NATURALI. Theolog, publice propoßtcty WBM DANIELE. ϋ %»Μϊ. Rcfponclente S:x R:x M:tis Alumne. Ex confenfo Vener. Facult.

Transcript

1 m /G. esu ϋ %»Μϊ In nomine Tefu Chriffi, Amen! DE NATURALI h "r A t e-i Dissertatio Prima Ex confenfo Vener. Facult. Theolog, publice propoßtcty DANIELE PRTSIDE S, Theo! Lic. & ProfeiF Ordia Rcfponclente S:x R:x M:tis Alumne SYENONE TIDENIÖ W-Gothö» WBM $i Regi& Academi& *Όρfaltevßs Audit, Giiß.Ädajoriy,, ad DitmXUZAlaßy Anm JVIDCi\κ kork ante meridiem conjvetk. v \ XJ P S' Α IT IIS Per jfqh, HENR, WERNER, Reg. Acad. Typogr.

2 ESÄJ. XL. Attollite in fublime oculos veftros,& videte, quis creaverit iita, producens numero fuo exercitum ipiörunv: quis ifta omnia vocet de nomine prae amplitudine virium, prout fortis eil robore, adeo ut quidquam non defit. IAC. I: 17. Omnis donatio bona & omne donum perfedhim eil fuperne, deicendens å Patre luminum, apud quem non eil transmutatio, * aut converfionis obumbratio.

3 # Caput i. Ubi Tbeologk conßderatio,juxta diverfam condiüonemhominis,inßituitur.. ι _ Omo altius paulo reipiciens ad Adtiones human#* ^ origines rerum atque operationum > quando iemetipfum & munduitl* contemplatur, inter cogitationes a- lias, accipit quoque occafionem inquirendi in natura ipiius Autoren. Praeterea de futuris eventibus, inter alia negotia, Tibi profpiciens, ftatum felicem ab infeiici difcernere novit, adhibitå opera, quoad fieripoilit, ut particeps fiat felicitatis. -r. IL Lumina vero duo funt, quibus fapienter uti, Princlpif- & in nötitiam Creatoris, atque rerum creataruni_,, cogncr' feliciter pervenire poitumus. Unum eft minus na- Lendi tur# ac rationis, quando per vires amma* naturaliter & aliquatenus, in iftå confideratione prodire licet: alterum vero majus gratis & revelationis, quod fapientia* viam, ipiritualiüer ac perfedé, tradit iliuftrat. A atque_». HL

4 m 2 u Principia IH. Deus enim in luceinacceila fibi rraxirne_> reruiil. fufficiens, an te quam fundamenta mundi ja θ:a eilen t, humani generis creationem, & quicquid ad ejusperfecftionem fpecftat, ex immeiifa bonitate dec revera t. Gen. - Varels pn»ii * Factum eft igitur, ceteris rebus creatis, ut ex ad- -2- n^irando Dei confilio formarentur homines primi, mas <Sc femlna > vari is tum an i ma? tum corporis dotibus, & in his prxcipue notitia fui Creatoris atque cultus, quem ipii pra^ftare debuerantj exceilenter inftrü&i. ^' Cognitio itaque Dei & earum rerum, qua? notiticc ac^ rebgionem fpe&ant, ut olim, ita etiam nunc alia eft naturalis hominibus, alia per verbum revelata : utraque tarnen aliter fefe habuit ab initio, dum ex imagine divinå adhuc reiplenduit mens humant: ahter poftquam mifera corruptio, ex diaboli & hominum culpa cuncftas facultates anima? atque corpo- - ris invaiiitet. η. V. Nam in ftatu primaxvo, naturalis erat lucirimaevo ^a ^ PIena i revebata autem legibus & alloquiis Dei celebrabatur. Prascipue manifeftata eft volüntas. Dei de obligatione hominis circa duas arbores, ea~ rumque frudtns, vita & morte fimul propoiitå.. VI. Deinceps vero maniit illa naturalis, partim ^ftatu tenebricofa & mortua, circa res fpirituales; partim feo. lucens, fed tarnen languida in cognitione Dei fecundum naturam y & in rebus rationi fubje<ftis. Revelata autem leges quidem mortalibus ferio commendat; fed in promiftionibus gratiae, propter Mefftam Dei & hominum mediatorem, reftaurat nobis falutem, pcenitentiå & remiflione peccatorumper fidem annunciata.. VII.

5 . VII. Ut autem dicamus aliquid de priftino Ια- Im a ga nocentix ftatu; fuliitille in primis parentibus ex ia- Dei in pientiå & juftitiå anima?, cum immortalitate atque nomine, impaffibilitate corporis, item utriusqué ifaiuäitaté & felicitate. Sedes Ulis fuifc eonftituta in Eden, orientis horto valde amceno, quem Paradifum vo~ camus, die Sabbathi poft creationis fextiduum ianöificato. rwy im τ^ω nr-n*o tp i eran nmwn Ec&ef, 7: vtfpa nom cn.sn na Solummodovide,boc inveni, quodfecerit ipfi Deushominem reélum: 2β' ipß autem qu/erunt raticehiia plurima.. VIII. Ifta perfe&io non fuit iubjftantia animce, Natura quam Dens infpirando creaverat, nec proprietas ex- cjusdenp inde neceflario dependens: naturalis tarnen erat, & inftar luminis atque canonis animae imprefta, &in_* pofteritatem propaganda, ίι fatores i III generis humani in obfequio manftiient, ftcut ad imaginem Dei creati erant; juxta quam ho die renorari jubemurl,: "Avavixc&cy 5 Ί&> TTvWjua]* % νο*ς, (c cvdvh&t&zq ^ov kcuvov' ά,ν&ρωτπy, Τον x&j# tcy κπ$[$νί& iv Jixcqocrlvvi ortovfct τν\ς a- Eph* 4: 23, Remvammi milemfjnritu mentis veflr, & hi- 24. duite novum homlnem, qui jecundum Deum creatus eft in jußitia & fanäitate veritatis.. IX. Concreatse huic notithe, ut plenius con- T ex paf^ ftaret illis benepiacitum Dei circa religionen!, ali-a_j fuit aifiaca. fuperaddita; qua edocebantur de natura & ufu arborum in Paradiib, cum interdi&o fub pcena mor tis, de non edendo frudu ex arbore Scientue boni ér malt, lftam vero arborem, naturalem ac in fe bonam, ita autem å ii ne, quem Deus inftituerat, appellatarn ftatuere licet, A 2.,X.

