*.1A$AfrriK0f-?y.AA»r»*Tl.ÀENA**$* ΦΙΑΟΑΟΓΙΚΟΚ Π<ΜΟΑΙΚ<>Ν ΚΑΤΑ TNMHNIAN <KAI^OM<KON

Transcript

1 *.1A$AfrriK0f-?y.AA»r»*Tl.ÀENA**$* ΦΙΑΟΑΟΓΙΚΟΚ Π<ΜΟΑΙΚ<>Ν ΚΑΤΑ TNMHNIAN <KAI^OM<KON ΤΟΜΟΣ ΚΔ\ ΔΡ. 4 (ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1979> ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α. ΠΑΠΑΊ'ΩΑΝΝΟΥ... Ελληνικά παλαιότυπα τής Βιβλιοθήκης τοϋ Κλεοβούλου Κέδρου στην Τεργέστη, σσ [Μελέτη] IQ. ΕΡ. ΖΕΓΚΙΝΗ...Επαναστατικά κινήματα τών Ελλήνων κατά τα έτη , σσ [Μελέτη] ΝΕΣΤ. ΚΟΥΡΑΚΗ... Ή ουσία τοϋ κλασικοο πολιτισμού, σσ [Μελέτη] ΧΑΡΗ ΤΟΥΛ... Διάτί δέν έφυγοδίκησεν ô Σωκράτης, σσ [Μελέτη] ΑΓΓΕΛΟ ΔΙΟΝΥΣΗ ΔΕΜΠΟΝΟΥ... Οίκονομικές παροχές καί χρεωστικές διώξεις στην Κεφαλονία κατά τήν μετά το περίοδο, σσ [Μελέτη] ΚΩΝ. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ... "Αγνωστοι αντιπρόσωποι τοϋ Έϋνάρδου στην επαναστατημένη Ελλάδα στα 1826,σσ [Μελέτη] ΚΑΛΛΙΟΠΗΣ ΠΑΝΝΟΥΛΙΔΟΥ... Ή διασάφησις τής κοινής καταλήξεως καί τοϋ κοινοϋ γένους ως έπί τών προϊστορικών πινακίδων δντων τής αρχαιότητος, σσ [Μελέτη] ^ Κ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΟΥ Ό δρκος από απόψεως ψυχολογίας, φαινομενολογίας φυσιολογίας, σσ [Μελέτη] ΔΗΜ. ΚΑΠΑΔΟΧΟΥ... Ό Γυίλφορδ καί ή πρώτη Ιερατική Σχολή στα Επτάνησα, σσ [Μελέτη] ΧΡΟΝίΚΑ ' *Άποκατάστασις τής αληθείας. Γενική Συνέλευσις τής 4ης Ιουλίου Γενική Συνέλευσις τής 29ης Αυγούστου Παράίτησις τής 'Εφορείας, σσ

2 ΡΑ> Κ A ** * +IA*A+riK*R P«M*AIKW ΚΑΤΑ ΤΗΜΗΗΙΑΚ <KA!A$M<tW Ιδιοκτήτης: ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Γραφεία : Πλατεία Άγ. Γεωργίου Καρύτση 8 Αθήναι (Τ:Τ. 124) *Ε π ι τ ρ οπή Σ υ ν τ <3Γξ ε ω ς : Έκ τής Προσωρινής Εφορείας ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΤΟΜΑΡΑΣ : Πρόεδρος ΦιλολογικοΟ Συλλόγου Παρνασσός ΜΙΝΩΣ ΚΟΚΟΛΑΚΗΣ : 'Αντιπρόεδρος Φ.Σ. Παρνασσός ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ : 'Αντιπρόεδρος Φ.Σ. Παρνασσός ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΔΙΑΠΟΥΛΗΣ : Κοσμήτωρ Φ. Σ. Παρνασσός ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΛΑΤΑΣ : Γεν. Γραμματεύς Φ.Σ. Παρνασσός Προϊστάμενος τυπογραφείου: ΕΥΑΓ. ΜΠΟΥΛΟΥΚΟΣ 'Οδός Φωτομάρα 54, Αθήναι Τιμή τεύχους Δρχ. 100 (Α.Ν. 1092/1938; άρθρον 6, 1) ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων καί των ταχυδρομικών): Εσωτερικού Δρχ. 400 "Εξωτερικού Δολλ. 20 Δια Συλλόγους, Σχολεία Δρχ Δια Τράπεζας, Επιχειρήσεις, 'Οργανισμούς, "Ανωνύμους Εταιρείας,. Δήμους καί Κοινότητας Δρχ. 600 (ΣυνέχειΛ περιεχομένων) ΔΗΜ. ΜΑΤΑΛΑ/ Επικήδειος προ τού νεκρού τού στρατηγού Ματάλα τήν 13ην Νοεμ είς τό Α' Νεκροταφείον "Αθηνών, σσ ΑΝΝΑΣ ΚΕΛΕΣΙΔΟΥ ΓΑΛΑΝΟΥ, Μνήμη 'Αγγέλου Τερζάκη, σσ 'Εορτασμοί, Διαλέξεις, Μουσικοί 'Εσπερίδες Όκτωβρίου ΔεΚεμβρίου 1979, σσ 'Εμβάσματα αποστέλλονται έπ* ονόματι τού Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός». Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δέν επιστρέφονται.

