ΣΟΛΩΝ ΜΙΧΑΗΛΙ ΗΣ «Ελληνική Σουίτα» για βιολοντσέλο και πιάνο 2 ο µέρος-andantino

1 Ελένη Κυπριανού Καθηγήτρια Μουσικής ΣΟΛΩΝ ΜΙΧΑΗΛΙ ΗΣ «Ελληνική Σουίτα» για βιολοντσέλο και πιάνο 2 ο µέρος-andantino Γενικά για το έργο H «Ελληνική σουίτα» για βιολοντσέλο και πιάνο γράφτηκε το 1966. Το έργο το συναντούµε επίσης και ως έργο αποκλειστικά για πιάνο. Η «Ελληνική Σουίτα» είναι βασισµένη κυρίως πάνω σε µελωδίες παρµένες από την κυπριακή δηµοτική µουσική. Τα µέρη της είναι τέσσερα και έχουν όλα τριµερή φόρµα ΑΒΑ και είναι τα ακόλουθα: I. Allegretto II. Andantino III. In memoriam IV. Allegro non troppo e giocoso Ο Σόλωνας Μιχαηλίδης, στο 1 ο 2 ο και 4 ο µέρος της σουίτας επιλέγει να επεξεργαστεί κι από ένα κυπριακό δηµοτικό τραγούδι: - στο 1ο µέρος το τραγούδι «Τυλλιρκώτισσα», όπου µετά από µια εισαγωγή τεσσάρων µέτρων του πιάνου το τσέλο εισάγει ατόφια τη µελωδία του τραγουδιού στο αυθεντικό της τέµπο, και ακολουθεί η επεξεργασία της - στο 2ο µέρος, που αποτελεί και το αντικείµενο της παρούσας µελέτης, το χορό/ τραγούδι «Το µήλον», για το οποίο θα γίνει εκτενέστερη αναφορά πιο κάτω - στο 4ο µέρος το τραγούδι «Ψιντρή βασιλιτζιά µου», όπου µετά από ένα τµήµα πολλών µέτρων, στο οποίο ο Σόλωνας Μιχαηλίδης αναδεικνύει, επεξεργάζεται και αναπτύσσει τα ρυθµικά στοιχεία του τραγουδιού, εµφανίζει και πάλι ατόφια τη δηµοτική µελωδία και στο αυθεντικό της τέµπο. Εξαίρεση αποτελεί το 3 ο µέρος της σουίτας, το In memoriam. Το µελωδικό θέµα που χρησιµοποιεί εδώ ο Σ. Μιχαηλίδης δεν αποτελεί µελωδία από κυπριακό δηµοτικό τραγούδι αλλά ανήκει στο ίδιο το συνθέτη. Απλά παραπέµπει σε δηµοτική µελωδία, έχει το ηχόχρωµα µιας δηµοτικής µελωδίας. Το όλο µέρος το χαρακτηρίζει µια λυπηµένη ατµόσφαιρα. Τη θρηνητική του µελωδία τη έχει χρησιµοποιήσει ήδη ο συνθέτης και στο έργο του «Τα φυλακισµένα µνήµατα». Η ανάλυση του Andantino ( 2 ου µέρους ), που θα ακολουθήσε, συνοδεύεται επίσης από το εξής υλικό: Βιογραφικό για Σόλωνα Μιχαηλίδη παρτιτούρα του δηµοτικού τραγουδιού «Το µήλον» µε καταγραφές, του Θεόδουλου Καλλίνικου και του Γεωργίου Αβέρωφ ηχογραφηµένες εκτελέσεις του δηµοτικού τραγουδιού «Το µήλον» παρτιτούρα του Andantino µε µορφολογική ανάλυση ηχογράφηση του Andantino

