Γνωστική γήρανση: Η επίδραση της ηλικίας και εκπαίδευσης στην αλλαγή των γνωστικών λειτουργιών σε άτοµα άνω των 60

Transcript

1 Γνωστική γήρανση: Η επίδραση της ηλικίας και εκπαίδευσης στην αλλαγή των γνωστικών λειτουργιών σε άτοµα άνω των 60 Αντρέας Χατζηκυπριανού, ΒΑ Φώφη Κωνσταντινίδου, Ph.D Τµήµα Ψυχολογίας & Κέντρο Εφαρµοσµένης Νευροεπιστήµης

2 NEW INFRUSTRUCTURE/0308/37

3 Εισαγωγή Τα άτοµα ηλικίας άνω των 60 είναι η ταχύτερα αναπτυσσόµενη ηλικιακή οµάδα στη γη. Ο πληθυσµός της γης γερνά τόσο γρήγορα, που οι ηλικιωµένοι θα ξεπεράσουν σε αριθµό τα παιδιά για πρώτη φορά στην ιστορία του ανθρώπινου γένους µέχρι το (World Population Prospects, 2015) Στην Κύπρο το ποσοστό των κατοίκων άνω των 60 είναι 18.22%. Κύπρου, 2015) (Στατιστική Υπηρεσία Τα τελευταία χρόνια έχει παρατηρηθεί πληθώρα ερευνών που ασχολούνται µε την παθογένεια της γήρανσης, την κλινική εικόνα της άνοιας, συµπεριλαµβανοµένης και της νόσου Αλτζχάιµερ, αλλά έχει δοθεί λιγότερη προσοχή στα άτοµα που δεν περνούν άνοια και ακολουθούν την φυσιολογική γνωστική γήρανση. (Blazer, Yaff & Liverman, 2015)

4 Γνωστική Γήρανση Αυτή η εστίαση στην παθολογική γήρανση σίγουρα έδωσε πολύτιµες πληροφορίες, αφού εκτιµάται ότι 46 εκατοµµύρια άνθρωποι παγκοσµίως έχουν σήµερα άνοια (World Alzheimer Report 2015). Οµως, οι άνοιες όπως η νόσος Alzheimer, δεν είναι φυσιολογικό επακόλουθο της φυσιολογικής γήρανσης. Τα στοιχεία δείχνουν ότι διαφορετικές νοητικές λειτουργίες έχουν διαφορετική πορεία εξέλιξης (Schaie, 2004). Ενώ κάποιες έρευνες δείχνουν πτώση σε συγκεκριµένες νοητικές λειτουργίες µε την αύξηση της ηλικίας, άλλες βρίσκουν πως οι ηλικιωµένοι έχουν καλύτερες επιδόσεις από νεότερα άτοµα, τουλάχιστον σε ορισµένες γνωστικές δοκιµασίες (Schaie, 2005; Salthouse, 1996) Οι αλλαγές στη γνωστική απόδοση των ηλικιωµένων ατόµων είναι ενδεχοµένως ένα αποτέλεσµα αλλαγών που συµβαίνουν στο κεντρικό νευρικό σύστηµα (Schaie, 2005)

5 Εκπαίδευση και γνωστική γήρανση Το µορφωτικό επίπεδο µετριάζει τη γνωστική εξασθένηση σε ενήλικες χωρίς άνοια (Bosma, et al., 2003; Arbuckle et al., 1998). o H εκπαίδευση προωθεί την πιο αποτελεσµατική γνωστική επεξεργασία και χρήση των δικτύων του εγκεφάλου, η οποία οδηγεί σε µικρότερη γνωστική πτώση έναντι της νευροπαθολογίας και επιβραδύνει της διαδικασίας της ηλικιακής εκφύλισης της γνωστικής εξασθένησης (Stern, 2006) Διαχρονικές µελέτες όπως αυτή της Victoria, βρίσκουν ότι η εκπαίδευση συσχετίζεται µε την ταχύτητας επεξεργασίας, µνήµη εργασίας, ευφράδεια και λεκτική επεισοδιακή µνήµη, αλλά δεν βρίσκουν στοιχεία που να αποδεικνύουν ότι τα περισσότερα χρόνια εκπαίδευσης µετριάζουν την πτώση σε καµία από αυτές τις περιοχές (Zahonde, Glymour, Sparks et al., 2011). Μια άλλη σειρά µελετών υποστηρίζει ότι το µορφωτικό επίπεδο επιταχύνει τη µείωση της γνωστικής λειτουργίας σε πληθυσµούς µε νόσο του Alzheimer (Andel, et al., 2006; Christensen, et al., 2001; Stern, 2006).

