2o Μάθηµα Αναφέραµε στο πρώτο µάθηµα τρόπους µε τους οποίους το κράτος επηρεάζει την οικονοµική συµπεριφορά µας. (νοµικό πλαίσιο, το κράτος αγοράζει και παράγει αγαθά και υπηρεσίες, ρυθµίζει τις πολιτικές των επιχειρήσεων, επιβάλλει φόρους και δίνει επιδοτήσεις, αναθέτει την κατασκευή δρόµων και λιµανιών σε κατασκευαστικές εταιρίες). Γενικά υπάρχουν πολλοί λόγοι που δικαιολογούν την κρατική παρέµβαση. Η κρατική λειτουργία και δηµόσια παραγωγή ορισµένων αγαθών και υπηρεσιών είναι αναγκαία (όπως για παράδειγµα: εθνική άµυνα και δηµόσια διοίκηση). Το ερώτηµα δεν είναι αν πρέπει να υπάρχει ή όχι κρατική παρέµβαση, αλλά η έκτασή της. Με απλά λόγια, το ερώτηµα είναι: πόση κρατική παρέµβαση χρειάζεται; Για να απαντήσουµε σχετικά µε το τι χρειάζεται, απαιτείται να κάνουµε αξιολογικές κρίσεις. Οι αποφάσεις δεν λαµβάνονται µόνο µε µαθηµατικά κριτήρια. Οι αποφάσεις είναι απόρροια αξιολογικών κρίσεων οι οποίες βασίζονται σε ορισµένα κριτήρια αξιών. Για να απαντήσουµε στο ερώτηµα πόση κρατική παρέµβαση χρειάζεται πρέπει αφενός να µπορούµε να περιγράψουµε το πώς λειτουργεί η οικονοµία και πώς το κάθε µέτρο κρατικής πολιτικής την επηρεάζει και αφετέρου να κάνουµε µια αξιολογική κρίση για το τι χρειάζεται να γίνει χρησιµοποιώντας κάποιο κριτήριο αξιολόγησης. Ας πάρουµε για παράδειγµα µια σκέψη για αύξηση του φόρου εισοδήµατος. Έστω ότι το Υπουργείο Οικονοµίας σκέφτεται να αυξήσει τους φορολογικούς συντελεστές των µισθωτών και συνταξιούχων κατά 5%. Ένα πρώτο ερώτηµα είναι πως θα αντιδράσει η οικονοµία και που θα αποκατασταθεί η ισορροπία. Ένα δεύτερο ερώτηµα είναι, δεδοµένου του πως θα συµπεριφερθεί η οικονοµία και ποιος θα ωφεληθεί και ποιος θα ζηµιωθεί από ένα µέτρο κρατικής πολιτικής, πρέπει να αυξηθούν οι φορολογικοί συντελεστές κατά 5%; Για την αντιµετώπιση οποιουδήποτε θέµατος πολιτικής πρέπει να χρησιµοποιηθεί η θετική οικονοµική και η δεοντολογική ή κανονιστική οικονοµική. Η θετική οικονοµική ασχολείται µε την περιγραφή της οικονοµίας. Ο ρόλος της εξαντλείται τόσο στην θεωρητική όσο και στην ποσοτική µελέτη των οικονοµικών φαινοµένων (που σχετίζονται µε την κρατική παρέµβαση). Η δεοντολογική ή κανονιστική οικονοµική ασχολείται µε ζητήµατα ευηµερίας. Το σύστηµα των αξιών, για το οποίο έγινε λόγος παραπάνω, αντανακλάται στο κριτήριο της κοινωνικής ευηµερίας µε το οποίο θα γίνει η τελική αξιολόγηση της οποιασδήποτε µορφής (και έκτασης) κρατικής παρέµβασης. Οι δύο προσεγγίσεις, της θετικής και της δεοντολογικής οικονοµικής, είναι συµπληρωµατικές αφού για να προταθεί µια πολιτική που έχει σκοπό την επίτευξη ενός απώτερου στόχου, µε βάση τα κριτήρια αξιών που χρησιµοποιούνται σε Χαράλαµπος Χρήστου 1/7