6 Ecclefia_, inftküta. Liberias Arbitriu Loci Theoiogiae Para- -«iiiiacae. Gen. c zip. v. 2. ibid. CAp. 3. paß. 4 'TU ^ ξ. X. Itaqne lex illa compendium do&rhice Mit tans, arbor locum iacro cultui deftinatum ^ fruit us autem materiem exercenda? virtutis exhibuit parentibus primis, Adamo & Eva:, quos ipfe Deus connnbio fociaverat. Status enim raticraaljs creaturae id requirebat, ex ftißicientia virium, 11t obedientia? ipecimen ederetur erga Creaüorem, antequam akter na Felicitas confirinaretur. Poffibilis; autem eratifta obfervatio mandaüi ii jufta cautio fuiilet adhibita.. IX. Eminuit libertas, illa mentis facultas valde nobilis ubi reble adhibetur, qua homo fuas abtiones regere, & easdem determinare poterat, tum vera» confeblando, tum bene.agendo. Prcevalebat autem_» in.ftatu integritatis propendefttia in bonum; nec ade rat fomes mali, fed tantum indilferentia ad mahnt-j fi homo fua libertate abuteretur.. XII. Articuli doblrin^ tum naturalis, tumrevelata? in Paradifo, fuerunt pr^ecipue fequentes; quorum hiftoria plenior, una cum fuis circumftantiis, fuffieienter fatis a Mofe traditur: De Deo, Verbo ύτηςαίικω & Spiritu DeL De Creatione & Providentia Divina. De natura Angelorum. De Homine ad imaginem Dei condito. De Revelationibus Divinis & lege Paradiiiaca, De cultu Dei & obfervantia mandatorum. De Eccleiia & pneconio facro. De Magifträtu Politico. De Conjugio & benedibtione ejus. De Peccati natura theoreticé fpebtatå. De Morte transgreilionem fecutura. De Vita & gloria aetcrna.

7 . XIII. Parentes aufem ilii generis humani, non_* Ecclefia_, ex aliqnå neceffitate, fed fuapte temeritate violarunt deftituta^ legem å Deo latam, fvadente diabolo, qui jam antea defeeeratå veritäte. Linde fibi & omnibus.poileris valde profundam & an i ma: corruptionfen#* \ c corporis miferiam contraxerunt, deturbati å intenebras, a vita Dei in mortem, non modo tempo ralem, fed etiam teternam. \32-Sy cppwn Ormé mm pf- 1*: 2-Snrr "*td Vrn im Votd m-nb zrm :prm? p.i ρκ mtötiwy ptt Tb&2 fiehovae ccelisprojfteäat fuper filios hominum; ut vickat an fit ullus, qui intelligat, qui exquimt Deum. JJmisqimque recejfit, putidi fach Junt, non efl qui faciat bonum, non efl vel unus.. XIV. Neque adhuc comederant exarbore vite, Arbor qua? habuit virtutem continuandi vitam naturalem-, YitdCcum hilaritate, per inodum medicine confervantis å fenio & iniirmitate: ficut reliqua? arbores habuerunt fru&us naturali quådam facultate inftru&os. Et quo minus ab illa vefci poifent deinceps, lege circa alteram arborem violatå, horto excludebantur. Un de fupervacanea efl: quaeftio: qualis futura eitet vita hominum, fi ex arbore vite poft lapfiim ediitent?. XV. Id acceptum ferimus providentia? ccelefti, ImagP quod in graviiftmo illo lapfu, relinquerenturftri- amiilachiräe quaedam priftin^ imaginis. AmiiTa quidem_. fuit, prob dolor, juftitia originalis, Scnotitia rerum ipiritualium; ita ut homines ex fe deilituerentur glo ria imaginis divina:, å fan&ltate alienati. & peccato protinus immerii, atqpe fic prasientium confiderationem etiam rerum a?gré inftituerent. πdvns $ ψ*? Rom. 3:2*. ΰτφντη %ς $όϊης & ga Qmnes enim peccaverunt, ér deflituuntur gloria Dei, $.XVL

