Politika e zhvillimit rajonal Dr.Sc.Iliriana Bekteshi

Politika e zhvillimit rajonal Dr.Sc.Iliriana Bekteshi 2011 / 2012 ibekteshi 1

Industrializimi si metodë e zhvillimit të vendeve (viseve) jo mjaft të zhvilluara Kur kemi të bëjmë me industrializimi si metodë më përkatëse për zhvillimin e vendeve (viseve) jo mjaft të zhvilluara duhet bërë dallimin mes: industrisë si lëmi ekonomike industrializimi si proces ibekteshi 2

Industria paraqet lëmi ekonomike prodhuese që merret me prodhim - përpunimin e lëndëve të para (me prejardhje bimore,shtazore etj.) edhe ate në mënyrë serike dhe me makina. Karakterizohet si lëmi kryesore ekonomike prodhuese dhe me nivel të lartë të ndarjes teknike të punës si dhe bartëse kryesore e transformimeve dhe zhvillimit ekonomik. ibekteshi 3

Industrializimi paraqet proces shoqërisht të orientuar që mundëson zhvillimin dhe perfeksionimin e teknologjisë së re prodhuese dhe progresit teknik modern e bashkëkohor në ekonomi dhe në veprimtari shoqërore. Me industrializim kuptojmë ngritjen e lartë të forcave prodhuese dhe modernizimin e lëmive ekonomike e shoqërore dhe jo vetëm zhvillimn e industrisë. ibekteshi 4

Rëndësia e industrisë përkatësisht e nivelit të zhvillimit të saj mbështetet,si vijon: ndikon në ngritjen e nivelit të zhvillimit të forcave prodhuese; kushtëzon dhe ndihmon zhvillimin e lëmive të tjera ekonomiko-shoqërore; ndikon në ndryshimin e strukturës ekonomike dhe zhvillimin më të shpejt ekonomik të një vendi; ka rëndësi të vecantë strategjike ndikon në ndryshimin e strukturës së bilancit të tregtisë së jashtme etj. ibekteshi 5

Industrializmi shërben edhe si tregues relevant për të bërë dallimin ndërmjet vendeve të zhvilluara dhe jo mjaft të zhvilluara në përmasa ndërkombëtare dhe në kuadër të një vendi. Niveli i zhvillimit të një vendi apo rajoni shprehet përmes treguesve të ndryshëm (Produkti Shoqëror dhe të Ardhurat Kombëtare për një banorë etj.) ndërsa nga industria mund të merren këta parametra: ibekteshi 6

pjesëmarrja relative e industrisë në formimin e GDP-së; prodhimi dhe konsumi i të mirave materiale; numri i të punësuarve në industri; eksporti dhe importi i produkteve industriale. ibekteshi 7

Për nga niveli i forcave prodhuese marrë globalisht,të gjitha vendet e botës ndahen në dy grupe: vendet e zhvilluara vendet jo të mjaft të zhvilluara ibekteshi 8

Definimi i kuptimit të industrializimit nga aspekti teorik dhe praktik është mjaft i vështirë. Në literaturën ekonomike dallohen dy tipe të definimit të industrializimit: Definim sektorial Definimi teknologjik ibekteshi 9

Industrializimi ka kuptim shumë më të gjërë se në kupitmin e ngushtë të tij - zhvillimin e industrisë dhe me industrializim duhet të kuptojmë ngritjen e lartë të zhvillimit të forcave prodhuese dhe modernizimin e lëmive shoqërore. ibekteshi 10

Zhvillimi i përgjithshëm ekonomik dhe aspekti rajonal i zhvillimit ibekteshi 11

Dinamika dhe modelet e zhvillimit ekonomik Dinamika e zhvillimit ekonomik Çështja zhvillimore ka paraqitur dhe paraqet edhe tani preokupim dhe problem kryesor mjaft kompleks,si nga aspekti teorik ashtu edhe ai praktik pa marrë parasysh sistemin ekonomiko-shoqëror dhe nivelin e zhvillimit të forcave prodhuese. ibekteshi 12

Dinamika e zhvillimit është e lidhur ngushtë me faktorët e prodhimit,me sistemin ekonomiko-shoqërorë dhe më të kaluarën historike të çdo vendi (marrë në tërësi bazë nisëse e ka pasur teorinë e Marksit për riprodhimin e zgjëruar shoqërorë) ibekteshi 13

Me zhvillimin e mëtejshëm të kapitalizmit - pas Revolucionit industrial si dhe në fazën e kapitalizmit monopolist duken gjithnjë e më tepër të gjitha kontradiktat dhe veçorit e zhvillimit ekonomik që e përcjellin sistemin kapitalist liberal dhe gjatë shek.xix dhe pjesës së parë të shek.xx kapitalizmi liberal u ballafaqua me kriza të mëdha ekonomike që e tronditi sistemin borgjez (1929-1933). ibekteshi 14

Themeluesi dhe protogonisti më i denjë i kësaj doktrine ishte Kejnsi i cili zhvilloi teorinë mbi rolin domosdoshmërinë dhe nevojën e intervenimit të shtetit në zhvillimin makroekonomik. ibekteshi 15

Në veprën e tij kapitale Teoria e përgjithshme e punësimit,e interesit dhe e parasë paraqiti një vështrim kritik ndaj teorisë klasike borgjeze angleze duke konstatuar se kjo teori është e zbatueshme vetëm për situata të veçanta dhe nuk është e zbatueshme në raste të përgjithshme. ibekteshi 16

Në teorinë e zhvillimit ekonomik Kejnsi në fokus të analizave makroekonomike vuri këto çështje: Punësimin Kamatat Investimet Kursimin ibekteshi 17

Modelet e zhvillimit ekonomik Pas Luftës së Dytë Botërore modelet e zhvillimit ekonomik zënë vend të veçantë në literaturën profesionale ekonomike dhe ishin të pranishme si në literaturën ekonomike borgjeze ashtu edhe në atë socialiste. Në teorinë ekonomike dallojmë disa modele të shtimit ekonomik - do t i prezantojmë disa që janë më kryesore: ibekteshi 18

Modeli i Feldmanit - modeli i parë i shtimit ekonomik u paraqit në ish-bashkimin Sovjetik në pjesën e parë të shek.xx - 1920 dhe preokupimi kryesor i ekonomistëve të Bashkimit Sovjetik ishte tempi,dinamika dhe orientimet e zhvillimit ekonomik,ku kontributin më të madh në këtë drejtim e dha Feldman. ibekteshi 19

Në pikëpamje matematike kjo mund të shprehet kështu: nₑ = k a nₑ - norma e shtimit ekonomik k - koeficienti kapital margjinal a - norma e akumulimit ibekteshi 20

Modeli Harrod-Domar - ky ishte modeli më i njohur i zhvillimit ekonomik pas Luftës së Dytë Botërore - Harrod-i dhe Domar-i ishin ata të cilët kanë merita të veçanta për dinamizmin e analizës Kejnsiane dhe modeli i tyre merret si model i parë i shtimit ekonomik. ibekteshi 21

Sipas modelit të Harrod-Domar,norma e shtimit ekonomik në pikëpamje matematike mund të shprehet,si: ibekteshi 22

nₑ nₑ= k m nₑ - norma e shtimit ekonomik për periudhë të caktuar kohore nₑ - norma investive bruto k m - koeficienti kapital margjinal ibekteshi 23

Modeli Hans W.Singer - ky ekonomist i njohur amerikan paraqet modelin e shtimit ekonomik duke e inkorporuar edhe elementin demografik që u pergjigjet vendeve jo mjaft të zhvilluara dhe ky model i përshtatet ekuacionit të zhvillimit të Harrod-Damar por i cili është përshtatur dhe me elemente shtesë - në këtë model Singeri jep një version të adaptuar për karakterin e vendeve jo mjaft të zhvilluara dhe për zhvillimin ekonomik. ibekteshi 24