6 Νευρογνωστική Μελέτη Ενηλίκων o Η παρουσίαση αυτή αποτελεί µέρος του ερευνητικού προγράµµατος ''Νευρογνωστική Mελέτη Eνηλίκων'' Διαχρονική µελέτη Διερευνά νευροψυχολογική - ψυχοµετρική απόδοση Βιολογικούς δείκτες και δείκτες υγείας Θέµατα ποιότητας ζωής σε ενήλικες της ελληνοκυπριακής κοινότητας o Επικεφαλής της µελέτης η Δρ. Φώφη Κωνσταντινίδου, Καθηγήτρια του Τµήµατος Ψυχολογίας και Διευθύντρια του Κέντρου Εφαρµοσµένης Νευροεπιστήµης του Πανεπιστήµιου Κύπρου

7 Σκοπός παρουσίασης Η διερεύνηση των γνωστικών αλλαγών που ενδεχοµένως προκύπτουν µε το πέρας του χρόνου στα άτοµα που συµµετείχαν στην µελέτη αυτή. Έλεγχος επίδρασης της ηλικίας και του εκπαιδευτικού επιπέδου των συµµετεχόντων στην γνωστική γήρανση

8 Μεθοδολογία Συµµετέχοντες Εθελοντές από πολυδύναµα κέντρα απασχόλησης ενηλίκων, από όλες τις πόλεις της ελεύθερης Κύπρου 138 συµµετέχοντες! 70 Άντρες, 68 Γυναίκες Διαδικασία Οι συµµετέχοντες ολοκλήρωσαν µια σειρά νευρογνωστικών εργαλείων σε 3 διαφορετικές φάσεις. Οι επαναξιολογήσεις γίνονται 2 χρόνια µετά από κάθε αξιολόγηση. Time 1 Time 2 Time 3

9 Για τους σκοπούς της µελέτης αυτής οι συµµετέχοντες διαχωρίστηκαν σε δυο οµάδες που αφορούν ηλικιακή οµάδα και δυο οµάδες που αφορούν επίπεδο εκπαίδευσης Eκπαιδευτικό επίπεδο 5-9 (n=58) Ηλικιακή Οµάδα (n=93) 10+ (n=35) Ηλικιακή Οµάδα 76+ (n=45) 5-9 (n=30) Eκπαιδευτικό επίπεδο 10+ (n=15) n=88 n=50 Στατιστικές αναλύσεις Όλες οι στατιστικές αναλύσεις πραγµατοποιήθηκαν µε το στατιστικό πακέτο Κοινωνικών Επιστηµών (SPSS). Η κύρια στατιστική ανάλυση που χρησιµοποιήθηκε είναι: Mικτό µοντέλο πολυµεταβλητής ανάλυσης διακύµανσης (Mix Model MANOVA) µε δυο between group factors (ηλικία και επίπεδο εκπαίδευσης) α =.05

10 Γνωστικά Έργα Γενική Νοητική ικανότητα: Mini Mental State Examination (MMSE) Μνηµονικές Δεξιότητες : Hopkins Verbal Learning Test Revised (HVLT-R) Logical Memory Story Α και Β Εκτελεστικές Λειτουργίες, Ταχύτητα Επεξεργασίας Πληροφοριών Trail Making Tests (ΤΜΤ) Α και Β Symbol Digits Modalities Test Verbal Fluency: (COWAT)