επίπεδο δεοντολογικής οικονοµικής, πρέπει να έχουν µελετηθεί οι συνέπειες αυτού του µέτρου µε βάση τη θετική οικονοµική ανάλυση. Θα δούµε αργότερα ότι αντικείµενο της δεοντολογικής οικονοµικής είναι και η ανάπτυξη συστηµατικών διαδικασιών µέσω των οποίων µπορούν να αξιολογηθούν για ένα σύνολο ανθρώπων οι επιπτώσεις µιας συγκεκριµένης πρότασης πολιτικής. Όπως για παράδειγµα η λήψη αποφάσεων σύµφωνα µε την αρχή της αποζηµίωσης. ρέπει να γνωρίζουµε ότι τα ζητήµατα κρατικής πολιτικής χαρακτηρίζονται από πληθώρα διαφωνιών. ιαφωνίες που έχουν να κάνουν είτε µε το πώς συµπεριφέρεται η οικονοµία και πώς αντιδρά βραχυπρόθεσµα ή µακροπρόθεσµα (διαφωνίες σε επίπεδο θετικής ανάλυσης), είτε µε το σύστηµα αξιών βάση του οποίου λαµβάνονται οι αποφάσεις (διαφωνίες σε επίπεδο θετικής ανάλυσης). Ένα ερώτηµα είναι γιατί να υπάρχουν διαφωνίες σε επίπεδο θετικής ανάλυσης, δηλαδή σχετικά µε το πώς συµπεριφέρεται και αντιδρά η οικονοµία. Μια απάντηση είναι ότι, αντίθετα µε άλλες επιστήµες, η οικονοµική επιστήµη δε µπορεί να χρησιµοποιήσει το πείραµα ώστε να επιβεβαιώσει συγκεκριµένες θεωρίες και να αποκλείσει οριστικά κάποιες άλλες. Αντιθέτως οι οικονοµολόγοι βασίζουν τις αναλύσεις τους σε υποδείγµατα (µοντέλα) τα οποία αφαιρούν σηµαντικό κοµµάτι από την πολυπλοκότητα της πραγµατικότητας µε σκοπό την κατανόηση των κύριων µηχανισµών που βρίσκονται πίσω από τη λειτουργία της οικονοµίας. Στο βαθµό που οι παραδοχές (υποθέσεις) στη βάση των οποίων χτίζονται τα οικονοµικά υποδείγµατα διαφοροποιούνται, θα διαφοροποιούνται και τα συµπεράσµατα. Για παράδειγµα, 1. Ο βαθµός ανταγωνισµού. Εκτεταµένες διαφωνίες υπάρχουν σε σχέση µε τον ανταγωνισµό που διέπει διαφορετικές αγορές. Το ανταγωνιστικό µοντέλο µπορεί να περιγράψει µερικές αλλά όχι όλες τις αγορές. Το αν υπάρχει τέλειος ή ατελής ανταγωνισµός όµως έχει συνέπειες, για παράδειγµα, σχετικά µε το πώς συµπεριφέρεται η οικονοµία και πώς αντιδρά, τόσο βραχυχρόνια όσο και µακροχρόνια, ως αποτέλεσµα µιας κρατικής πολιτικής. 2. Το µέγεθος της αντίδρασης από τη λήψη ενός µέτρου. Για παράδειγµα στη βάση διαφορετικών υποδειγµάτων µπορούν να υποστηριχθούν διαφορετικές απόψεις σχετικά µε το βαθµό στον οποίο η αύξηση του ΦΑ κατά 1% θα στρεβλώσει τη λειτουργία της ελληνικής οικονοµίας. Ακόµη και η ίδια θεωρία αν ελεγχθεί µε διαφορετικές οικονοµετρικές µεθόδους οι οποίες βελτιώνονται µε την πάροδο του χρόνου θα δώσει διαφορετικές προβλέψεις σε σχέση µε τα αποτελέσµατα µιας µεταβολής σε κάποιες παραµέτρους. Οι διαφωνίες που ανακύπτουν σε επίπεδο συστήµατος αξιών έχουν να κάνουν πολλές φορές µε ζητήµατα αντίστροφης αναλογίας µεταξύ της παραγωγικότητας (για παράδειγµα του ρυθµού αύξησης του ΑΕ) και του βαθµού ανισοκατανοµής του εισοδήµατος που ενδέχεται να προκύψει από συγκεκριµένες πολιτικές. Κυρίως, όµως έχουν να κάνουν µε το ποια είναι η ορθή µέθοδος για τη διαπροσωπική αξιολόγηση των χρησιµοτήτων-ωφελειών/κερδών διαφορετικών κοινωνικών οµάδων. Χαράλαµπος Χρήστου 2/7