Sipas Singerit shtimi ekonomik për një banor në pikëpamje matematike është si më poshtë: n eb = nₑ. kₑ- nₑ n eb - norma e zhvillimit ekonomik për një banor nₑ- norma investive (akumulimi) kₑ- koeficienti prodhues (vlera inverze e koeficientit kapital margjinal) nₑ- norma e shtimit natyror të popullësisë ibekteshi 25

Modeli Cobb Daglas (funksioni i prodhimit) - ky model në literaturën profesionale ekonomike njihet si ndër format më të njohura analitike të funksionit të prodhimit dhe si funksion i prodhimit për herë të parë është prezantuar në vitin 1896 nga K.Wicksell,por pa ndonjë analizë empirike - më pas në vitin 1928 këtë model bashkërisht e kanë prezantuar matematikani C.W.Cobb dhe ekonomisti P.H.Douglas në revistën The American Economic. ibekteshi 26

Ky funksion në pikëpamje matematike mund të shprehet si më poshtë: Q = ALₑ Kₑ, A, ɑ, β > 0, ɑ + β = 1 Ndërsa në formën llogaritmike mund të shprehet,si: ibekteshi 27

Q - prodhimi logq = loga + ɑlogl + βlogk. A - është konstantja që paraqet parametrin e produktivitetit L - puna K - kapitali ɑ dhe β - eksponentë të funksionit,janë koeficient të elasticitetit të prodhimit sipas shpenzimit të faktorit të prodhimit L dhe K - elasticiteti i substitucineve të faktorëve të prodhimit është konstant-ka vlerën 1 (ɑ+β=100) ibekteshi 28

Funksioni i prodhimit paraqet varëshmërinë e sasisë (madhësisë) së prodhimit (Q) të ndonjë produkti,i cili sipas teknologjisë së caktuar (përkatëse) mund të realizohet nga sasia e caktuar e faktorëve të nevojshëm të prodhimit. ibekteshi 29

Modeli i Sollovit - themelues i këtij modeli është ekonomisti i njohur (Robert Merton Solov - 1924) - profesor në Massachusetts Institute of Technology në Kembrixh (SHBA) - është fitues i çmimit Nobel (1987) për ekonomi,për qasje teorike ekonomike që mund të përdoren për debate të faktorëve të zhvillimit ekonomik në kuptimin kuantitativ (sasior) dhe teorik. ibekteshi 30

Solov dha kontribut të madh në teorinë bashkëkohore të zhvillimit ekonomik - kryesisht është marrë me problemin e zhvillimit ekonomik,të punësimit,të fuqisë punëtore,të progresit teknik dhe të shpërndarjes. Për përfshirjen e të gjithë faktorëve të prodhimit në dinamikën e zhvillimit ekonomik do të përdorim modelin e Solovit i cili është bazuar kryesisht në modelin e Cobb- Douglas dhe në pikëpamje matematike mund të shprehet kështu: ibekteshi 31

ΔP r ΔK ΔP u = ɑ + β P r K P u ΔP r / P r - norma e rritjes së produktit shoqëror ΔK / K - norma e rritjes së kapitalit Δp u / P u - norma e rritjes së punësimit ibekteshi 32

Modeli Socialist - me ardhjen e Stalinit në pushtet në ish- Bashkimin Sovjetik modeli i Feldmanit për shtimin ekonomik ishte i kritikuar dhe i hequr dhe të gjithë ekonomistët e viteve njëzet në Bashkimin Sovjetik zhvillonin tezën mbi parashikim real të treguesve ekonomik në plan,kështuqë sipas tyre zhvillimi mund të ndahet në tri periudha: ibekteshi 33

Mëkëmbja (rindërtimi) - në të cilën nxitet shumë zhvillimi ekonomik (për shkak të avancimit të madh të investimeve) Rikonstruimi - në të cilën bëhet ngadalsimi i normës së shtimit ekonomik (për shkak të strukturës së investimeve) Normale dhe e barabartë e zhvillimit - në të cilën vihet prapë deri te nxitimi dhe realizimi i normës së shtimit (varësisht nga niveli i arritur i zhvillueshmërisë së forcave prodhuese) ibekteshi 34

Sipas këtij modeli (sipas ekonomistit të njohur polak M.Kaleckit) formula e shtimit ekonomik do të jetë siç vijon: ibekteshi 35

ΔY 1 nₑ = = nₑ. - a + u y k m nₑ- norma e shtimit ekonomik; nₑ- norma investive (pjesëmarrja e investimeve bruto GDP); k m - koeficienti kapital margjinal; A - humbja areale e të ardhurave për shkak të amortizimit fizik; u - koeficienti i rritjes së të ardhurave kombëtare. ibekteshi 36

Koncepti stalinian nuk u pajtua me këto teza kështu që analizat teorike të këtyre ekonomistëve mbi shtimin ekonomik ishin të papranueshme deri në vdekjen e Stalinit. ibekteshi 37

Metoda e koeficientëve kapital Në teorinë e zhvillimkit ekonomik është konstatuar se pos madhësisë dhe strukturës së investimeve efikasiteti i investimeve paraqet faktor që rrin në lidhshmëri të drejtpërdrejtë me zhvillimin ekonomik të një vendi. ibekteshi 38

Efikasiteti i investimeve mund të shprehet në mënyra të ndryshme dhe njëra ndër metodat më të rëndomta dhe më të zbatueshme në analizat makroekonomike rreth shprehjes së efikasitetit të investimeve është metoda e koeficientëve kapital. ibekteshi 39

Në teorinë ekonomike dallojmë disa koeficientë kapital,ato janë: koeficienti kapital mesatar; koeficienti kapital teknologjik; koeficienti kapital margjinal. ibekteshi 40

Investimet demografike dhe ndikimi i tyre në dinamikën e zhvillimit ekonomik ibekteshi 41

Nocioni dhe metodat e vlerësimit të investimeve demografike Në shikim të parë kur përdoret termi investimet demografike mendohet se fjala është për të avancuar investime në proceset natyrore të popullsisë apo invenstime për ngritjen e kuadrove - kapitalit intelektual,ndërsa në thelb investimet demografike kanë kuptim tjetër. ibekteshi 42

Investime demografike quhet pjesa e avancimeve investive e cila avancohet,duke marrë parasysh shtimin natyror të popullsisë (dallimi mes lindjeve dhe vdekjeve),produkti shoqëror (në bruto-bazë) apo të ardhurat kombëtare (në neto-bazë) për një banor të mbeten në nivelin e arritur. ibekteshi 43

Sipas D.Vojniq investimet demografike definohen kështu: Nëse zhvillimin ekonomik dhe shtimin e fondeve kryesore i shpjegojmë si funksion të investimeve atëherë nuk është vështirë të kuptojmë se një pjesë e investimeve duhet avancuar vetëm për atë që niveli i zhvillimit ekonomik (i matur me vlerën e prodhimit apo të fondeve kryesore për një banorë) duke marrë parasysh shtimin e popullsisë të mbetet në nivelin e arritur. ibekteshi 44

Investimet e përgjithshme sipas ndikimit të tyre ndahen në: Investime ekonomike - ndikojnë në rritjen e produktit shoqëror dhe të të ardhurave kombëtare per një banorsigurojnë riprodhimin e zgjeruar; Investime demografike - ndikojnë në sigurimin e riprodhimit të thjeshtë - që duke pasur parasysh shtimin natyror të popullsisë,të ruhet niveli i zhvillimit ekonomik. ibekteshi 45

Metodat dinamike e vlerësimit të investimeve demografike Sipas metodës dinamike të vlerësimit të investimeve demografike: Me investime demografike duhet kuptuar atë pjesë të produktit shoqëror (baza bruto) apo të të ardhurave kombëtare (baza neto),e cila është e nevojshme të investohet me qëllim që duke marrë parasysh shtimin natyror të popullsisë - produkti shoqëror apo të ardhurat kombëtare për një banor të mbeten në nivelin e arritur. ibekteshi 46