8 Reliquiar imaginis illms. Ecclciia reftituta, Wi ^ ^. XVI. Re'fidux igitur erant quxdam vires aninix, circa,notitiani De i naturalem; qux variis nominibus, tum,ex natura rei, tum ex iimilitudine a- liarum rerutn exprimuntur: itaque modo potentia, dfipfiltio vel habitus, ii ve aliquid his analogiurm; mi>3o contemplafio Dei naturalis, lumen natur Sc re<5a ratio, vel etiam in latiore fphxra, voce nunc celebrata Philo]ophue, appellantur. Aiioquin rudera imaginis divinae, quaii relicta poft deftru&ionem domus fplendidx: nunc ftricfturx Sc fcintillx, qux adhuc micant ex priftina iuce; nunc femiiia intelli gentia: & virtutis, qux re manieran t ex ubertate do norum cceleftium, vocari folent.. XVII. Exinde prodiit é fmu mifericordix divinx revelatio, qux ab antlquistemporibus in fcriptura Sacra, ceu diplomat«regio obiign ata, conline tur: ubi latiilime panditur ceconomia Dei de reilauratione hominis juxta differentiam veteris Sc novi teftamenti. Utrobique Deus idem propofuit viam falutis eandem; in veteri quidem teftamento per promijfiones- Sc typos facrificiorum, aliarumque reruom, Meftiam yenturum ejusque officin ftgaffiéavit: in 3 novo autem teftamento Mejjias ipfe Dens Sc horn o in unå perfonå adfuit, Sc mediator fadlus Dei acque > hominum redemtionis opus per paftiones conzfa)-5?-4< fummavit. ; ά>2ό OTJ tfin )ybr\ ptf s' irrora rby mtv nop Venmtamen morhos noflros ipfe pertulit & dolores noftros bajulavit. Nam ipfe dolore afficitur d defeclionibus noftris > atteritur ab iniquitatihus noflris, caftigatio pacis noftree imponiturei, tumice ejus fit curatio nohis. XVIII.

9 XVIII. Lex tura particulatim tradita, tum fo- lenniter Legis of- promulgata, ab illo famofo lapfu, femper_> ficium. habuit e und em ufum: ut periilam agnofceretur_, juftitia Dei, & peccatis agnitis, re gula monftraretur renatis per fidem in Meffiam, quoiriodo in novitate vite, non tarnen iine lufta & infirmitate, ambulare poflint ac debeant. Utriusque doftnnä? tam legalis* quam euangelica? hiftoria, item rerum, perfonarum, locorum atcp temporum accuraté in S:å S:å exponitur, quemaamodum Paulus de confilio Dei revelato etiam teftatur: * wn&tχάριν χ μ άναψάλμΐ. *7- vy. liv 71UCCCV β*λην esl Non en'ifnfubterfugi, quo mi nus annunciarem vobis omne Dei cofißlinm,. XIX, Qui perfpicaces iunt inter homines,* in-studium telligere poitunt fe nihil vel paruin proficere etiam fapientiae. in aftionibus quibuscunque, nifi juftum examen re rum inftitüatur. Nemo autem eit, qui fibi non bene cupiat, & utilitatis fax curam aliquam agate,. Quid igitur magis dignum erit fapientia? ftudio, quo vera felicitas coniideratur?, XX. Felicitas enirn, qua? refpicit confervatio- Deilderitl nem natura?, jure meritoque intenditur: attä'menin» felicitatis. ter omnes non convenit circa ipiius qualitatem & ftatum. Nam alii corpoream, qua? adienfuum faciat uium atque deleftationem avide feftantur: alii incolumitatem vero, quidem corporis, in primis autem perfeftionem anima?, fed vix ultra pnefentis dum vite mo~ progreiii, curatius requirunt:, alii tandem ex verbo Dei edofti, felicitatem & falutemin Deo,iicut anima immortalis eil, in hac & futurå vita fapienter confiderant, & illius per divinäm gratiam participes fiunt. CAPo

10 CAP. II. De exiflentia& Theologie hujuspofl lapfitm, Exiften- "\UaTi (biet; an detur ejusmodi notitia Dei natutia The- \/ralis? ubi ftatuitur; illam notionern, quod exiologia: ßac jqumen aliquod ftimmurn, juftum Sc bonum, divinaturalis. njtus omntum hominum cordibus ex natura iniitam effe: pra?terea ipfius etiam exiftentia, potentia, fapientia, bonitas Sc providentia ex contemplationer reruni, per ufum rationis, quadantenus innotefcit. * Differen- >II. Duplex igitur eft ha?c notitia: connata, qua? tia ejus- inträ mentem hseret, tanquam in fuo centro, cujiu d«em. idea numinis fupremi, atque per confcientiae teftimonium declaratur; acquifita vero,qua? extra finum menfcis, velut in fpha?ra ex.pulcherrimo rerum o- mnium ftatu Sc motu, juxta caufarum influxum illud eminens dominium arguit Probatio. III. Evincitur autem hceccognitio, a Dei ipfms a Dei per- natura perfe&a. Si Dens eft origo omnium perfeéhfeftione. 0num.; utique fapientiam Sc bonitatem fuam pen> quaedam inaicia rebus creatis, Sc in primis homini communicavit, quia communicatio pars non mini ma perfedtionis eft. Thefaurus enrm habet quidem multum laudis in pretio Sc vera poifeilione, plus tarnen in ufu Sc recfta collocatione. A Divinis > Id ipfiim confirmatur ab operibus divinis* operibus. Qui produxit res omnes Sein his mentem hominis, qui confervat omnia in fuo ordine, tam qua? ratione Sc vita gaudent, quam qua? Tunt inanimata; non- IIρ pro-