Θα εµβαθύνουµε τώρα στους οικονοµικούς λόγους που δικαιολογούν την παρέµβαση του κράτους. Από τη µία βρίσκονται οι λόγοι που σχετίζονται µε την προσέγγιση της θετικής οικονοµικής (λόγοι που σχετίζονται µε την αποτελεσµατικότητα της λειτουργίας των αγορών) και από την άλλη λόγοι που σχετίζονται µε τη δεοντολογική οικονοµική (αναδιανοµή του εισοδήµατος και κοινωνική διάσταση του ρόλου του κράτους). Γνωρίζουµε ότι το οικονοµικό σύστηµα βασίζεται στη λειτουργία του ανταγωνισµού. Όλοι αναφέρονται στις αρετές του ανταγωνισµού σχετικά µε την κοινωνική ευηµερία και πολλές ρυθµιστικές παρεµβάσεις του κράτους προσανατολίζονται στην εξασφάλιση ανταγωνιστικών συνθηκών σε αγορές που τείνουν να αποκλίνουν από το χαρακτηρισµό αυτό. Το ερώτηµα που άπτεται της θετικής οικονοµικής έχει να κάνει µε την αποτελεσµατικότητα του ανταγωνισµού ως µέσο για την επίτευξη της άριστης κατανοµής των οικονοµικών πόρων. Συγκεκριµένα, το ερώτηµα είναι: Μπορούν και κάτω από ποιες συνθήκες οι ανταγωνιστικές αγορές να εξασφαλίσουν την αποτελεσµατική κατανοµή των οικονοµικών πόρων; Ένα δεύτερο ερώτηµα που σχετίζεται µε τη δεοντολογική οικονοµική είναι: οδηγεί ο ανταγωνισµός σε κοινωνικά επιθυµητά αποτελέσµατα; Αν όχι, τότε είναι πιθανό να απαιτείται κάποιου είδους κρατική παρέµβαση. Επανερχόµαστε στο πρώτο ερώτηµα: Μπορούν και κάτω από ποιες συνθήκες οι ανταγωνιστικές αγορές να εξασφαλίσουν την οικονοµική αποτελεσµατικότητα; Την απάντηση σε αυτό το ερώτηµα δίνει το 1 ο Θεµελιώδες Θεώρηµα της Οικονοµικής της Ευηµερίας: Κάτω από ορισµένες συνθήκες, οι ανταγωνιστικές αγορές οδηγούν σε κατανοµές πόρων οι οποίες είναι αποτελεσµατικές κατά Pareto. 1 Ορισµός: Κατά Pareto αποτελεσµατική είναι µια κατανοµή πόρων όταν δεν υπάρχει κάποια ανακατανοµή πόρων που να βελτιώνει τη θέση κάποιου χωρίς να χειροτερεύει τη θέση κάποιου άλλου. Με άλλα λόγια, οποιαδήποτε ανακατανοµή πόρων θα χειροτερεύσει τη θέση τουλάχιστο ενός ατόµου. Στη συνέχεια θα σκιαγραφήσουµε την απόδειξη αυτού του σηµαντικού Θεωρήµατος: Η οικονοµία µας αποτελείται από δύο άτοµα, το Ροβινσώνα και τον αρασκευά, δύο αγαθά, µήλα (Μ) και πορτοκάλια () και δύο συντελεστές παραγωγής, Γη (Γ) και εργασία (Ε). 2 1 Το θεώρηµα µπορεί να διατυπωθεί µε διαφορετικούς ισοδύναµους τρόπους. Για παράδειγµα, Όταν οι παραγωγοί και οι καταναλωτές δρουν κάτω από τέλεια ανταγωνιστικές συνθήκες (δηλαδή λαµβάνουν τις τιµές ως δεδοµένες) τότε κάτω από ορισµένες συνθήκες προκύπτει µια κατανοµή πόρων η οποία είναι αποτελεσµατική κατά Pareto. 2 Το θεώρηµα µπορεί να αποδειχθεί για µια οικονοµία µε πολλά αγαθά και καταναλωτές µε τη χρήση προχωρηµένων µαθηµατικών. Ωστόσο, οι βασικές σχέσεις είναι ίδιες µε αυτές που θα διαµορφωθούν στα πλαίσια της απλουστευµένης αυτής έκδοσης. Χαράλαµπος Χρήστου 3/7
ΑΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΑΝΤΑΛΛΑΓΉ Ξεκινάµε µε µια ανταλλακτική οικονοµία: Έστω ότι υπάρχει ένα απόθεµα από τα δύο αγαθά, Μ και δηλαδή δεδοµένες ποσότητες από τα δύο αγαθά που έχουν ήδη παραχθεί το οποίο µπορεί να κατανεµηθεί ανάµεσα στο Ροβινσώνα και τον αρασκευά. Η αποτελεσµατικότητα κατά Pareto, µε οµαλές προτιµήσεις (δηλαδή µε φθίνοντα ΟΛΥ), απαιτεί την ισότητα των οριακών λόγων υποκατάστασης µεταξύ των δύο αγαθών για τους δύο καταναλωτές (αν οι ΟΛΥ διαφέρουν τότε µπορεί να βελτιωθεί τουλάχιστο η θέση του ενός καταναλωτή χωρίς να µειωθεί η χρησιµότητα του άλλου). Η κατανόηση του ισχυρισµού αυτού µπορεί να διευκολυνθεί µε την χρήση του διαγράµµατος Edgeworth. Μήλα O αρασκευά αρασκευά ΟΛΥ Μ, ορτοκάλια Ροβινσώνα ΟΛΥ Μ, O Ροβινσώνα Μ ιάγραµµα 1. Ανάλυση χρησιµοποιώντας το κουτί του Edgeworth. Άρα η συνθήκη για αποτελεσµατικότητα στην ανταλλακτική οικονοµία είναι ΟΛΥ = ΟΛΥ, Ροβινσώνα αρασκευά Μ Ορισµός: το σύνολο των σηµείων στα οποία εξισώνονται οι οριακοί λόγοι υποκατάστασης του Ροβινσώνα και του αρασκευά αποκαλείται καµπύλη ανταλλαγών. Η καµπύλη ανταλλαγών όταν µεταφερθεί από το χώρο των αγαθών στο χώρο των ωφελειών (χρησιµοτήτων) αποτελεί την καµπύλη των δυνατοτήτων ωφέλειας. Χαράλαµπος Χρήστου 4/7
Μήλα O αρασκευά u αρασκευά ορτοκάλια Καµπύλη δυνατοτήτων ωφέλειας O Ροβινσώνα Μ ιάγραµµα 2. Μεταφορά από το χώρο των αγαθών στο χώρο των ωφελειών u Ροβινσώνα ΑΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΑΡΑΓΩΓΗ. Έστω ότι υπάρχει ένα απόθεµα από τους δύο συντελεστές παραγωγής, γη και εργασία, Γ και Ε. Οι συντελεστές παραγωγής µπορούν να κατανεµηθούν στην παραγωγή µήλων και πορτοκαλιών. Η αποτελεσµατικότητα κατά Pareto, υπό οµαλές προτιµήσεις, απαιτεί την ισότητα των οριακών λόγων τεχνικής υποκατάστασης γης µε εργασία για τις δύο συναρτήσεις παραγωγής (αν οι ΟΛΤΥ διαφέρουν τότε µπορεί να αυξηθεί η παραγωγή ενός προϊόντος χωρίς να µειωθεί η παραγόµενη ποσότητα του άλλου). Η κατανόηση του ισχυρισµού αυτού µπορεί να διευκολυνθεί µε την χρήση του διαγράµµατος Edgeworth. Το σύνολο των αποτελεσµατικών σηµείων παραγωγής όταν µεταφερθεί από το χώρο των εισροών στο χώρο των αγαθών αποτελεί την καµπύλη παραγωγικών δυνατοτήτων. Γή O ορτοκάλια ορτοκάλια Εργασία Ε Καµπύλη παραγωγικών δυνατοτήτων Μήλα O Mήλα Γ ιάγραµµα 3. Μεταφορά από το χώρο των εισροών στο χώρο των αγαθών Την κλίση της καµπύλης παραγωγικών δυνατοτήτων αποκαλούµε οριακό λόγο µετασχηµατισµού (ΟΛΜ). Τον ΟΛΜ πρέπει να αντιληφθούµε σε όρους κόστους παραγωγής δηλαδή θυσίας πόρων από την παραγωγή ενός αγαθού υπέρ της παραγωγής του άλλου. Ο οριακός λόγος µετασχηµατισµού των µήλων µε πορτοκάλια, ΟΛΜ, ισούται Χαράλαµπος Χρήστου 5/7
(προσεγγιστικά) µε τα αριθµό των πορτοκαλιών που πρέπει να θυσιαστούν προκειµένου να παραχθεί ένα επιπλέον µήλο. Ο ΟΛΜ ισοδυναµεί µε το λόγο του οριακού κόστους παραγωγής µήλων προς το οριακό κόστος παραγωγής πορτοκαλιών. 