Llogaritja e investimeve demografike përkatësisht norma konkrete në ekonominë e një vendi bazë sipas metodës dinamike të vlerësimit të investimeve demografike mund të bëhet,si: ibekteshi 47

Nₑ = n d + nₑ nₑ = Nₑ - n d N d = Nₑ - nₑ Nₑ- norma e përgjithshme investive; nₑ- norma e investimeve ekonomike; N d - norma e investimeve demografike. ibekteshi 48

Metoda statike e vlerësimit të investimeve demografike Në madhësinë e investimeve demografike sipas metodës statike ndikojnë dy faktorë kryesorë: fondet kryesore për një banor dhe shtimi apsolut i popullsisë-përkatësisht ato janë rezultat i produktit të këtyre dy variablave. ibekteshi 49

I d = FF Δp a I d - investimet demografike; FF - fondet fikse apo kryesore për një banor; ΔP a - shtimi absolut i popullsisë. ibekteshi 50

Ndërlidhshmëria mes investimeve demografike dhe dinamikës së zhvillimit ekonomik Në teorinë e zhvillimit ekonomik është pranuar qëndrimi se investimet paraqesin faktor më të rëndësishëm material të zhvillimit ekonomik të çdo vendi dhe dinamika e zhvillimit ekonomik është e lidhur ngushtë më intensitetin përkatësisht vëllimin strukturën dhe dhënien e kahjeve të investimeve. ibekteshi 51

Duhet theksuar se kushtet materiale të riprodhimit të zgjeruar,në rend të parë janë të caktuara nga madhësia dhe struktura (ekonomike dhe teknike) e investimeve dhe nga efikasiteti ekonomik i tyre sepse dinamika e zhvillimit ekonomik pos faktorëve të tjerë të zhvillimit varet shumë nga intensiteti dhe politika e investimeve. ibekteshi 52

Politika e zhvillimit ekonomik në disa vende të zhvilluara të botës dhe në Bashkimin Evropian ibekteshi 53

Masat dhe mjetet që ndërmarrin disa vende të zhvilluara të botës në politikën e zhvillimit rajonal Në vend të masave eventuale dhe indirekte të shtetit në intervenimin e zhvillimit ekonomik që ishte karakteristikë e kapitalizmit liberal,tani në fazën e kapitalizmit shtetëror (monopolist) u paraqit nevoja për zbatimin e një sistemi të përgjithshëm të masave ekonomike të shtetit - si në aspektin sektorial ashtu edhe territorial që në literaturën ekonomike njihet me emrin intervencionizëm. ibekteshi 54

Në literaturën ekonomike në mesin e shumë teorikëve borgjezë dallojmë ekonomistin e njohur angles Xhon Majnard Kejnsin - i cili e krijoi dhe e afirmoi në teorinë e zhvillimit ekonomik në baza shkencore doktrinën e intervencionizmit. ibekteshi 55

Politika e zhvillimit rajonal në SHBA SHBA-të kah mesi i shek.xix arritën zhvillim të hovshëm ekonomik që ishte rezultat i kushteve historike dhe ekzistimi i resurseve të ndryshme natyrore - sistemi liberal dhe zhvillimi i tregut të brendshëm bënë që në këtë kohë në SHBA procesi i zhvillimit të karakterizohet me përqëndrimin e aktiviteteve ekonomike e njerëzore dhe me dinamizmin e zhvillimit ekonomik. Shikuar historikisht në SHBA dallohen tri faza kryesore të zhvillimit të përgjithshëm ekonomik: ibekteshi 56

Faza e parë - përfshin kohën deri në vitin 1860 ku në organizimin e aktiviteteve ekonomike dominon tipi kolonial dhe kjo fazë e zhvillimit ekonomik karakterizohet me: ibekteshi 57

Eksportoheshin prodhime bujqësore dhe importoheshin prodhime industriale; Zonat më të rëndësishme të zhvillimit u përqëndruan në pjesët Lindore dhe Jugore - metropole që ishin të tipit merkantilist sepse bilanci i tregtisë së jashtme,funksioni import-eksportit gjithnjë ishte në favor të eksportit; Ngritja e qyteteve të para në brendi të vendit është bërë rreth nyjave kryesore të komunikacionit; Ekonomia ishte kryesisht bujqësore - niveli i urbanizmit dhe industrializmit ishte i ulët. ibekteshi 58

Faza e dytë - përfshin periudhën e viteve 1860-1910 e cila paraqet etapë të rikthimit ekonomik dhe kjo fazë e zhvillimit ekonomik karakterizohet me: Zhvillimi në saje të industrializmit përqëndrohet në tregun e brendshëm; Kjo periudhë paraqet fillimin e urbanizimit ndonëse popullsia rurale përbente rreth 60% të popullsisë së përgjithshme. ibekteshi 59

Faza e tretë - përfshin periudhën pas vitit 1910 dhe karakteristikë kryesore e kësaj periudhe është zhvillimi intensiv urban e industrial. Zhvillimi i shpejtë bëri rikthesa të mëdha në ndryshimin e strukturës ekonomike dhe të popullsisë - në kuadër të lëmive ekonomike industria paraqiste lëminë më dominuese dhe bartëse të zhvillimit. Për periudhën gjysmëshekullore popullsia urbane u rrit prej 40% në 70% ndërsa popullsia aktive bujqësore u zvogëlua për 6%. ibekteshi 60

Industrializimi forma më e përshtatshme e zhvillimit ekonomik dhe rajonal Zhvillimi i hovshëm i ekonomisë në SHBA bëri të mundur përqëndrimin e aktiviteteve ekonomike e njerëzore nepër aglomeracione të mëdha kështu që këto qendra të mëdha industriale u bënë bartëse kryesore të zhvillimit ekonomiko-shoqëror. ibekteshi 61

Formimi i foleve (vatrave të zhvillimit) rajonale e industriale në SHBA bëhej në dy forma: Forma e parë - ishte industrializimi i aglomeracioneve urbane ekzistuese; Forma e dytë - ishte vendosja e industrisë në lokacione të reja gjeografikisht të determinuara. ibekteshi 62

Masat konkrete të politikës së zhvillimit rajonal në SHBA Qeveria e kryetarit Frenklin Ruzveltit filloi të marrë masa konkrete në politikën e zhvillimit rajonal dhe aksioni më I njohur në këtë drejtim njihet me emrin New-deal ku u parapa të rregullohet lugina e lumit Tenesi. ibekteshi 63

Rajoni i lumit Tenesi përfshinte një sipërfaqe prej 37 mijë mila katrorë,kishte rreth 4.5 milionë banorë në të cilën rreth 70% të popullsisë ishin popullsi bujqësore pasiqë bujqësia paraqiste leminë kryesore ekonomike ku një pjesë e madhe merreshin me kultivimin e misrit dhe të pambukut. ibekteshi 64

Për realizimin e këtij plani u formua administrata e luginës Tenesi puna e së cilës funksiononte nëpërmjet një ndërmarrjes e cila ishte nën kontrollin e shtetit dhe për veprimtarinë e vet drejtëpërdrejt i përgjigjej Kongresit amerikan. Për realizimin e këtij programi shtetëror kësaj ndërmarrjeje iu kishin besuar pesë funksione: ibekteshi 65

rregullimi i lumit i cili do të pengonte vërshimet; përmirësimi i lumit për lundrim; ngritja e hidrocentraleve - prodhimi dhe distribuimi i energjisë elektrike; pyllëzimi dhe ndryshimi i qëllimit në shfrytëzimin e sipërfaqeve margjinale bujqësore; zhvillimi i bujqësisë dhe ndihma në zhvillimin industrial. ibekteshi 66