2 Ανάλυση του Andantino - 2ου µέρους της Σουίτας Όπως έχω προαναφέρει, το 2 ο µέρος της «Ελληνικής Σουίτας» είναι βασισµένο στο κυπριακό δηµοτικό χορό και συνάµα τραγούδι «Το µήλον». Είναι ένας καθαρά ανδρικός χορός, που ανήκει στην κατηγορία των Αντικριστών χορών (Καρσιλαµάδων). Το µέτρο του είναι 9/8 (µε εσωτερικό διαχωρισµό 5/8 και 4/8, στη µορφή 3/8+2/8+2/8+2/8). (Στις δύο καταγραφές του τραγουδιού που επισυνάπτω -Θ. Καλλίνικου και Γ. Αβέρωφ-, παρατηρούµε ότι, και στις δύο το τραγούδι έχει την εσωτερική ρυθµική δοµή 4/8 και 5/8. Ο Σ. Μιχαηλίδης βλέπουµε να κάνει µια διαφοροποίηση δίνοντας τη δοµή 5/8+4/8 χωρίς αυτή να αλλοιώνει ροή της µελωδίας.) Το Andantino έχει τριµερή φόρµα ΑΒΑ. Από πλευράς τονικότητας, βλέπουµε να γίνεται µια ανάµειξη των µειζόνων και ελασσόνων κλιµάκων µε τις αρχαίες ελληνικές κλίµακες, κάτι που συνηθίζει γενικά ο Σόλωνας Μιχαηλίδης στα έργα του. Το έργο κινείται γύρω από τoν υποδώριο αρχαίο ελληνικό τρόπο ή αλλιώς αιολικό, κτισµένο πάνω στη νότα Μι. Η αντίστοιχη ευρωπαϊκή κλίµακα είναι η Μι φυσική ελάσσονα. Κάπου υπάρχουν και στοιχεία από την Μι αρµονική ελάσσονα, δηλαδή ο οξυµένος προσαγωγέας ρε#: Μι αιολικός τρόπος Μι ελάσσονα φυσική-αρµονική 1o µέρος του Andantino : Α (µέτρα 1-12) : Το µέρος ξεκινά µε το πιάνο να παίζει τη µελωδία του τραγουδιού «Το µήλον» (µέτρα 1-6) σε πολύ πιο αργό τέµπο απ ότι γνωρίζουµε να ακούεται το τραγούδι στην αυθεντική του απόδοση ως δηµοτικό. Μπορούµε µάλιστα, πολύ άνετα, ακούωντας το, να µετράµε σε όγδοα (η σήµανση από τον συνθέτη είναι =138). Η µελωδία είναι στο δεξί χέρι ενώ το αριστερό στηρίζει τη µελωδία αρµονικά µε µια κίνηση σε δέκαταέκτα, βασισµένη σε αρπισµούς. Το µέρος αυτό το ονοµάζω α1. α1 τµήµα: µέτρα 1-6 Η τονικότητα είναι η Μι φυσική ελάσσονα - Μι αιολικός τρόπος - µε στιγµιαία εµφάνιση του ρε# στη συνοδεία του πιάνου στο αριστερό χέρι στο µέτρο 2- σε χρωµατική κατιούσα κίνηση- και ακολούθως στο µέτρο 3, όπου και λύνεται στο ρε φυσικό. Μετά τη έλευση έξι µέτρων όπου τελειώνει η παρουσίαση της µελωδίας από το πιάνο το τσέλο κάνει τη πρώτη του εµφάνιση παρουσιάζοντας κι αυτό τη ίδια δηµοτική µελωδία αλλά ένα διάστηµα 4 ης προς τα κάτω για τα επόµενα επίσης 6 µέτρα, ξεκινώντας από τη νότα µι. Η τονικότητα της µελωδίας εδώ είναι η Σι φυσική ελάσσονα -Σι αιολικός τρόπος. Το τµήµα αυτό το ονοµάζω α2. α2 τµήµα: µέτρα 7-12 Σι αιολικός τρόπος

3 Σι φυσική ελάσσονα Στο µέρος του πιάνου (µέτρα 8 και 10, αρ. χέρι) παρουσιάζεται το ντο φυσικό, κάτι που µας παραπέµπει στο δωρικό τρόπο: Σι δωρικός τρόπος: Το σολ# που βλέπουµε στο µέτρο 9, στη συνοδεία του πιάνου στο αριστερό χέρι, είναι απλά στα πλαίσια µιας χρωµατικής κίνησης που αρχίζει από το µέτρο 8: λα-σολ# -σολ αναίρεση - φα#. Η κατάληξη του µέρους αυτού (µέτρο 12, στο 6 ο όγδοο) γίνεται όµως στη Σι µείζονα! Στους αρχαίους ελληνικούς τρόπους οι µείζονα κλίµακα αντιστοιχεί µε τον λύδιο τρόπο. Επίσης, αν θέλουµε να αντιπαραβάλουµε µε µια αντιστοιχία από την Ευρωπαϊκή Μουσική, θα λέγαµε ότι ο Σ.