11 SS 9 fö ne produceret has vires, qua? pra?cipu^e iunt in. homine <5c ipfius mentem maximeexornant? nonne conferret hoc beneficium, quo ipfe å creaturis rationalibus viciilim agnofceretur 8c coleretur? V. Anima hominis eft excellens aliquod opus Dei; quantumvis autem hodie reperianrur defeåus Abexcelplures in intelle&u & voluntate, nihilo fecius emi- a' net inter ejus cogitationes quidam conceptus, de Ente perfe&o, pulchro 8c bono, reliquorum conceptuum, ubi qua?dam perfe&io lucet, veluti mä ter 8c origo, Haud aliter ac fummus rerum opifex pofuit qua?dam figna fua? fapientia? & bonitatis in reliquis creaturis, pro fingularum capacitate,. VI. Sic cceli ex amplitudine, ornatu 8c vicif- Ab effcfitudine; elementa mole, viribus & ufu; piantse dis rcliefficaciå, pulchritudine & fru&u; animalia fenfu, quarunu voce 8c adionibus, Dei gloriam, potentiam 8c fapi- rerum* entiam ipe&atoribus enunciant atque extoliunt,,, Homo autem, qui corapendium eft mundi, turn^ corporis admirandå ilru&urå tum anima? pra?claris operationibus, ac Iongefuperat naturam brutorum, quidni au&orem fui requireret 8c cogitando adfequere tur.. VII. Deus injunxit homini obligationen! illam, Ex officio ut fe coleret in animi fiducia, obfequio 8c gratia- pictatis. rum a&ione. Ea enimeft rclatio inter Creatoretn atque e-re atu-ram, licet impedimenta objiciantun., ut confortium aliquod hominis cum Deo, per religionem inftituatur. Cultus autem Dei absque notltia ejus fieri haud poteft; qui proinde cukum requirit, notitiam etiam fui communicavit. B $.VIIL

12 Iii ΙΟ Ex fftidio Inilinfifcus itaque ad religionem apud o-^ religio- * mnes homines, ficut natura monftrat & experiennis tia teftatur, przefupponit aü&oritatem ejus, qui re* ligionis curam indidit, <3c quem religio viciilim_» ampleäi debet. Non eft dubium quin error å multis circa fcientiam & applicationem iftam committatur; interim apparet, quod intentioipia perniodum indaginis fequatur veftigia ejus, quicolendus fä eft; donec alicubi fubfiftat, vel ad uberiorem Dei & cultus divini in verbo notitiam pertingat. Fru- ftra alioquin illud religionis deiiderium ineifiet mortalibus. Teftimo-. IX. Scriptura Sacra nos quoque remifctifc ad nia fcri- iftäm Dei notitiam ex natura: ita ut duplex hoc pturc. modo vis argumenti oriatur; quatenus & natura le & in Sacris literis revelatum eft. Homo quidem per peccatum originale amiferat fapientiam primzevam; nihilominus poftea refertur ad imaginemu Dei, juxta quam primo conditus erat, ob notiones adhuc de Deo refiduas, & conformitatem cumdeo reftaurandam. Qua de caufa veritas & juftitiacomg T ' 1 ' (n'9' ' mendatur, maledi<ftio autem & homicidium fevere prohibetur: ώχΐ Ό ΠΊ D1N3 D"!«n ΏΊ : rn n^y Qui ejfundit fangvinem hominis, per hominem fangvis illius effunditor: quoniam ad imaginem fuam fecit Dens hominem. De feien-. X. Quamvis igitur figmenta cogitationum, fi tia fubje- corruptionem naturs humana? refpicimus, tantumtftiva: modo prava fint: interea vero quasdam notio legis Gen. 6;f. ^ivin e omnium hominum mentibus imprefia eft naturaliter, citra verbirevelationem: quemadmodum ex confcientia, qua? vel accufat, vel defendit > cogita-

13 cogitationes &a61iones humanas fatisclare demonilratur. Adeo ut ex i η de notitiam legislatoris,eonfufe tarnen Se indifhindie 9 etiam illis impreiiam ilataere liceat. omh Iv^u'kvw^to tgyw χ τα b Rom, zuj% ΚΑρ^ίοας Αντων^ ονμρίαρτυρχτης αντων της συνα^ηαε^ς^ tccq μ,ίταζυ άδηλων τ%ν ^ΐΑλογίΤ^οβν κατηγορχννων^ η kaj än»λό γχ μί νων. Ut qui oflendant opus legisfcriptum in cordibus fuis> unä teflimoniwn reddente ipforum confcientia, & cogitationibus feje tnuiuo acinfantibus, aut etiam defen+ dentibuso. XI. Elucefcit vero amplius illanotitia ex con- Teftimo* templatione mundi. Sicut enim omnis effe&us re- nia fcrifertur ad fuam caufam, donec ad primam redea- pturax mus; ita in operibus, qu<e videntur, velut in fpeculo, adhibita ratione, cognoicitur Deus cum fuis Rom. n 20. attributis inyiiibilibus. cum apparatu folis, Iun<e Sc iiderum, nubes Sc iris, fulgura atque tonitrua cum meteoris; terra item Ccelum hoc magnificum Sc aqua cum omni proventu fuo, neque ex feipils, neque ab hominibus, vel aliis opifieibusted å Deo juxta mirificam hanc difpofitionem fieri poterant. mn om fe) rw bys τη job.^.-z^ : pmp WO# Recordare ut aynplifices opus ejus; quod zj. contemplati funt mortales. Quod omnes hominis viderunt i mortalis intuetur é longinquo.. XII. Beneficia Dei quancio expendimus; uti- De fcienque generationes, motus ac viciilitudines rerum, tiaobjetempeftates «Scharum varietas atque ufus fummum diva. motorem «Sc moderatorem efte arguunt. Neque o- itendi poteft aliquis a&us vel flatus rerum natura lem, quin elucefcat exinde aliquod veiligium exi- B 2 Benfe