3 Εποµένως, ΟΛΜ Μ =, MC M MC ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΑΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Η συνθήκη για συνολική αποτελεσµατικότητα είναι ΟΛΥ = ΟΛΥ = ΟΛΜ, Ροβινσώνα αρασκευά Μ αράδειγµα: Έστω ότι 2 και ΟΛΥ Ρ οβινσώνα ΟΛΥ Μ, = = 1. Τότε, αν µειωθούν τα πορτοκάλια του Ροβινσώνα κατά 1, µπορούν να παραχθούν 2 µήλα. εδοµένου ότι ο Ροβινσώνας απαιτεί ένα µήλο για να αντισταθµίσει την απώλεια της χρησιµότητας από τη µείωση ενός µήλου, το ένα επιπλέον µήλο αποτελεί καθαρό όφελος για την οικονοµία των δύο ατόµων. Η ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΊΑ εδοµένου ότι σε µια ανταγωνιστική ισορροπία όλοι οι καταναλωτές και παραγωγοί είναι λήπτες τιµών, οι συνθήκες ισορροπίας για τους καταναλωτές είναι i pm ΟΛYΜ, = για κάθε καταναλωτή i. p Οι συνθήκες ισορροπίας για τους παραγωγούς είναι MCM pm = MC p MC Οπότε, δεδοµένου ότι ΟΛΜ Μ = M,, σε ισορροπία θα ισχύει MC i pm ΟΛ YΜ, = = ΟΛM p Εποµένως, ο ανταγωνισµός, υπό ορισµένες συνθήκες, εξασφαλίζει την οικονοµική αποτελεσµατικότητα. Το ερώτηµα που τίθεται τώρα είναι: Αποτελεί η οικονοµική αποτελεσµατικότητα στην οποία οδηγεί ο τέλειος ανταγωνισµός επαρκή συνθήκη για την απουσία κρατικής παρέµβασης; Στο σηµείο αυτό πρέπει να αντιληφθούµε ότι η ιστορία δεν σταµατά στην οικονοµική αποτελεσµατικότητα. Αυτό που ενδιαφέρει τελικά είναι η κοινωνική ευηµερία. Για παράδειγµα: πόση θα µπορούσε να είναι η κοινωνική ευηµερία που µιας κατανοµής εισοδήµατος που δίνει µηδενική ωφέλεια για τον αρασκευά, όπως 3 Σε αναλογία µε τον ΟΛΥ Χ,Υ που µετρά την ποσότητα του αγαθού Υ που πρέπει να θυσιαστεί προκειµένου να αντισταθµιστεί η αύξηση της χρησιµότητας από την αύξηση της κατανάλωσης του αγαθού Χ κατά µια µονάδα. Ο ΟΛΥ Χ,Υ ισούται µε το λόγο των οριακών χρησιµοτήτων των δύο αγαθών. Χαράλαµπος Χρήστου 6/7
το σηµείο Α στο παρακάτω διάγραµµα. Ο ανταγωνισµός, από µόνος του, θα οδηγήσει σε οικονοµική αποτελεσµατικότητα αλλά όχι, γενικά, σε µεγιστοποίηση της ευηµερίας. u αρασκευά B Καµπύλη δυνατοτήτων ωφέλειας A u Ροβινσώνα ιάγραµµα 4. Οικονοµική αποτελεσµατικότητα έναντι ευηµερίας Έτσι, ακόµη και µια αναποτελεσµατική από άποψη οικονοµικής αποτελεσµατικότητας κατανοµή όπως αυτή που αντιστοιχεί στο σηµείο Β είναι πολύ πιθανό να είναι πιο επιθυµητή σε σχέση µε µια (τελείως) άνιση κατανοµή όπως η Α. Ερώτηµα: υπάρχει τρόπος να προσεγγίσουµε την κοινωνικά άριστη κατανοµή πόρων χωρίς να αποκλείσουµε τη λειτουργία του ανταγωνισµού; Την απάντηση σε αυτό το ερώτηµα δίνει το: 2 ο Θεµελιώδες Θεώρηµα της Οικονοµικής της Ευηµερίας: Οποιοδήποτε σηµείο επί την καµπύλης δυνατοτήτων ωφέλειας µπορεί να προκύψει ως τέλεια ανταγωνιστική ισορροπία µετά από µια κατάλληλη ανακατανοµή του πλούτου. 4 Το 2 ο Θεµελιώδες Θεώρηµα από τη µια δικαιολογεί την κρατική παρέµβαση στο βαθµό που αυτή κάνει τη σωστή ανακατανοµή του πλούτου και από την άλλη παρέχει πλήρη υποστήριξη στον ανταγωνισµό ως µέσο για την επίτευξη της οικονοµικής αποτελεσµατικότητας. ΤΕΛΟΣ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ 4 Το θεώρηµα µπορεί να διατυπωθεί µε διαφορετικούς ισοδύναµους τρόπους όπως και το 1 ο Θεµελιώδες Θεώρηµα. Χαράλαµπος Χρήστου 7/7