Μ. χρησιµοποιεί εδώ το αρµονικό µέσο της Τρίτης της Πικαρδίας.(=ένα µέρος σε ελάσσονα κλίµακα τελειώνει µε πτώση στην οµώνυµη µείζονα, δηλαδή µε υπερυψωµένη τη 3η της κλίµακας) Συνοψίζοντας η δοµή του 1 ου µέρους, Α, έχει ως εξής: Α(α1-α2) ---------------------------------------------------------------------------- 2 ο µέρος του Andantino Β (µέτρα 13-22): Τµήµα β (µέτρα 13-17): Στο µέρος αυτό, το οποίο ξεκινά µε το πιάνο, η µελωδία εξελίσσεται ελεύθερα. Ο Σ.Μ. χρησιµοποιώντας ως αφετηρία το αρχικό µοτίβο του βασικού µελωδικού θέµατος του Andantino (e xxe q ) στο δεξί χέρι, προχωρεί σε µια ελεύθερη ανάπτυξή του. Το ίδιο µοτίβο εµφανίζεται επίσης στην αρχή των µέτρων 14 και 15 µε µικρή ρυθµική παραλλαγή(e. xxxq ) καθώς και µερικώς µελωδική. Το µέρος Β ξεκινά στην Ντο# φυσική ελάσσονα, ή αλλιώς Ντο# αιολικό τρόπο, αλλά µε τη εµφάνιση του φυσικού ρε στο τέλος του µέτρου 13 (αριστερό χέρι) πάλι µας παραπέµπει στο Ντο# δωρικό τρόπο. Το µι# που υπάρχει στο πιάνο /αριστερό χέρι/ είναι στα πλαίσια µιας χρωµατικής κίνησης (φα#-µι#-µι) Ντο# φυσική ελάσσονα Ντο# αιολικός τρόπος Ντο# δωρικός τρόπος

4 Τµήµα γ (µέτρα 18-22): Στο µέτρο 17 εισάγεται το τσέλο αναπτύσσοντας κι αυτό µε τη σειρά του το αρχικό πάλι µοτίβο του βασικού µελωδικού θέµατος του Andantino (e xxe q ), µε µια ενδιαφέρουσα καινοτοµία στη µελωδία: το διάστηµα µεταξύ του 1 ου και του 2 ου φθόγγου δεν είναι µεγάλη δευτέρα αλλά µικρή,σι λα#, που µαζί µε το ρε# (στο πιάνο και στο τσέλο) µέχρι το µέτρο 20, µας δίνουν το χρώµα του Ντο# φρυγικού τρόπου. Ντο# φρυγικός τρόπος Από το µέτρο 20, τόσο στη γραµµή του τσέλου όσο και του πιάνου, επαναφέρεται το ρε φυσικό που µαζί µε το λα φυσικό που ακούγεται αργότερα στο µέτρο 22 µας επαναφέρουν στο Ντο# δωρικό τρόπο. Το τµήµα γ, όµως, τελειώνει στο µέτρο 22 µε µια αναπάντεχη πτώση στη Ντο# µείζονα (ή διαφορετικά λύδιο τρόπο), ή αλλιώς µε την Τρίτη της Πικαρδίας, αρµονικό µέσο που χρησιµοποίησε ο συνθέτης και πιο πριν, στο τέλος του 1 ου µέρους του Andantino, του µέρους Α. Τµήµα δ (µέτρα 23-26): Στο µέτρο 23 φαίνεται να αρχίζει ένα άλλο τµήµα. Η συγχορδία Ντο# µείζονα στο τέλος του µέτρου 22 λειτουργεί ως δεσπόζουσα προς τη πρώτη συγχορδία - Φα# ελάσσονα - του τµήµατος δ. Τα δύο όργανα συνεχίζουν κι εδώ την ταυτόχρονη