14 Ali. ι^'.ιγ Defcriptio. Explanatio. Att. i 2:30, Epb. j: I. Ariß, Iib. VI. Met. tap. i. Scientia praftica- 12 {lentis Sc Providentia divina?. Pr^cipue vero ex pra?ftituto locorum (itu Sc temporum fucceitu, vi- <ftu item Sc veftitu hominibus jugiter fuppeditato, teftimonium pratenthe&bonitatis divmac educitur. icairaiyt CVk. Aftct^rugov tau]tv αφημν, bpßivo&tv ημιν ΰί\ζς é ftcuobs καρτηφορας, ίμτηπλων τξοφης ti ίυφροον\*\ς tu ' xapålccs ημοϊν. Quanquam non reliquitfe expertem teflimomi, bene faciendo, dansmbis ccelituspluvias & tanpora fritdifera, implens cibo < r Utitia corda noflra.. XIII. Theologia naturalis eft fcientia pra&ica de Deo Sc rebus divinis, ex lumine 8c libro natune haufta, qua mens hominis inftruitum^, ut fit manudu&io qua?dam ad ulteriorem notitiam Dei in verbo Sc ecclefia inquirendam, beatitudinem intendens.. XIV. Quanquam vires humana? mentis poft lapiiim, utlitera? facra? docent, aliquando exprimantur per ignorantiam Sc caliginem, ut homo parum aut nihil in rebus divinis fcire credatur; illud tarnen juxta notitiam Dei perfe&am 8c falutarem.» accipiendum eft. De cetero nomina Jc/enti<e Sc luminis re<fté hoc loco adhibentur, quamdiu Deus ex operibus fuis cognofcitur 8c attributa ejus juxta_> ieriem caufarum, quoad per naturam fieri poftit, rité confiderantur. Unde etiam haec cognitionis pars apud gentiles olim prascipuo loco habita, Sc φιλοηφίχ Θίολο^ζη appellata fuit.. XV. Quia verb Theologia hujusmodi eft, qua? fua principia 8c media in exercitium deducere conatur: idcirco 8c 8c πςάξις ad hujus fcientia? verum ftatum requiritur, religione pakter incluia. Differt autem Theologia a religione naturali,quod illa

15 illa confiftat in explicatione rerum Divinarum; ha?c autem referatur ad applicationem & cultum divinum. Theologia fuppeditat religioniprincipia, media & conclufiones; religio illis innixa, cum e- ventu qualicunque ufum eorum inftituit.. XVI. Neque contentus erit homo nudafpe- Exercitiu culatione; ita ut ex lumine natura? cognofcat & religionis tradat do&rinam de eflentia & perfe&ionibus naturahseitentialibus Dei: Sed opera eil adhibenda, ut illa cognitio deducatur in exercitium, & Deum fibi ut hominis finem de fummam beatitudinem fiftat. Hujus enim defiderium homini naturaliterimplantatum eft, ut Deum fibi faventem reddere ftudeat, & felix illud confortium cum Deo faltem qu<efivifte videatur.. XVII. Naturalis autem coniideratio Dei & be- Langvor atitudinis, incompleta & ad ialutem infufficiens eft; & infuffieo quod mens humana deftituatur lumine, quo c*ent*a gavifa erat olim, & in tenebris veluti palpans 2sgre etiam pnrfentium rerum examen mftituat, itaque per vires iiias notitiam Dei falutarem nec indagare, nec ad illam pervenire poteft. Ψυχικός It *v&pa- 1^.21/4. π * i ίχ(\af 1# W 7rpe0ftctr(&h X juat^/ct <ys cw\a ΐςτ i fvvaiuj yvtevcuy tit πνώμ&ηηκως åvctx(jvi&t. t^alüwcdis UUtem homo non percipit ea> qtfe fimt Jfriritus Dei: flultitia enim fimt Uli, & non poteft eogmfcere, aula fhiritualiter dijudicantur.. XVIII. Vera tarnen habetur, cum å veritate Veritas & prima originem ducat, & quicquid de Deo natura- utilitas. liter cognofci poteft, vere cognofcat; pra?terea_» utilis eft, cum veluti paedagogia deducat in cogitationes de uberiore quadam fcientia, & cultum Deo

16 *4. ' V, ' I. Deo debitum utufc infufficienter, ob fe r v are doceat. Exinde offert fe fe lumen revelatum, quo oftenditur omnem alioquin fortun se ffatum baud quaquam prodeffe ammar,- niii notitia veras felicitatis in Deo 5c Domino noftro qu seratur; licut divinitus con- An *"" '/ "V* ftitutum eft hominibus: zföw rev,, ris s '/ /.* κΰ&ον, h v \ λ&ψήτ&αν Αμ\ον fcccj ίυξοιζν) wuv ύπτίξχον5. b ju.akf.av ετη ίνος Ut quésmrent Dominum,βforte ρalpen do eum invenirentx quamquam profeäo non longe abefl ab imoquoque noflrum. Gradus. XIX. Dum notitia hsec å nobis adffruitur, tenotitiae nendum eft varios heic etiam reperiri gradus ; alia hujus. enim ratio eil ipfius, quando in fola confeientia hasret; alia ubi ex operibus 5t beneficiisdeicolligitur, Aliter fe habet apud gentes barbaras, qua? magis occalluerunt; aliter apud moratiores, qux natu ra opera 5t Au&orem rerum paulo propius, velut palpando inquirere conati funt ; aliter tandein_, apud illos homines, qui ex fama 5t experientia^ aliquid de Dei e&iftentia, perfeäione & operibus didicerunt. Abufus. - XX Quod autem inter gentes hodie minus deducatur in ufum, fit ex hac caufa: mens, qute juxta poiteifionem tantilli luminis hujus, pariten_, laborat ^gritudine tenebr-aruin, qux ex primseva transgreffione refultarunt, negle&a primum inftitutione, fuftbcat nativum illud lumen ienfim, donec per mala e'xempla corruptio adaugeatur: interea_» tarnen adeffe mortalibus qualescunque vires co^ gnofeendi Deum naturaliter, redte adüeritur 5t ex fuis caufis demonftratur. CAP. III