Politika e zhvillimit rajonal në Britani të Madhe Në Angli sikurse edhe në SHBA industrializimi i hovshëm dhe zhvillimi i komunikacionit ndikoi në formimin e qendrave të mëdha urbane dhe ekonomike - qendra të mëdha industirale formoheshin kryesisht rreth baseneve të minierave,zonave industriale,luginave të lumenjve,porteve të ndryshme etj.në vendet ku tanimë ekzistonin mundësi objektive dhe subjektive për zhvillimin e industrisë. ibekteshi 67

U formuan disa makrorajone që ekonomisë së vendit i japin karakter polarizues nga të cilat dallojmë: Rajoni i Londrës, Rajoni i Birmingham-it, Rajoni i Bristol-it, Rajonet e brezit të parë industrial, Rajonet e brezit të parë që kanë një bazë industriale dhe nivel të ulët urban, Zonat periferike. ibekteshi 68

Masat konkrete të politikës së zhvillimit rajonal në Angli Në vitin 1937 qeveria e Anglisë formoi Komisionin e vet për realizimin e anketës Mbi shpërndarjen e popullsisë industriale dhe me këtë anketë Komisioni ka përfshirë territorin e mbarë vendit e jo në mënyrë parciale siç ishte caktuar me ligjin e vitit 1934. Komisioni në vitin 1939 dha raportin e vet nga i cili duhet dalluar dy masa: ibekteshi 69

Masa e parë ishte se Komisioni duhej të ishte organ kompetent administrativ me anën e të cilit shteti bën vendosjen e drejtë të industrisë në pikëpamje territoriale. Masa e dytë kishte të bëj me përkufizimin e vendosjes së industrisë në rajonin e Londrës që poashtu ka paraqitur një masë mjaft aktive në politikën e zhvillimit rajonal në Angli. ibekteshi 70

Në Angli si edhe në çdo vend tjetër për kah niveli I forcave prodhuese dallojmë këto vise specifike jo mjaft të zhvilluara: Viset e pazhvilluara - karakterizohen me normë të lartë të papunësisë (50-100% - Irlanda veriore, Uellsi, Skotlanda); Viset intermediale (ndërrajonale) të pazhvilluara (21,7%) - karakteristikë kryesore është struktura e vjetëruar e industrisë,migrimi i popullsisë dhe problemi urban; Viset e braktisura dhe të ndotura (40%) - këto vise gjeografikisht gjenden në territoret e viseve të pazhvilluara ndërrajonale. ibekteshi 71

Politika e zhvillimit rajonal në Francë Franca sikurse edhe Anglia hyn në radhën e vendeve që në jetën praktike ka zbatuar politikën e zhvillimit rajonal si pjesë përbërëse të politikës së zbatuar ekonomike dhe në pikëpamje të zhvillimit të forcave prodhuese Franca mund të ndahet në dy pjesë kryesore: ibekteshi 72

Pjesa Veriore - prej Avrës e deri në Marsejë paraqet pjesën e zhvilluar në të cilën janë përqëndruar rreth 85% të kapaciteteve industriale të vendit dhe ku jetojnë 2/3 e popullsisë. Pjesa Jugore - prej Avrës e Marsejit paraqet territorin jo mjaft të zhvilluar të Francës ibekteshi 73

Masat konkrete të politikës së zhvillimit rajonal në Francë Duke u mbështetur në zhvillimin e deritanishëm territorial të Francës,të gjitha masat e marra të politikës së zbatuar të zhvillimit rajonal mund të ndahen në dy grupe kryesore: Masat e drejtpërdrejta - në kuadër të të cilave bëjnë pjesë fondet e ndryshme; Masat e tërthorta - ku bëjnë pjesë masat e ndryshme të politikës fiskale. ibekteshi 74

Masat e drejtpërdrejta përfshijnë formimin e fondeve të ndryshme me anën e të cilëve shteti ka intervenuar në nxitimin e zhvillimit të territoreve jo mjaft të zhvilluara,si: Fondi për zhvillimin ekonomik e shoqëror; Fondi për intervenimin e rregullimit të territorit; Fondi për rregullimin e pasurisë së patundshme dhe të urbanizimit. ibekteshi 75

Masat e tërthorta janë masat e ndryshme të politikës fiskale me të cilat janë nxitur subjektet ekonomike që të plasojnë kapitalin e tyre në viset jo mjaft të zhvilluara dhe në kuadër të politikës fiskale masat më kryesore që ndërmerr Franca janë: ibekteshi 76

Premitë për zhvillimin rajonal, Premitë për realizimin e disa aktiviteteve terciare, Kompensimi për decentralizëm, Lehtësitë tatimore në baza të ndryshme, Ndihmë në favor të fuqisë punëtore, Ndihma lokale. ibekteshi 77

Politika e zhvillimit rajonal në RF të Gjermanisë Në kuadër të vendeve të Evropës Perëndimore Gjermania Federale paraqet vendin ekonomikisht më të zhvilluar dhe në pikëpamje territoriale nuk ekzistojnë diferenca të mëdha të zhvillueshmërisë sepse i gjithë territori i vendit është i zhvilluar dhe si karakteristikë kryesore e ekonomisë së këtij vendit është integriteti i saj - ekzistojnë marrëdhënie ndërrajonale dhe interrajonale ekonomike. ibekteshi 78

Territoret jo mjaft të zhvilluara në RF të Gjermanisë përbënin 61% të sipërfaqës së përgjithshme dhe 36% të popullsisë së përgjithshme të vendit ndërsa kriteret për përcatimin e viseve jo mjaft të zhvilluara në RF të Gjermanisë ishin të ndryshme por veçojmë: normat e punësimit; të ardhurat kombëtare për një banorë; gjendja e infrastrukturës. ibekteshi 79

Masat konkrete të politikës së zhvillimit rajonal në RF të Gjermanisë Në RF të Gjermanisë sikurse edhe në vendet e zhvilluara të Evropës Perëndimore politika e zhvillimit rajonal ishte mjaft aktive dhe masat të cilat ndërmori shteti në nxitimin e viseve jo mjaft të zhvilluara ishin të numërta por të gjitha ato mund të ndahen në dy grupe kryesore: në masat e drjtëpërdrejta në masat e tërthorta ibekteshi 80

Masat e drejtëpërdrejta sikurse edhe në vendet tjera poashtu edhe në Gjermanin Federale - ishin formuar fonde të ndryshme dhe janë marrë masa të tjera në nivel federal me anën e të cilave shteti ka intervenuar në nxitimin e zhvillimit të viseve ekonomikisht jo mjaft të zhvilluara. ibekteshi 81

Masat e tërthorta të politikës së zhvillimit rajonal në RF të Gjermanisë nuk zinin ndonjë vend të rëndësishëm - poashtu hyjnë masat e politikës fiskale të cilat përdoreshin shumë më pak se që ishte rasti me vendet tjera. ibekteshi 82

Politika e zhvillimit rajonal në Itali Në Itali sikurse edhe në vendet tjera të Evropës Perëndimore zhvillimin ekonomik e karakterizon polarizimi territorial dhe sikurse edhe në vendet tjera faza e parë e industrializimit kushtëzoi koncentrimin e aktiviteteve ekonomike e shoqërore nëpër qendra të mëdha dhe rajone të caktuara. ibekteshi 83

Në pikëpamje të zhvillimit të forcave prodhuese Italia sikurse edhe Franca ështe e ndarë në dy pjesë kryesore: Pjesa Veriore - që paraqet vise të zhvilluara - përfshinë 59% të territorit të gjithmbarshëm të vendit,ku jetojnë 64% e popullsisë; Pjesa Jugore - që paraqet vise jo mjaft të zhvilluara - përfshinë 41% të territorit të gjithmarshëm,ku jetojnë 36% e popullsisë (karakterizohet me nivel shumë të ulët të zhvillimit të forcave prodhuese dhe standard të ulët të popullsisë në raport me pjesën Veriore). ibekteshi 84