πορεία τους. Η µελωδία ακούγεται στο τσέλο και το πιάνο στηρίζει αρµονικά σε κίνηση και πάλι δεκάτων έκτων. Το τσέλο ωστόσο ξεκινά µε µια παραλλαγή του αρχικού µοτίβου, της µελωδίας, αντί ακόµα µιας έκθεσης του αυθεντικού: Τσέλο Μέτρο αρ. 23: Παραλλαγή Αυθεντικό µοτίβο Το τµήµα αρχίζει στη Φα# ελάσσονα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η µετατροπική αλυσίδα στα µέτρα 24 και 25 και στα δύο όργανα. Όπως τελειώνει το τµήµα αυτό έχοντας στο τελευταίο µέτρο (26), τις συγχορδίες Μι και Λα ελάσσονα, φαίνεται να µας οδηγεί αρµονικά στην αρχική κλίµακα του Andantino, τη Μι ελ. Ο Σ. Μ. δίνει όµως µια άλλη τονική εξέλιξη. Λόγος γι αυτό θα γίνει πιο κάτω, στη ανάλυση του επόµενου τµήµατος. Συνοψίζοντας η δοµή του Β µέρους έχει ως εξής: Β (γ-δ-ε) ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 3 ο µέρος του Andantino: Α (µέτρα 23-36) Poco meno mosso: Το τρίτο µέρος έχει τη µικρότερη έκταση από τα άλλα δύο, κάτι που συνηθίζεται στην τριµερή µορφή. Φέρει την ένδειξη Poco meno mosso (λίγο πιο αργό, µε λιγότερη κίνηση), το οποίο κινείται, θα λέγαµε, σε στυλ recitativo: το τσέλο εκτελεί τη µελωδία και το πιάνο συνοδεύει αρµονικά µε συγχορδίες σε αραιά χρονικά διαστήµατα. Το πιάνο, από τη πλούσια κίνηση που το χαρακτήριζε, τώρα περνά σε «ακινησία». Το τσέλο παρουσιάζει εδώ ολόκληρο το βασικό µελωδικό θέµα του Andantino κάπως ελεύθερα ξεκινώντας στο τέλος του µέτρου 26 (τρία τελευταία όγδοα) µε ατόφιο το αρχικό γνωστό µοτίβο (e xxe q ). Στο τµήµα αυτό δίνω την ονοµασία στ/α καθότι αποτελεί µια διασκευή του αυθεντικού θέµατος α.

5 Ο συνθέτης αναπτύσσει εδώ στο Poco meno mosso και ένα άλλο µοτίβο από το βασικό µελωδικό θέµα του Andantino, αυτό που υπάρχει στην αρχή του µέτρου αρ.3 ( e. xe ). Εδώ βλέπουµε το µοτίβο αυτό να λειτουργεί σαν ένας ιστός που διαπλέκει το αλλοιωµένο βασικό θέµα εµπλέκοντας σε κάθε του εµφάνιση φθόγγους του βασικού θέµατος. Το βλέπουµε στα µέτρα 27, 30, 31 µε σταθερή τη ρυθµική του µορφή ενώ η µελωδική του, παρουσιάζεται ελαφρώς αλλοιωµένη: δεν υπάρχει η επανάληψη µεταξύ του 2 ου και 3 ου φθόγγου, αλλά ο τρίτος συνεχίζει την κατιούσα κίνηση των δύο πρώτων. Στην εξέλιξη του βασικού µελωδικού θέµατος εδώ στο Poco meno mosso, σ αυτή την αλλοιωµένη του µορφή βλέπουµε να κάνει ο συνθέτης κάποιους σταθµούς (µ. 28 και 32). Πιο κάτω βλέπουµε πως «κρύβεται» το βασικό θέµα στην εδώ αλλοιωµένη του µορφή και τις αντιστοιχίες που υπάρχουν µε τα µοτίβα του αυθεντικού, όπως αυτό παρουσιάζεται στην αρχή του Andantino. Τα πιο µεγάλα στο µέγεθος φθογγόσηµα είναι του αυθεντικού θέµατος αλλά σε άλλο τονικό ύψος. Παρατηρούµε ότι ο Σ.