17 De Caufa CAP. dmata & $. i. III. AB illo veritas do&rina? Sc felicitas vitas efficienteprincipall, feubor inflrume natura- caijfa "ef_ liter dependet, quieit naturas non modo Au&or ficicns, fed etiam inilaurator, Hoc enini fcedere naturali veluti vinculocontinentur homines, gloria priitinae lucis alioqqin deilituti, ut indicia perfe&ionis divinas percipiane, nec prastendant excufationem_, contumaci^fua?, qui Deum ut ex natura iieri o- portuit, nec cognoverunt, nec coluerunt, Δύτιτο Rom.i-jp. yvuqovx Θίί (ficevtpev ίςιν iv &ι>τσκ? β γ) ΘίΟζ α,υτοις ίφ&νίρώο:t. Proßterea quod de Deo cognofci potefi, manijeßnm efl in Ulis: Dens enim Ulis manifcflavit.. II. Fa&um hoc eil non per fpecialem revela- Rat 0 tionem, qualis in facris literis perhibetur: Sed na- caufandi turali initin&u per nißks imug, communes notiones de Deo Sc perfe&ionibus ejusf; item cultu ipfiexhibendo Sc beatitudine ab illo expe&andaj qu^e habitualiter ita funt inicripta? Sc connacse, quemadmodum figuras in lapide vel cera infcribi folent: de- inceps autem per jugem influxum operatidnis divin^e fuilentantur <5c foventnr. Qua de caufa frü&us cognitionis ab illis viciilim requiritur, qui ejus fe rn in a fuis animis impreita pridem acceperant. III. Hoc itaque divinas bonitati eft adfcriben- Caufa imdum qua? non permiiit, ut homines in peccatum_> pulfiva^. lapii plane relinquerentur expertes Dei; fed retinerent veiligia notitiie tam proficuie, qua? ex contem- ^

18 16 m templatione operum divinorumampliusadhucperficienda fuerunt. Exinde farna, cum traditionibus veris, fuppeditare potuit occaiionem inquirendi in coetum nominum, ubicunque tandem inveniatur, qui pleniosem de Deo notitiam ex revelatione habeat; adeo ut dicere liceat, re bene perpenfa; ubi natura dejinit, ibigratia incipk. Similiξ. IV. Deus enim in regno providentix Eue ita» tudo. nobifcum agit, ut ex operibus atque beneficiis i- pfum agnofcamus & colamus: attamen multo clarius in regno gratis per fcripturam, velutindiplomate regio feipfum & rationem fui colendi revelavit. SicutRexin terra a&iones fuas ita inilituit, ut cives regimen illud experiantur ; interea verb plenius legibus &ftatutis voluntatem fuam, aliquando etiam per caufas rerum, explicare fölet, Homo V. Ifti beneficio Divino fubordinatur vis a Hva exqui- cogitationis humanas; qua homo, veluti rediens rens, ad feipfum a cura rerum externarum, exquirit a* pud confcientiam, quid omnino eximium & utile-» lit in natura, & quomodo confilia veré & re&e_> inftitui debeaiit? item quomodo liberatus a dominioaffe&uum fibi optime profpiciat. Hocfa&o, in mente excitatur qualecunque cognitionis Divina?: lumen indicans exiilentiam Numinis, ex quo omnis pr^ftantia. & felicitas in veritate & re- Ram.2114, Aitudine oriatur. "o&v $ /9 ^ μη νόμον ίχονίμ. φύτα Ίοi ts νόμχ 7π>ιη, ütci νόμον μη ίχον-ης^ ίάν]οις eim νόμ(&μ Quirn enim gentes qu<e legem non habent, natura qu<e legisfimt faciant, ifti legem non habentes, Jtbi ip/is funt lex,. VI.