11 Όλοι οι συµµετέχοντες ήταν απαραίτητο για τη συµµετοχή τους στην µελέτη: Nα είναι άνω των 60 H µητρική τους γλώσσα να είναι η ελληνική Να µην έχουν προηγούµενο ιστορικό νευρολογικής διαταραχής, όπως τραύµα στο κεφάλι, εγκεφαλικό επεισόδιο ή νευροεκφυλιστική διαταραχή Να µην υπάρχει ιστορικό σοβαρών ψυχιατρικών ή συναισθηµατικών διαταραχών που να απαιτεί νοσηλεία Βαθµολογία στο Mini Mental Score Examination τουλάχιστον 23. Με όλα τα παραπάνω διασφαλίζεται ότι στη µελέτη έχουµε ενήλικες που ακολουθούν το προφίλ της φυσιολογικής γνωστικής γήρανσης.

12 Μέσοι όροι και τυπικές αποκλίσεις σε γνωστικά τεστ που αφορούν γενική νοητική ικανότητα και µνηµονικές λειτουργίες Ages Ages 76+ Educational Group Educational Group TIME 1 - Tests MMSE 26,89 (1,85) 27,82 (1,59) 26,30 (1,95) 27,73 (1,70) Logical Memory A immediate 9,25 (4,23) 12,88 (3,44) 10,17 (3,45) 11,53 (2,74) Logical Memory A Delayed 5,94 (4,02) 9,45 (3,93) 6,03 (4,26) 7,60 (4,22) TIME 2 - Tests MMSE 26,88 (1.88) 27,46 (1,85) 26,88 (1.88) 27,46 (1.85) 9,60 (3,41) 15,60 (16,87) 9,00 (3,07) 9,66 (4,85) Logical Memory A immediate Logical Memory A Delayed 7,37 (3,82) 8,68 (4,17) 5,51 (4,07) 7,46 (6,15) TIME 3 - Tests MMSE 26,33 (4,15) 28,03 (1,97) 25,03 (3,15) 27,86 (1,76) Logical Memory A immediate 8,91 (3,50) 12,11 (4,51) 8,03 (3,73) 10,26 (3,65) Logical Memory A Delayed 6,44 (3,69) 9,08 (4,83) 5,33 (3,85) 7,73 (4,54)

13 Αποτελέσµατα Mini Mental State Examination (MMSE) Αλλαγές στον χρόνο: F(2,133)=1.36 p=.26 Hopkins Verbal Learning Test Revised (HVLT-R) Αλλαγές στον χρόνο: F(2,133)=.19 p=.82 Διαφορά στις επιδόσεις λόγω εκπαίδευσης: F(1,134)=14.66 p=.000 η²=.09 power=.97 Logical Memory A - Ιmmediate Αλλαγές στον χρόνο: F(2,129)=4.89 p=.009 η²=.71 power=.80 Διαφορά στις επιδόσεις λόγω εκπαίδευσης: F(1,130)=12.79 p=.000 η²=.09 power=.94 Logical Memory A Delayed Αλλαγές στον χρόνο: F(2,126)=.052 p=.95

14 F Words Μέσοι όροι και τυπικές αποκλίσεις στα γνωστικά τεστ που αφορούν εκτελεστικές λειτουργίες, ταχύτητα επεξεργασίας, λεκτική ευφράδεια Ages Ages 76+ Educational Group Educational Group TIME 1 - Tests ΤΜΤ Α (secs) 98,98 (44.87) 61,91 (18,10) 95,44 (40,89) 76,40 (23,15) TMT B (secs) 217,56(73,69) 141,44(68,83) 227,14(104,71) 166,30(71,05) F Words 7,00 (2,58) 9,70 (3,48) 7,96 (3,04) 10,06 (4,18) TIME 2 - Tests ΤΜΤ Α (secs) 97,32 (59,06) 63,22 (20,44) 102,51 (48,05) 81,80 (21,18) TMT B (secs) 216,41(79,85 ) 144,76 (51,66) 247,42 (106,69) 171,30 (48,60) F Words 7,14 (2,57) 9,38 (3,74) 7,64 (2,90) 8,40 (3,24) TIME 3 - Tests ΤΜΤ Α (secs) 91,87 (46,49) 65,65 (28,91) 120,85 (83,15) 83,93 (24,17) TMT B (secs) 240,16(111,36) 1 6 3, 7 9 (80,80) 271,85(101,70) 187,84 (66,83)