Μ. επικεντρώνεται στην ανάδειξη κάποιων από τα µοτίβα του αρχικού θέµατος: το 1 ο που ακούγεται στην αρχική τονικότητα, το 4 ο που ακούγεται στη Φα ελ. (ένα ηµιτόνιο ψηλότερα από την αρχική). Και στην ίδια τονικότητα συνεχίζει και µε την εµφάνιση του 6 ου, 7 ου και 8 ου µοτίβου. Τονικότητα: Η µελωδία αρχίζει από τη νότα λα, όπως και στην αρχή του Andantino. Εναρµονίζεται όµως µε τη συγχορδία λα ελάσσονα (µέτρο 26) και σολ µείζονα (µέτρο 27) αντί µε τη συγχορδία µι ελάσσονα όπως στην αρχή του Andantino στα µέτρα 1 και 2. Η τονικότητα στη οποία βρισκόµαστε στα πρώτα µέτρα (26-27-28) είναι ο Μι αιολικός τρόπος µε ένα χρώµα και από τον φρυγικό µε τη στιγµιαία παρουσία του ντο# στο µέτρο 27. Από το µέτρο αρ. 29 όµως βλέπουµε να περνούµε πλέον σε κλίµακα µε υφέσεις: τη Φα φυσική ελάσσονα ή αλλιώς Φα αιολικό τρόπο. Η µετάβαση στη Φα ελάσσονα γίνεται πολύ συµπυκνωµένα: στο µέτρο 28 η συγχορδία σολ µείζονα λειτουργεί ως ναπολιτάνικη συγχορδία στην Φα#, ακολουθεί η IV συγχορδία της ίδιας κλίµακας, η Σι ελάσσονα (µε 7 η ) και αµέσως µετά εµφανίζεται µια ρεb µείζονα συγχορδία που µπορούµε να την ερµηνεύσουµε ως εναρµόνια της ντο# µείζονας συγχορδίας, δηλαδή της V της Φα# αρµονικής ελάσσονος. Όµως τελικά δεν καταλήγει στη Φα# ελάσσονα αλλά στη Φα φυσική ελάσσονα. Η σχέση µεταξύ της Ρεb µείζονος και τη Φα ελάσσονος συγχορδίας είναι σχέση τρίτης, αρµονικό µέσο για µετατροπία, χαρακτηριστικό για την περίοδο του Ροµαντισµού.

6 Ένα χαρακτηριστικό εδώ στοιχείο εδώ είναι ο ισοκράτης πάνω στη νότα φα (µέτρα 30-33), στη δεύτερη / χαµηλή φωνή του τσέλου, αλλά και στο πιάνο µε την πλάγια κίνηση από τη συγχορδία φα στη σιb, κάτι που θυµίζει βυζαντινή ψαλµωδία. Έτσι βλέπουµε το συνθέτη ούτε σ αυτό το µικρό έργο να µην παραλείπει να χρησιµοποιήσει στοιχεία και από τη βυζαντινή µουσική. οµή του τρίτου µέρους: Α (στ/α) Coda ο Σ.Μ. κλείνει το Andantino µε µια coda (µέτρα 36-τέλος), ένα επίλογο που τον κτίζει πάνω στην ανάπτυξη του αρχικού µοτίβου του µελωδικού θέµατος του Andantino (e xxe q ). Tο τέµπο επιστρέφει στην αρχική του ταχύτητα (Tempo Io) Η coda ξεκινά µε το πιάνο (τρία πρώτα µέτρα), το οποίο «επανέρχεται» σε κίνηση και µετά εισάγεται το τσέλο και παραµένει µέχρι το τέλος. Ταυτόχρονα όµως µε την είσοδο του τσέλου υπάρχει η σήµανση accelerando e crescendo molto µέχρι το τέλος του κοµµατιού. Και στο µέρος του