Duke pasur parasysh formën dhe mënyrën e intervenimit të shtetit i gjithë sistemi i politikës së zhvillimit rajonal mund të ndahet në dy periudha kryesore: Periudha e parë - përfshinë kohën e viteve 1947-1957 në të cilën Qeveria ka tentuar të krijojë politikën e përgjithshme rajonale,e cila paraqet të ashtuquajturën fazë paraindustriale të viseve jo mjaft të zhvilluara; Periudha e dytë - përfshin kohën pas vitit 1957 e tutje,e cila marrë parimisht paraqet fazën e industrializimit të viseve jo mjaft të zhvilluara. ibekteshi 85

Politika e zhvillimit rajonal në Bashkimin Evropian Dallimet në nivelin e zhvillueshmërisë mes vendeve anëtare të Bashkimit Evropian (BE) janë evidente për arsye se zhvillimi i tyre është bërë në rrethana të ndryshme historike,politike dhe ekonomike. Divergjencat ekonomike mes këtyre vendeve veçmas shprehen përmes nivelit të të ardhurave kombëtare për një banor dhe normës së punësimit përkatësisht të papunësisë. ibekteshi 86

Në Bashkimin Evropian tani është krijuar termi Evropa e rajoneve i cili gjithnjë e më tepër po zgjërohet në qarqet politike dhe në shtruarjen e problemeve të zhvillimit rajonal. Çështja e politikës së zhvillimit rajonal dita më ditë po bëhet realitet e që po përqafohet vëçmas nga vendet jo mjaft të zhvilluara të BE-së - Evropianizimi dhe rajonizimi konsiderohen brenda një konteksti të ngushtë si të dy anët e një medaljeje ibekteshi 87

Masat konkrete të politikës së zhvillimit rajonal në Bashkimin Evropian Bashkimi Evropian dallohet për marrjen e masave konkrete në politikën rajonale të zhvillimit dhe kjo politikë mbështetet në formimin e disa fondeve të cilat janë ngritur në nivel të komunitetit që duke zhvilluar lëmi dhe sektorë të ndryshëm ekonomik ndikojnë edhe në zhvillimin sa më të barabartë territorial të vendeve anëtare të BE-së. ibekteshi 88

Fondet kryesore me të cilat BE-ja zbaton politikë rajonale të zhvillimit janë: Fondi Social Evropian (SEF) Fondi Evropian i Orientimit dhe Garancisë Bujqësore (FEOGA) Fondi Evropian i zhvillimkit rajonal (FEDER) Instrumenti i Financimit dhe i Orientimit të Peshkimit (IFOP) Fondi Koheziv (Fondi për Ndihmë) ibekteshi 89

Marrja e mjeteve të fondeve strukturore kushtëzohet me plotësimin e disa kushteve të cilat duhet të jenë në suaza dhe në pajtim me objektivat e politikës rajonale të zhvillimit në kuadër të BE-së. Në fillim për të marrë mjetet e këtyre fondeve duhej plotësuar shtatë kritere dhe duke filluar nga viti 2000 numri i këtyre kritereve (objektivave) u shëndrrua në tre kritere,që janë: ibekteshi 90

Objektivi i parë - sipas këtij objektivi politika rajonale e zhvillimit promovohet (zbatohet) aty ku produkti i brendshëm (GDP) për një banor është më i vogël se 75% nga mesatarja e BE-së. ibekteshi 91

Objektivi i dytë - sipas këtij objektivi me politikën rajonale të zhvillimit duhet mbështetur transformimi ekonomik dhe shoqëror i zonave me strukturë ekonomike të pavolitshme qofshin ato zona me rënie të industrisë,zona bujqësore të dobëta,zona urbane apo zonat e peshkimit. ibekteshi 92

Objektivi i tretë - sipas këtij objektivi me politikën rajonale të zhvillimit duhet të kontribuohet në përshtatjen dhe në modernizimin e politikave dhe të sistemeve të arsimit,informimit dhe punësimit. ibekteshi 93

Definimi dhe kriteret e matjes së nivelit zhvillimor të vendeve jo mjaft të zhvilluara të botës ibekteshi 94

Termi i vendeve jo mjaft të zhvilluara të botës Në literaturën profesionale ekonomike për kuptimin e vendeve jo mjaft të zhvilluara përdoren terma të shumtë - kjo ndodh për faktin se është shumë vështirë të definohen këto vende për ç arsye sot,jo vetem në jetën e përditshme por edhe në literaturën profesionale ekonomike përdoren terma të ndryshëm për të bërë dallimin e këtyre vendeve me vendet e zhvilluara të botës. ibekteshi 95

Në vazhdim do t i shqyrtojmë termat më kryesorë që mund t i hasim në literaturën profesionale ekonomike për vendet jo mjaft të zhvilluara të botës. ibekteshi 96

Vendet e pazhvilluara apo vendet e prapambetura - kjo shprehje për herë të parë është përdorur në literaturën anglo-sanksone dhe shumë ekonomistë modernë bëjnë dallimin mes shprehjes të pazhvilluar dhe të prapambetur. Në kuptimin ekonomik shprehja i pazhvilluar nënkupton mos zhvillim apsolut dhe relativ të një vendi apo të grup vendesh. ibekteshi 97

Realisht nuk ka vend të pa zhvilluar në kuptimin e plotë të fjalës por ekziston diferenca mes vendeve të ndryshme të botës në nivelin e arritur të zhvillimit të forcave prodhuese dhe termi vende të pazhvilluara nuk shpreh ne fakt esencën e proceseve ekonomike të vendeve të botës që tani kanë nivel më të ulët të zhvillueshmërisë,në raport me vendet e zhvilluara. ibekteshi 98

Nëse e përdorim termin vendet e prapambetura atëherë ç kuptojmë me të moszhvillim apo fyerje? Në kuptimin që përdoret ky term kuptohet nuk ka karakter e as domethënie fyese apo përbuzëse por me të tentohet të shprehet moszhvillimi ekonomik e shoqëror i vendit apo grup vendesh të caktuara të botës. ibekteshi 99

Mirëpo në jetën e përditshme kjo shprehje më tepër ka kuptim fyes - simbolizon një mosmirësjellje të njeriut (p.sh.për dikë që nuk ka sjellje të mira nënkuptohet se fjala është për personin që ka botëkuptime prapanike,nivel të ulët arsimor,tregon sjellje jo të mira) - paraqet njeri të prapambetur. Ky term nuk shpreh esencën e vendeve ekonomikisht jo mjaft të zhvilluara të botës dhe si i tillë ai duhet përdorur vetëm kur bëhet fjalë për njerëz me sjellje jocivilizuese. ibekteshi 100

Vendet në rrugë të zhvillimit - nga aspekti ekonomik të gjitha vendet e botës pa marrë parasysh nivelin e zhvillueshmërisë së tyre,janë në rrugë të zhvillimit mirëpo dallimi qëndron në atë se disa vende të botës kanë mundësi më të mëdha materiale dhe realizojnë dinamikë më të shpejtë të zhvillimit ekonomik të tyre e disa të tjera mundësi më të vogla materiale dhe realizojnë dinamikë më të ngadalshme të zhvillimit ekonomik të tyre. ibekteshi 101

Vendet në zhvillim - nëse përdorim termin vendet në zhvillim atëherë shtrohet pyetja se për cilat vende bëhet fjalë - për vendet e zhvilluara,mesatarisht të zhvilluara apo vendet jo mjaft të zhvilluara të botës. Shprehja vendet në zhvillim ka filluar të përdoret në literaturën ekonomike atëherë kur vendet jo mjaft të zhvilluara të botës filluan të tregojnë gjallëri ekonomike - në kuptimin që përdoret ky term tentohet të tregohet për avancimin e zhvillimit ekonomik edhe në vendet jo mjaft të zhvilluara të botës. ibekteshi 102