15 Αποτελέσµατα Trails Making Test A (TMT-A) Αλλαγές στον χρόνο: F(2,127)=1.40 p=.250 Εκπαιδευτικό Επίπεδο Trails Making Test B (TMΤ-B) Αλλαγές στον χρόνο: F(2,111)=4.28 p=.001 η2=.072 power=.85 τ ά Διαφορά στις επιδόσεις λόγω εκπαίδευσης: F(1,112)=25.61 p=.000 h2=.186 power=.99 λ ε π Symbol Digits Modalities Test Αλλαγές στον χρόνο: F(2,124)=12.54 p=.000 η²=.16 power=.99 Διαφορά στις επιδόσεις λόγω εκπαίδευσης: F(1,125)=59.96 p=.000 η²=.324 power=1 Trails Making Test B

16 Αποτελέσµατα Words from F Αλλαγές στον χρόνο: F(2,127)=9.54 p=.000 η²=.131 power=.98 Διαφορά στις επιδόσεις λόγω εκπαίδευσης: F(1,128)=14.26 p=.000 η²=.10 power=.96 Αλληλεπίδραση µεταξύ ηλικίας και εκπαίδευσης F(2,127)= 4.01 p=0,02 η² =,059 power=. 70

17 Συµπεράσµατα Αποτελέσµατα της διαχρονικής µελέτης δείχνουν στατιστικά σηµαντικές αλλαγές σε ενήλικες µεταξύ 60 και 85 ετών Κλινική σηµαντικότητα; Οι γενικές µνηµονικές λειτουργίες φαίνεται να παραµένουν σταθερές στα 5 χρόνια 5 χρόνια µετά την αρχική αξιολόγησή τους, οι συµµετέχοντες παρουσιάζουν γνωστικές αλλαγές σε έργα που απαιτούν γραφοκινητικό συντονισµό και εκτελεστικό έλεγχο ανεξάρτητα της ηλικίας και του εκπαιδευτικού τους επιπέδου Υπάρχει διαφορά στις επίδοσεις λόγω εκπαίδευσης, σε όλες σχεδόν τις χορηγήσεις των εργαλείων Σε ένα απο τα έργα τα οποία αφορούσε νοητική ευελιξία και εκτελεστικό έλεγχο φάνηκε να υπάρχει αλληλεπίδραση µεταξύ ηλικίας και εκπαίδευσης Όµως γενικότερα δεν υπάρχει γενική έκπτωση στις γνωστικές λειτουργίες, συµφωνώντας και µε άλλες µελέτες (Salthouse, 2009; Whalley, 2002; Schaie, 1994)

18 Μελλοντικές έρευνες Επέκταση δείγµατος Γενετική διερεύνηση Νευροαπεικονιστικές µέθοδοι Δείκτες φυσικής υγείας Βιολογικοί παράγοντες Ποιότητα ζωής

19 Ευχαριστίες Νευρογνωστικό Εργαστήρι, Τµήµατος Ψυχολογίας, Πανεπιστήµιο Κύπρου!Περισσότεροι από 45 προπτυχιακοί και µεταπτυχιακοί φοιτητές συµµετείχαν ερευνητικά από το 2009 Ινστιτούτο Νευρολογίας και Γενετικής Κύπρου Συµµετέχοντες από όλη την ελεύθερη Κύπρο Πολυδύναµα Κέντρα: Στροβόλου, Λακατάµιας, Λευκωσίας, Α.Δοµετίου Κωνσταντινελένειον Κέντρο Ενηλίκων Αθηένου, ΕΟΚΑ, ΕΚΥΣΥ Καϊµακλίου, Παττίχειο Κέντρο Ενηλίκων Πηγές χρηµατοδότησης: - Cyprus Research Promotion Foundation - EU Regional Development Fund