πιάνο, αλλά και του τσέλου, δεσπόζει το αρχικό µοτίβο από το βασικό µελωδικό θέµα του Andantino, όπου το συναντάµε στη αρχή των µέτρων 37-41, σε διαφορετική θέση στο 42, καθώς και στο µέτρο 41, όπου εκεί έχει µια συµπυκνωµένη παρουσία: εµφανίζεται πρώτα στο πιάνο σε αναστροφή (µι φα-µι-ρε αντί του αυθεντικού µι-ρε-µι-φα) και αµέσως µετά στο τσέλο στην αυθεντική του µορφή. Στο µέτρο 42, ίσως ο Σ.Μ θέλοντας ακόµα περισσότερο να το αναδείξει αυτό το αρχικό µοτίβο του τραγουδιού, χρησιµοποιεί τους εξής τρεις τρόπους: - σταµατά την κίνηση στην αρχή του µέτρου µε µια συγχορδία και τοποθετεί το µοτίβο στο µέσο του µέτρου - ζητά να εκτελεστεί το µοτίβο µε sostenuto - εµφανίζει τον τρίτο του φθόγγο, το σολ, οξυµένο, δηλαδή σολ#, µεταγράφοντας έτσι το µοτίβο στη Μι µείζονα (τον αρχαίο ελληνικό λύδιο τρόπο), προσδίνοντας, µε αυτό τον τρόπο, ένα πιο φωτεινό κλείσιµο στο όλο Andantino. Τονικά η coda αρχίζει στη Φα φυσική ελάσσονα (φα αιολικό τρόπο) και σταδιακά επιστρέφει στην αρχική τονικότητα, τη Μι φυσική ελάσσονα (µι αιολικό τρόπο) κλείνοντας όπως αναφέραµε και πιο πάνω µε µια Μι µείζονα συγχορδία (λυδικός τρόπος), παραπέµποντας µας έτσι πάλι στο αρµονικό µέσο της «Τρίτης της Πικαρδίας», που συνολικά βλέπουµε να το χρησιµοποιεί τρεις φορές στο Andantino ο συνθέτης. οµή ολόκληρου του Andantino: Α (α1-α2) Β (γ-δ-ε) Α (στ/α) Κλείνοντας την ανάλυση του Andantino θα ήθελα να συνοψίσω και υπογραµµίσω παράλληλα κάποιες τεχνικές γραφής του Σόλωνα Μιχαηλίδη, χαρακτηριστικές για πολλά του έργα, που δίνουν στο έργο την ταυτότητα της ελληνικής / κυπριακής έντεχνης µουσικής: την χρήση και την αξιοποίηση της κυπριακής δηµοτικής και την ανάδειξη των ρυθµικών και µελωδικών της στοιχείων τη χρήση των αρχαίων ελληνικών τρόπων και τη συνύπαρξη τους µε τη ευρωπαϊκή τονική γλώσσα των µειζόνων και ελασσόνων κλιµάκων τη χρήση στοιχείων της βυζαντινής µουσικής χρήση µετατροπικών τακτικών του Ροµαντισµού (σχέση 3 ης ) Βιβλιογραφία-Πηγές: Εγκυκλοπαίδεια της Αρχαίας Ελληνικής Μουσικής Σόλωνα Μιχαηλίδη Σόλων Μιχαηλίδης- Η Ζωή και το Έργο του Έρευνα, συλλογή υλικού και συγγραφή κειµένων: Έλενα Λαµάρη Παπαδοπούλου Έκδοση Πολιτιστικών Υπηρεσιών Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισµού Κύπρου ΚΥΠΡΙΟΙ ΣΥΝΘΕΤΕΣ Ακροάσεις / Αναλύσεις έργων «Ελληνική σουίτα για τσέλο και πιάνο» ΣΟΛΩΝΑ ΜΙΧΑΗΛΙ Η Dvd, Παραγωγή: Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου, Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισµού Λευκωσία 2001 Ελένη Κυπριανού