Vendet e varfëra - ky term shpreh nivelin e ulët të një grup vendesh të botës,ato që kanë nivel të ulët të zhvillimit të forcave prodhuese,papunësi të madhe,nivel të ulët arsimor kulturor,standard të ulët jetësor të popullsisë etj. Ky term në një mënyrë tregon shkaqet e moszhvillimit ekonomik të një grup vendesh të caktuara të botës dhe nga aspekti ekonomik poashtu nuk shpreh esencën dhe përmbajtjen e vendeve jo mjaft të zhvilluara. ibekteshi 103

Vendet e Botës së Tretë - ky term ka hyrë në literaturën profesionale shkencore nga Instituti Nacional për Studime Demografike dhe në fillim ky term është përdorur shumë më tepër si shprehje politike për të bërë ndarjen e vendeve të botës sipas blloqeve. ibekteshi 104

Kohëve të fundit pasi në kuadër të vendeve të painkuadruara kryesisht bëjnë pjesë vendet jo mjaft të zhvilluara termi vendet e Botës së Tretë në fakt përdoret për të shprehur vendet jo mjaft të zhvilluara të botës dhe në literaturën profesionale kur flitet për Botën e Tretë duhet të kuptohet se fjala është për vendet jo mjaft të zhvilluara të botës. ibekteshi 105

Vendet jo mjaft të zhvilluara - terminologjia e zhvillimit rajonal është e datës së re dhe ekzistojnë shprehje të ndryshme për të paraqitur vendet ekonomikisht jo mjaft të zhvilluara të botës - çdo autor insiston të përdorë shprehjen (termin) e vet,për t u dalluar nga autorët tjerë kurse në esencë të gjitha ato kanë të njejtin qëllim - t i prezantojnë vendet jo mjaft të zhvilluara të botës andaj te gjitha shprehjet që përdoren për këtë qëllim duhet kuptuar si sinonime. ibekteshi 106

Duke pasur parasysh gjendjen faktike,përkatësisht nivelin e zhvillueshmërisë mendohet se shprehja më adekuate që përfshin dhe pasqyron nivelin e zhvillimit ekonomikoshoqëror të vendeve në fjalë është vendet jo mjaft të zhvilluara të botës dhe në terminologjinë e zhvillimit rajonal me këtë term duhet kuptuar se fjala është për ato vende të cilat kanë: ibekteshi 107

nivel të ulët të zhvillimit të forcave zhvilluese; nivel të ulët të GDP-së në përgjithësi dhe për një banor; nivel të ulët të fondeve kryesore në përgjithësi dhe për një banor; nivel të ulët të zhvillueshmërisë në raport me vendet e zhvilluara; nivel të ulët të standardit jetësor etj. ibekteshi 108

Nocioni vendet jo mjaft të zhvilluara përdoret në literaturën ekonomike dhe më gjërë,për të treguar nivelin e arritur ekonomik të një vendi apo grup vendesh të botës dhe karakterizohen me epitetet e urisë,të papunësisë,të mjerimit etj.thënë më shkurt me standard të ulët të jetës dhe me nivel të ulët të zhvillimit të forcave prodhuese. ibekteshi 109

Ende nuk ekziston definim i prerë apo i përgjithshëm,e as kritere të prera për caktimin e vendeve jo mjaft të zhvilluara të botës,mirëpo si do që të jetë mes ekonomistëve ekzistojnë mendime të ndryshme se çka kuptojmë me vende jo mjaft të zhvilluara të botës përkatësisht çka i karakterizon këto vende. ibekteshi 110

Karakteristikat kryesore me të cilën dallohen apo që u përkasin vendeve jo mjaft të zhvilluara të botës janë: Plotësimi i nevojave; Mungesa e potencialit zhvillimor; Niveli i ulët i GDP-së apo të të ardhurave kombëtare; Gjendja ekonomike dhe shoqërore; Niveli i ulët i industrializimit etj. ibekteshi 111

Pra,në ndarje globale për nga niveli i zhvillimit të forcave prodhuese sot në botë kemi vende ekonomikisht të zhvilluara dhe vende ekonomikisht jo mjaft të zhvilluara dhe për këtë më nuk ka dilema sepse grupimi i vendeve të botës për nga niveli i zhvillueshmërisë në këto dy grupe - është gjendje faktike. Lidhur me këtë çështje si problem në vete paraqitet përcaktimi i kritereve që duhet të marrë për të bërë ndarjen e vendeve të zhvilluara dhe vendeve jo mjaft të zhvilluara. ibekteshi 112

Shikuar historikisht,prej momentit kur në mënyrë intensive politika e zhvillimit rajonal është trajtuar në teorinë dhe praktikën e zhvillimit ekonomik në përmasa ndërkombëtar si kriter për përcaktimin e nivelit përkatësisht limitit mes vendeve të zhvilluara dhe vendeve jo mjaft të zhvilluara,janë marrë këta tregues kryesorë: ibekteshi 113

Produkti vendor bruto dhe të ardhurat kombëtare për një banor - këta dy tregues globalë makroekonomik zakonisht janë marrë dhe merren si tregues kryesorë për të shprehur nivelin e (mos) zhvillimit përkatësisht kufirin mes vendeve të zhvilluara dhe jo mjaft të zhvilluara të botës. ibekteshi 114

Treguesit e tjerë ekonomikë dhe shoqërorë - autorë të shumtë për përcaktimin e vendeve jo mjaft të zhvilluara marrin edhe tregues të tjerë të zhvillimit shoqëror që paraqesin masë reale për matjen e nivelit të (mos) zhvillimit ekonomik e shoqëror, si; numrin e proteinave për banor,shkallën e analfebetizmit,gjendjen shëndetësore të popullsisë,numrin e mjekëve apo shtretërve për një banorë etj. ibekteshi 115

Mendimi rreth shkaqeve të ngecjes së zhvillimit ekonomik të vendeve jo mjaft të zhvilluara ibekteshi 116

Vendet jo mjaft të zhvilluara të botës në fazën e tanishme të zhvillimit të tyre dhe të nivelit të arritur ekonomik botëror paraqesin probleme në vete dhe mjaft kompleks si në aspektin politiko-shoqëror ashtu edhe në aspketin ekonomiko-social. ibekteshi 117

Ngecja e zhvillimit ekonomiko-shoqëror e vendeve jo mjaft të zhvilluara nuk paraqet problem vetëm ekonomik por ajo implikohet në të gjitha poret jetësore të pjesës dërrmuese të popullatës botërore andaj çështja e vendeve jo mjaft të zhvilluara të botës duhet të shtrohet dhe të analizohet në mënyrë komplekse objektive e shkencore. ibekteshi 118

Kur bëhet fjalë për vendet jo mjaft të zhvilluara të botës, nuk duhet kuptuar vetëm ngecjen e tyre ekonomike por edhe duhet pasur parasysh se në këto vende jeton mbi 2/3 e popullsisë botërore e cila ballafaqohet me problemet më elementare jetësore - pra me një standard shumë të ulët jetësor. ibekteshi 119

Marrë në tërësi duke mos u lëshuar në stërhollimin e faktorëve dhe shkaqeve,problemi i vendeve jo mjaft të zhvilluara të botës paraqitet si: Fenomen shoqëror kompleks Fenomen jashtë (ekstra) ekonomik Fenomen ekonomik ibekteshi 120

Strategjia e zhvillimit ekonomik e vendeve jo mjaft të zhvilluara të botës ibekteshi 121

Me strategjinë e vendeve jo mjaft të zhvilluara të botës duhet kuptuar gjetjen e formave,metodave,rugëve dhe marrjen e masave më përkatëse të politikës së zbatuar rajonale - rendit ekzistues ekonomik e ndërkombëtar për nxitimin e zhvillimit më të shpejtuar ekonomik të ketyre vendeve dhe luftës kundër varfërisë,urisë,papunësisë e problemeve të tjera sociale shoqërore si dhe daljen nga prapambeturia shoqërore. ibekteshi 122