20 Αναφορές Arbuckle, T. Y, Maag, U., Pushkar, D., Chaikelson, J. S. (1998). Individual differences in trajectory of intellectual development over 45 years of adulthood. Psychology and Aging, 13, Balota, D. A., Dolan, P. O., & Duchek, J. M. (2000). Memory changes in healthy young and older adults. In E. Tulving & F. I. M. Craik (Eds.), Oxford Handbook of Memory (pp ). Oxford, UK: Oxford University Press Benedict, R. H. B., Schretlen, D., Groninger, L., & Brandt, J. (1998). Hopkins Verbal Learning Test Revised: Normative data and analysis of inter-form and test-retest reliability. The Clinical Neuropsychologist, 12, doi: /clin Bosma, H., Boxtel, M. P. J., Ponds, R. W, Houx, P. J. H., Jolles, J. (2003). Education and age-related cognitive decline: the contribution of mental workload. Educational Gerontology, 29, Blazer, D. G., Yaffe, K. & Liverman, C. T. (2015). Cognitive Aging: Progress in Understanding and Opportunities for Action. Washington, DC: The National Academies, DOI / Brickman, A. M., & Stern, Y. (2009). Aging and memory in humans. Encyclopedia of neuroscience, 1, Christensen, H. (2001). What cognitive changes can be expected with normal ageing? Australian and New Zealand Journal of Psychiatry, 35, Constantinidou, F., & Ioannou, M. (2008). The effects of age and language on paragraph recall performance. Findings from a preliminary cross-sectional study. Psychologia, 15(4), Constantinidou, F., Christodoulou, M., & Prokopiou, J. (2012). The effects of age and education on executive function and oral naming. Performance in Greek Cypriot adults: The Neurocognitive Study for the Aging. Folia Phoniatrica et Logopedica, 64(4), doi: / Fountoulakis, K. N., Tsolaki, M., Chantzi, H., & Kazis, A. (2000). Mini Mental State Examination (MMSE): A validation study in Greece. American Journal of Alzheimer s Disease and Other Dementias, 15, doi: / Giogkaraki, E., Michaelides, M., Constantinidou, F. (2013). The role of cognitive reserve in cognitive aging: Results from the neurocognitive study on aging. Journal of Clinical and Experimental Neuropsychology, 35, Hashimoto, R., Meguro, K., Lee, E., Kasai, M., Ishii, H., & Yamaguchi, S. (2006). Effect of age and education on the TMT and determination of normative data for Japanese elderly people: The Tajin Project. Psychiatry and Clinical Neurosciences, 60, Kosmidis, M.H., Vlahou, C.H., Panagiotaki, P., & Kiosseoglou, G. (2004). The verbal fluency task in the Greek population: Normative data, and clustering and switching strategies. Journal of the International Neuropsychological Society, 10, Lezak, M. D. (2012). Neuropsychological assessment (5 th ed.). New York, NY: Oxford Salthouse, T.A. (2005). Relations between cognitive abilities and measures of executive functioning. Neuropsychology, 19(4), Schaie, K. W. (2005). What Can We Learn From Longitudinal Studies of Adult Development? Research in Human Development, 2, Stern, Y. (2006). Cognitive Reserve and Alzheimer Disease. Alzheimer. Disease and Associated Disorders, Zahodne, L. B., Glymour, M. M., Sparks, C., Bontempo, D., Dixon, R. A., MacDonald, S. W. S., & Manly, J. J. (2011). Education Does Not Slow Cognitive Decline with Aging: 12-Year Evidence from the Victoria Longitudinal Study. Journal of the International Neuropsychological Society, 17, Ζalonis, I., Kararizou, E., Triantafyllou, N. I., Kapaki, E., Papageorgiou, S., Sgouropoulos, P., & Vassilopoulos, D. (2008). A normative study of the Trail Making Test A and B in Greek adults. The Clinical Neuropsychologist, 22(5), doi: /