19 IS *7. VI. Accedit contemplatio accuratior coeli -8c terrae; nam iicuc ho mini datum eft os fublirae, oc ccni-.dc corpuseredhim, ita oculos fuos velut é fpecula_j» ranst' circumferens deprehendit mlrlficam rerum varietatem, difpoiltionem atque -elegant-ram. Hinc nafeitur occailo cogitandi de caufa, unde ha?e cundla in fuo ftatu, motu & ordineprorecfta fkerint_,; necenim iine effeciore produci, nec iine modera tore confiftere potuerant: adeo utifta rerum confideratio notionem Dei fuggerat,ejus( bonitatem <5c felicitatem reprsefentet. tpyi *pm niom κ öthk) J0 2? * cxn. i? πώοί -pni γιχ rvv im :*]h nn omn conf' Enimvero interroga, qutjo, jumenta, ér docebunt te, ttcm ' mt volucrem corli, & indicabit tibi. Aut confabulare 1^z'^ cum terra, & docebit te v etiam eiiarrabunt tibi^ifces marl. VII. Homo autem erefcentibus annis experitur Dlfferenapudfe modo dubitationes atqne defeftus» modo 'tia coginotitias ac virtutes; adeoque pugnamveluti quan- tationum. dam inter partes hafce diflidentes aliquando conftitutam. Necefte igitur eft, ut referat quajescunqj perfe&iones fapienthe & vlrtutis fux ad caufam^, fe fuperiorem > qua? hujusmodi notiones meliores animae imprefterit. Intelligic enim non efte In fua poteftate, ut perfe&ionem quamlibet affequatutv,, velerrorem quemcunqne removeat,. VIIL Ita ut duo princlpia a&ionum fibi contra - Pugna ea - da hodie iint in homine naturaliter confiderato: alte- rundera rum fcientia? per modum Habitus connati adhucrefiduum ex imagine divina; alterum falhcia? ex peccato originis pridem contraclum. Quamobrerru 'opera eft.adhibenda, ne fcaturigo luminis ac legis? C per

20 Infticutio privata. Inftltutio publica. Ψί j8 per naturam patefa&a, ex negligentia obruatur 7 quin potiusper ufum rationis & alia fubiidia, qua? huic inftituto infervire poterunt, incrementa_» capiatlal. IX. Permagni- interefl, quomodo liberi una cum educatione inftituantur: parentibus igitur & prasceptoribus hxc cu-ra imcumbit, ut tempeftive edoceant pueros & adolefcentes de rebus neceftariis,. prsecipue autem illis> tum ex natura tum ex fcriptura, quae ad De i notitiam atque eultum fpe- &ant, Et hoe quidem per quaeftiones <Sc refponfa utrinque fieri debet, utingenium excitetur, judieium acuatur, & res propoiita? felicius intelligantur. Xta iludium illud in Abrabamo patriarcha legitur commendatum : nw lefk fyob rny-p Ό npny nv^yv mrr th nw ηπκ irra-rm rzr-m zrby "ία-i m ηκ nnmx?y mrr ^nn jyd? Bfcwpr ham, agnovi eum, ut qunm prjeceperit filikjuk &fa~> poft fe> etiam obfervent viam Jebov<e, exercendo jufiitiam ér jus ι utque prgflet jfehova Abrahamo id quod promifit et\ X- Succedit difciplina publica, qua? privatam & äuget ac ubi opus fuerit emendat; fecus enirrl* res domivel le&a, vel audita,. tefte experienriär non femper & ubique pereipitur.. Illo modo admittentes confili'a ianiora, Deura ex natura cognofcere> & providentiam ejus venerari difcuntl,: ut deineeps gratia prasveniente illuftrati pereipiant fibbper a&us paedagogicos aditum eite paratum ad interiora notitite divina? in verbo Dei revelata: fic Paulus doeuit Atbenienfes ίδιέρχομ» * $ κα). άνα* * l7' z2* frfapwla νμόύ», tvpov km βωμορ ty ώ impey&nli*

21 Κγ»Μςοί é^c Oy kv ctyrkν\ϊς turssé/js "\a^r ίγω K&Tg.'ßiifau vpw* Pertranfiens enim & contemplatns facra veflra y tnven't etiam dram, cui mfcriptum erat', ignoto D-eo. Quem ergo ignorantes Colitis, hunc ego vobis awmncio, $. XI. HcEC eft obligatio hominutn, ut quierantnou Legotiomodores terrenas,qua?faciunt veiadvidum&ami~ lics* dum, vei ad potentiam & gloriam vitae pra?fentis: fed pra?cipue utapud femet ipfos, deinde etiam a- pud alios notitiam Dei legitime promoveant. Sapientes autem viri judicabuiit, ii Deo ita vifum iuerit, an per legationes rite fufceptas, ubi de padis civilibus, iimui agitur, colloquia de religione apud gentes alias, etiam inftitui poflent; ut notiones dodrina? melioris tum naturalis tum revelata?, ab eodem dodore tradita?, animis eorum infigantur, ut fcriptum eil nhdwddl rwjto ΟΌ3Π ^31 BccLmiu : in«nyid UTU mödk *bv2 pyw) Verbajhpientum fimilict aculeis & fimilia clavis infixis, leåtijfima 9 tradita α j)aßore uno.. XII. Et ficuti gentes barbara?, in locis etiamu Commerz remotioribus lueri alicujus mundani caufa, terrae marique folent adiri; ita benevolentia, qua Omni bus hominibus devindi fumus, poftulat, ut fmcere cum illis agatur non modo in permutatione rerum, qua?, adeuntibus proficua? funt, verum etiam in converiatione civil!; ne commercia iniquitatk ex libidine vel dolo cum illis exerceantur. Hinc fiefc å divina Providentia, qua? per naturam etiam operatur,ut animi eorum paulatim errores antiquos exuant, & curå adhibitå fanior mens circa Dei no titiam illis.perfvadeatur. C 2 f xiit