Shqyrtimi i strategjisë së zhvillimit ekonomik të vendve jo mjaft të zhvilluara mund të bëhet nga aspekti i: Dimensionit kohor - i cili mund të ketë karakter: njëvjeçar, afatmesëm dhe afatëgjate ibekteshi 123

Dimensionit hapësinor - nga i cili strategjia e zhvillimit mund të jetë: globale (në nivel ndërkombëtar) rajonale (në kuadër të një grup vendesh apo kontinenti) kombëtare (në kuadër të vendit përkatës) ibekteshi 124

Nocioni dhe llojet e rajoneve ekonomike Rajoni si pjesë e caktuar e hapësirës paraqet koncept politiko-administrativ,ndarjen e një vendi në pikëpamje territoriale si në aspektin politik,administrativ ashtu edhe në aspektin ekonomik. Rajoni apo rajonet paraqesin kategori historiko-shoqërore që u formuan nën ndikimin e zhvillimit ekonomik dhe shoqëror qoftë në kuadër të një vendi apo në përmasa botërore. ibekteshi 125

Marrë globalisht të gjitha rajonet ekonomike mund të grupohen sipas: përmbajtjes këmbimit të mallrave nivelit të zhvillimit ekonomik sipas përfshirjes së lëndës së studimit ibekteshi 126

Në procesin e rajonizimi ekonomik pos faktorëve ekonomik ndikim të veçantë kanë faktorët politikë, shoqëror,social,nacional etj. Me rajonizimin ekonomik duhet kuptuar delimitimin e territorit kombëtar në njësi më të vogla rajonale,sipas zhvillimit të forcave prodhuese. ibekteshi 127

Politika e zhvillimit rajonal në kushtet bashkëkohore të zhvillimit ekonomik paraqet pjesë të pandashme dhe integrale të politikës së zhvillimit të gjithmbarshëm të ekonomisë kombëtare dhe që të jetë më efikase ajo më parë duhet të përcaktoj: njësinë kryesore rajonale metodat,masat dhe mjetet e politikës së zhvillimit rajonal zhvillimin harmonik territorial ibekteshi 128

Përcaktimi i nivelit të (mos) zhvillueshmërisë Është vështirë të bëhet klasifikimi i kritereve për përcaktimin e nivelit të zhvillueshmërisë për shkak të karakterit heterogjen të tyre por marrë në tërësi kriteret që shërbejnë për matjen dhe përcaktimin e nivelit të (mos) zhvillimit ekonomik e shoqërorë mund të grupohen në: zhvillimin e forcave prodhuese rezultatet e veprimit të forcave prodhuese standardin jetësor ibekteshi 129

Politika e zhvillimit ndërrajonal në ish- Jugosllavi Modeli i financimit të viseve jo mjaft të zhvilluara ibekteshi 130

Sipas intervenimit dhe të masave që kishte ndërmarr ish- Federata Jugosllave në politikën e zhvillimit ndërrajonal përkatësisht për nxitimin e zhvillimit më të shpejtë të viseve jo mjaft të zhvilluara deri në periudhën e ekzistimit të saj,mund ta ndajmë në pesë etapa kryesore: ibekteshi 131

etapa e parë - 1947-1951 (periudha administrative) etapa e dytë - 1952-1956 (periudha e parë e vetëqeverisjes) Etapa e tretë - 1957-1960 Etapa e katërt - 1961-1965 Etapa e pestë - 1966 e këndej ibekteshi 132

Politika aktive e zhvillimit ndërrajonal në ish-jugosllavi është zbatuar pas vitit 1965 - masat konkrete që janë marrë pas këtij viti për nxitimin e zhvillimit ekonomikoshoqëror të viseve jo mjaft të zhvilluara,ishin: Fondi Federativ për kreditimin e republikave jo mjaft të zhvilluara dhe krahinat autonome; Mjetet plotësuese buxhetore të Federatës. ibekteshi 133

Etapa pas vitit 1966 paraqet periudhën më aktive dhe më efikase në zbatimin e politikës së zhvillimit rajonal në ish- Jugosllavi sepse me formimin e Fondit Federativ u insitucionalizua edhe sistemi i nxitjes së zhvillimit të republikave jo mjaft të zhvilluara dhe të KSA të Kosovës. Në tabelën në vijim do shohim shumën e mjeteve të fondit nëpër periudha sipas planeve pesëvjeçare dhe nëpër vise jo mjaft të zhvilluara. ibekteshi 134

1966-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1985 Struktura Struktura Struktura Struktura Territoret Vlera Vlera Vlera Vlera Viset jo mjaft të zhvilluara Bosnjë Hercegovina 8.925,6 100,0 24.577,8 100,0 77.047,1 100,0 209.243,8 100,0 2.740,1 30,7 7.968,7 32,4 23.525,1 30,6 56.141,8 26,8 Mali I Zi 1.169,4 13,1 2.812,5 11,4 8.314,7 10,8 21.675,5 10,4 Maqedonia 2.338,5 26,2 5.625,0 22,9 16.629,4 21,6 37.048,0 17,7 Kosova 2.677,5 30,0 8.171,6 33,3 28.470,5 37,0 95.382,6 45,6 Plasmani i përgjithshëm i mjeteve të Fondit të realizuara në periudhën 1966-1985

Viset jo mjaft të zhvilluara në ish-jugosllavi nuk ngelnin prapa viseve të zhvilluara vetëm në pikëpamje të zhvillimit ekonomik por edhe në pikëpamje të zhvillimit të lëmive shoqërorë. Me qëllim të nxitimit të zhvillimit të lëmive shoqërore në viset jo mjaft të zhvilluara ish-jugosllavia intervenonte me mjetet plotësuese të buxhetore të saj. ibekteshi 136

Në kuadër të politikës së zhvillimit ndërrajonal mjetet plotësuese buxhetore të Federatës ish-jugosllave paraqisnin masë komponente mjaft të rëndësishme për nxitimin e zhvillimit shoqërorë të viseve jo mjaft të zhvilluara dhe me qëllim të sigurimit të zhvillimit më të shpejtuar të lëmive shoqërore në këto vise,duke filluar nga periudha e viteve 1966-1970 si masë e veçantë kanë hyrë mjetet plotësuese buxhetore të Federatës. ibekteshi 137

Struktura Struktura Struktura Struktura Çmimet aktuale në miliona dinarë Viset jo mjaft të zhvilluara Bosnjë Hercegovina 1966-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1983 Vlera Vlera Vlera Vlera 8.925,6 100,0 24.577,8 100,0 77.047,1 100,0 209.243,8 100,0 2.740,1 30,7 7.968,7 32,4 23.525,1 30,6 56.141,8 26,8 Mali I Zi 1.169,4 13,1 2.812,5 11,4 8.314,7 10,8 21.675,5 10,4 Maqedonia 2.338,5 26,2 5.625,0 22,9 16.629,4 21,6 37.048,0 17,7 Kosova 2.677,5 30,0 8.171,6 33,3 28.470,5 37,0 95.382,6 45,6 Dinamika dhe struktura e mjeteve buxhetore të Federatës për periudhën e viteve 1966-1983

Zhvillimi ekonomik dhe politika rajonale e zhvillimit në Kosovë në ish-jugosllavi ibekteshi 139

Varësisht nga pozita ekonomiko-shoqërore që kishte Kosova në ish-jugosllavi zhvillimin ekonomik të saj mund ta ndajmë në tri periudha: Zhvillimin ekonomik në periudhën 1947-1965 Zhvillimin ekonomik në periudhën 1966-1989 Zhvillimin ekonomik pas vitit 1989 ibekteshi 140

Zhvillimi ekonomik i çdo vendi,poashtu edhe i Kosovës shprehet nëpërmjet dinamikës së zhvillimit ekonomik kurse dinamika përmes normave të shtimit të produktit shoqëror,si tregues më relevant makroekonomik. Produkti shoqëror si tregues global sintetik më së miri shpreh dinamikën e zhvillimit ekonomik në periudha të caktuara kohore. ibekteshi 141

