magetike mbi përçuesi me rrymë; ë jehsojë fluksi dhe dryshimi e fluksit magetik: BScos ; ΔΦ = Φ Φ1; të zbatojë ligji e Faradeit për jehsimi e fem të iduktuar: i N ; t të jehsojë fem e autoiduksioit: ΔI ai L ; Δt të jehsojë eergjië e fushës magetike homogjee: 1 E LI. - të formulojë kuptimi fizik të valës elektromagetike, spektrit të valës, spektrit të dukshëm të dritës, frotit valor, rrezes së valës, parimit të Hygesit, pasqyrimit, përthyerjes, mbivedosjes, burimeve koherete, iterferecës, difraksioit; - të paraqesë modele grafike të përhapjes së valës sipas parimit të Hygesit; - të zbatojë ligji e përthyerjes së valëve: 8

Iterfereca e dritës Difraksioi i dritës si si 1 v v 1 1 si1 si të përcaktojë kushtet për iterferecë: dsi kλ ku k = 0, 1,,... λ dsi k 1 ku k = 0, 1,,... të përcaktojë kushtet e difraksioit ë jë çarje. Nëlijat e programit dhe pesha e secilës ëlijë Shpërdarja e kërkesave ë test bazohet ë peshë që zë secila lijë ë programi mësimor. Tabelat përcaktojë peshë që zëë lijat ë programi e vlerësimit, si dhe peshë që zëë ëlijat breda lijave. Lijat e programit dhe pesha e secilës lijë Nr. Lijat Përqidja 1 Lëvizja dhe bashkëveprimet 55% Eergjia dhe trasformimet e saj 45% Totali 100 Nëlijat e programit dhe pesha e secilës ëlijë Nr. Nëlijat Përqidja 1 Lëvizja e grimcave ë fushë e forcave 10% Diamika 16% 3 Pua e forcave dhe eergjia mekaike 11% 4 Termodiamika 10% 5 Lëkudjet dhe valët 9% 6 Rryma elektrike 1% 7 Magetizmi 10% 8 Optika valore. Vala dhe grimca 5% 9 Teoria speciale e relativitetit 6% 10 Fizika kuatike. Modeli plaetar i atomit të H 5% 11 Elemete të elektroikës 6% Totali 100 9