22 $$ 2O Cognitio > ν ν ΧΙΙΙ. Varietas Hngvaruitr erat pccna arrogan- Mngvae.. tiay & ocgaßo diiperiionisnotitiavero.lingvarum eft donum Dei <5c fubfidium pneiiat armeitice colendas ac veritati prppagandk. s Videmus enim.,. *. quod gaudeant nationes exterce, qiiando fermones feruntur per lmgyarn i'pfis propriam; quomodo autem veritas; fit propagata ex fcientia lingvar He brai ca? <3c Gneca?, liquetfatis. Fieri poteit igitur, ut fide nobis habita circa res civiles & oecoiiomi- Cognitio MSariar. cas, etiam detur occafio dicendi de religione vera & moribus aharum gentium, ficut alibi iadum eil:,, donec plenius ex verbo Dei erudiantur. - XIV. Huc fpe&at hiitoria rerum geftarum cum uotatione temporis & locorum. Velut eniöa mortales fiint cupidi rerum novarum, ita quoque hlfio-. rils plurimum deledantur prasfertim juniores; ut illis oiteixdere liceat in tabula fitum regionum atqj '7:2 ' urbi'um, pariterque. referre, quid in fmgulis geftum fuerit memoria dignum, adje&is etiam figurisi qua» facram hiftoriam repraefentabunt. Hoc modo e- dodii veritatis; antea hoftes, attamen commiferatione digniy d'eferentur ad populum. Dei & eecleiiam,. variasque viciflitudines ex illius vel: obfequio veli COUtUmacia orrtas. M>j τπτι 3ω άυτοίς ο ίος pitumcicvs ιις xtim.zny. émyvuviv SifortedetiüisDeus; converßonem> <&" agnofcant veritatem. Modus - XV* Vari'us eil: modus inffitutionis. Necente é inftitu- *k>nis. requiritur, ut omnes per vi'am fcholaftieam inftituantur; fufficiat ffudium veritatis, cui incumbant five per domeftica prsecepta, five per exempla & sanülia. iapientum, q;ui rem penitius examinarunt..

23 21 KS Irrrp experientia rationibus firmata & au&oritatel* compromta commode adhibetur, modb voluntas ή oη iit contumax in admittendis fapientia? funda- %, ib en tis, quomodocunque ftruantur; ; ' XVI.. Ne-c omittendus videtur dele&us inge- Deleftirs niorum, tit lumen veritatis in humana focieta-tej ingenioplefiius excitetur. Expedit igitur, ut fmgula offi- rilrrlj eiis iibi accommodatis,. quoad fieri poterit, apple Century ne quispiam ubi féveritate opus eft, erroribus conniveat, v el ubi moderatio exigitur, ex prajudiciis violentiam exerceat. Nam ficut iel corpore humano cujus que partis proprium eftmunus natune aptum; ita membra focietatis rite diipoiita magis perficiuntur. Certe viri veritatis fimul atque pacis amantes rem communem asdificant, & lumen natura? mirificeaugent, quod alioquin horn o arrogans vehementer difturbaret.. XVII. Si rationes cum facundia. adhibentur Ratio Sc circa a&iones alias, qfiiidniufus Carum valebit mul- oratio, tum in caufis gravioribus, qua? veram felicitatem ex Dei notitia refpiciunt? Ratiocinatio enim eft adminlcutum & inftrumentum veritatis; quando fla tus quaftionis rite formatus, jufta methodo enucleatur atque ex fuis caufis demonftratur. Accedit oratio, non ex qn^iitis floribus artis compoiita_.y ztfmz-ψ. fed pura & cum manfvetudine temperata.. XVIII. Ita factum eft, ut iapientiores gentili- ^onfcnum,licet ignorarent ftatum innocentia? prima?vum, fus ^ntp nihilominus ex traditione quadam ftatuerent olim quitativ fuiite statera auream, ubi cun&ä, qua? hömini utilia forent fua fponte nafcerentur é terra. Acceperant:

24 22 ηcβod ο- rant prarterea viguhte olim geaerationem ju-ftara«#, 'd;esi ' qua? iine moleftia & ftrepitu bellorum vitam in., tranquillitate exegerit. Adeoque Jovem fuum & Xapientia? datorem & juftithe prcefi.de rn coluerunt, vlntarcb, & Urgentes miferiam iui temporis, excitarunt anideinfcr. mos;, ut altius fe ederrent, atque Dei fubftantiam templ Del naturapbus fublimiorem contemplarentur. Au&ori- XIX Tandem procedit au&oritas. Ubi qua?ritas valens tur quo loco haberi" debeat unius ve) multorum audorum fententia? Utile autem kno-neceüum videbitur, ut valeat au&oritas, donec vis judicandi Xuérit excitata, & dodrinse veritas iatelligi poterit. Eo tempore quoad fieri decet, ejusmodi fen tentia accurate excutienda eft, ut folida ejus fundamenta videantur. Veritas enim non refugio examen, fed demonftrata lucet plenius, & iniipientes argumentorum pondere convincit. Äudrori- ' *efe&us etiain aliquando deprehenditur tas defici- audoritatis humane. Docemur ufu & exemplis ens femper valere dignitatemfeu confenfum horni- /y num, qui <eque poflunt errare ac iecundum vianu» / incedere. Etenim per ejusmodi errorem idololatria fuit introduda, & perfecutiones adverfus innocentes fepius funt excitata?, ita ut in plurimis loeis caligo <Sc barbaries exinde mortalium animos pervafiite videatur. Merito itaque fugimus du da vel fada, quae arrogantiam & violentiam redolent, licet veritas, Ii alias ibi reperta fuerit, non ), contemnatur. «taraoras- tkxj <n(pa) Quum n" u 2"' Je diäitent Japientes, ftulti facti Junt,