Norma e shtimit të produktit të përgjithshëm shoqëror dhe për një banorë në periudhën e viteve 1948-1994 I.Produkti i përgjithshëm Periudha: 1948-1965 1948-1956 1957-1965 Periudha: 1966-1989 1966-1974 1975-1989 Ish-Jugosllavia 6,9 3,9 8,8 3,8 6,0 2,4 Kosova Periudha :1948-1989 4,9 4,7 Periudha: 1991-1994 (Jugosllavia - Unioni Serbi me krahinat dhe Mali i Zi) -17,7-16,7 II.Produkti shoqëror për një banor Periudha: 1948-1965 1948-1956 1957-1965 Periudha: 1966-1989 1966-1974 1975-1989 7,1 2,5 7,8 2,9 5,1 1,6 5,7 3,0 8,5 3,9 6,5 2,4 3,4 1,0 5,8 1,4 3,7-0,3 Periudha: 1948-1989 3,5 2,3 Periudha: 1991-1994 (Jugosllavia - Unioni Serbi me krahinat dhe Mali i Zi) -11,9-17,8

Për të fituar një pasqyrë reale të zhvillimit ekonomik të Kosovës në ish-jugosllavi pos shqyrtimit të dinamikës me rëndësi është edhe pasqyrimi i zhvillimit nëpër lëmitë ekonomike. Për analiza më komplekse ekonomike me rëndësi është të dihet struktura ekonomike sepse nga ajo përfitohet pasqyrë më reale e zhvillimit të gjithmbarshëm ekonomik. ibekteshi 143

Normat e produktit shoqëror sipas lëmive ekonomikë në periudhën 1948-1988 1948 1965 1948 1956 1957 1965 1966 1988 1966 1974 1975 1988 1948 1988 Ekonomia gjithsejt 5,7 3,0 8,5 3,9 6,5 4,5 5,1 - Industria e xehtaria 10,0 9,4 10,8 5,6 7,3 7,2 7,5 - Bujqësia e peshkataria 3,0 0,3 4,4 3,1 3,4 5,1 2,7 - Pylltaria 0,0 0,8-0,4 1,3 1,1 2,5 0,8 - Ekonomia e ujërave 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 3,3* - Ndërtimtaria 9,6 9,6 16,7 1,7 9,9-5,1 5,0 - Komunikacioni 8,1 7,0 9,4 5,1 8,4 4,8 6,4 - Tregtia 7,7** 0,0 0,0 0,0 7,5 0,7 5,2* - Hoteleria e turizmi 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 4,2* - Zejtaria 4,8 6,9 1,8 2,2 6,8-1,0 3,1

Efektet e shtimit ekonomik shprehen përmes rritjes së treguesve globalë makroekonomik si dhe formimit të strukturës ekonomike - se çfarë efekte kishte sistemi ekonomik i ish-jugosllavisë shihet më së miri në nivelin e arritur të zhvillimit të forcave prodhuese dhe formimit të strukturës ekonomike të kësaj treve. ibekteshi 145

Struktura e produktit shoqëror në ekonominë e Kosovës nëpër lëmitë ekonomike 1947 1952 1962 1972 1982 1989 1994 Ekonomia gjithsejt 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 - Sektori shoqëror 0,0 59,2 61,7 72,8 78,4 76,9 51,8 - Sektori individual 0,0 40,8 38,3 27,2 21,6 23,0 48,2 - Industria e xehtaria 16,1 20,8 24,3 34,9 36,8 44,2 28,4 - Bujqësia dhe peshkataria 58,3 44,9 38,5 24,1 23,2 27,5 32,0 - Pylltaria 2,3 2,5 1,0 0,6 0,5 0,5 1,0 - Ekonomia e ujërave 0,0 0,7 0,3 0,3 0,5 0,5 1,0 - Ndërtimtaria 5,7 4,9 9,3 14,2 12,0 5,4 5,3 - Komunikacioni dhe lidhjet 3,2 4,4 6,1 5,5 5,3 4,9 10,0 - Tregtia e hoteleria 10,0** 10,2 11,0 14,6 14,8 11,1 17,4 - Zejtaria 3,8 4,3 2,4 2,5 1,8 1,9 3,3

Në analizat empirike struktura ekonomike pos sipas lëmive ekonomikë shqyrtohet edhe sipas grupeve të veprimtarive përkatësisht sektorëve ekonomik - se çfarë ndryshimesh ka pësuar ekonomia e Kosovës e vërejmë në tabelën e mëposhtme: Struktura e produkti shoqëror të ekonomisë sëkosovës sipas sektorëve ekonomik Ekonomia gjithsejt 1947 1952 1962 1972 1982 1989 1994 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 - Sektori parësor 60,6 48,1 39,8 25,0 24,2 27,9 36,8 - Sektori dytësor - Sektori tretësor 25,6 30,0 36,0 51,6 50,6 51,5 44,8 13,8 21,9 24,2 23,4 25,2 20,1 19,7 Të dhënat janë sipas çmimeve të vitit 1994

Në Kosovë nuk ishte problem vetëm zhvillimi i përgjithshëm ekonomik por edhe zhvillimi rajonal përkatësisht zhvendosja territoriale e objekteve ekonomike. Zhvillimi rajonal përkundër zhvillimit të përgjithshëm dhe sektorial paraqet dimension mjaft të rëndësishëm të zhvillimit të Kosovës i cili për periudhë të gjatë ishte lënë pas dore dhe ka filluar të zbatohet shumë vonë. ibekteshi 148

Deri në vitin 1970 zhvillimi ekonomiko-shoqëror u koncentrua kryesisht në qendrat më të mëdha urbane pasiqë dalloheshin me infrastrukturë ekonomike e shoqërore në krahasim me qendrat e tjera dhe ngritja e objekteve ekonomike dhe industriale në këto qendra bëri të mundshëm zhvillimin më të shpejtë ekonomikoshoqëror të tyre në krahasim me qendrat e tjera komunale të Kosovës. ibekteshi 149

Politika konkrete dhe aktive e zhvillimit rajonal në Kosovë fillon nga Plani shoqëror në pesëvjeçarin 1971-1975 dhe duke filluar nga kjo periudhë Kosova ndërmorri masa konkrete dhe të ndryshme në kuadër të politikës së vet ekonomike për zhvillimin harmonik territorial. ibekteshi 150

Masa kryesore e politikës së zhvillimit rajonal që zbatoi Kosova ishte Fondi për nxitimin e zhvillimit më të shpejtuar të komunave ekonomikisht jo mjaft të zhvilluara dhe për realizimin e zhvillimit rajonal në këtë pesëvjeçar, Kosova nxorri dy ligje kryesore: ibekteshi 151

Ligji mbi Fondin për nxitimin e zhvillimit më të shpejtuar të komunave ekonomikisht jo mjaft të zhvilluara Ligjin për përcaktimin e komunave jo mjaft të zhvilluara. ibekteshi 152

Sipas ligjit për përcaktimin e komunave ekonomikisht jo mjaft të zhvilluara në periudhën e viteve 1971-1975 si komuna jo mjaft të zhvilluara të Kosovës u morën të gjitha ato të cilat e kishin koeficientin relativ të zhvillimit më të vogël se 2/3 (66,6%) të mesatarës së Kosovës. Koeficientin relativ i zhvillimit është llogaritur në bazë të këtyre treguesve kryesorë ekonomik: ibekteshi 153

Të të ardhurave kombëtare për një banorë, Të pjesmarrjes së të ardhurave të industrisë në të ardhurat kombëtare të përgjithshme, Të vlerës së fondeve kryesore të sektorit shoqëror për një banor, Të normës së punësimit në sektorin shoqëror (numri i të punësuarve në 100 banorë) Në bazë të lartësisë së të hyrave vetanake buxhetore për një banor. ibekteshi 154