3 Π>^ΗΑ**^* ΤΟΜΟΣ ΚΑ' ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ ΑΡΙΘ. 4 ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ Γ. ΠΑΠΑΤΩΑΝΝΟΥ Φιλολόγου ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΑΛΑΙΟΤΥΠΑ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΤΟΥ ΚΛΕΟΒΟΥΛΟΥ ΚΕΔΡΟΥ ΣΤΗΝ ΤΕΡΓΕΣΤΗ Ή έρευνα για τήν κυκλοφορία και τη διάδοση του παλαιού ελληνικού βιβλίου στο χώρο της Τεργέστης είναι από πολλές πλευρές ενδιαφέρουσα 1. Κι αυτό όχι μόνο γιατί θα μας γνωρίσει καλύτερα 2 τις ελληνικές εκδόσεις πού τυπώθηκαν στην πόλη αυτή, άλλα και γιατί θα μπορέσουμε ασφαλέστερα να διαπιστώσουμε τα συγκεκριμένα ενδιαφέροντα του ελληνικού στοιχείου της Τεργέστης και νά προσδιορίσουμε το πολιτιστικό του κλίμα μέσα στο όποιο κινήθηκε κατά τον 19ο αιώνα. Παράλληλα, αν λάβουμε υπόψη τον κοινό τόπο δτι τό έντυπο είναι φορέας της ίστορίας και δείχτης σέ μεγάλο βαθμό της πνευματικής ανάπτυξης ή παρακμής ενός κοινωνικού συνόλου, οδηγούμεθα στο συμπέρασμα δτι «ή καταγραφή και ή διάσωση τοΰ έντυπου υλικού τής Τουρκοκρατίας ως τον αιώνα μας εϊναι για τήν περίπτωση της χώρας μας ιδιαίτερα αναγκαίες» 3. Ξεκινώντας κατά βάση άπό αυτές τις θέσεις και πιστεύοντας ότι ή συστηματική έρευνα για τήν όσο γίνεται πληρέστερη γνώση τής ελληνικής βιβλιογραφίας και τής διακίνησης τοΰ ελληνικού βιβλίου ενγένει πρέπει νά συνεχιστεί και νά ολοκληρωθεί, παρουσιάζουμε στο σύντομο αυτό άρθρο τον κατάλογο των ελληνικών παλαιοτύπων 4 τής βιβλιοθήκης τοΰ Κλεόβουλου Κέδρου 5. Στή βιβλιοθήκη αυτή υπάρχουν χίλιοι περίπου τόμοι. Τα περισσότερα έντυπα είναι ξενόγλωσσα, ανάμεσα στα όποια ξεχωρίζουν ορισμένες καλλιτεχνικές εκδόσεις. Σημειώνουμε ιδιαίτερα τή σπανιότατη γαλλική έκδοση με gravures τοΰ Ferrier, Recueil de cent estampes représentant différents Nations du Levant gravées sur les tableaux en , Paris Καταγράψαμε τριάντα πέντε παλαιότυπα, δλα καταλογογραφημένα 6. Τα περισσότερα είναι βιβλία για σχολική χρήση (γεωγραφίες, γραμματικές καΐ λεξικά, ιστορίες διάφορες κ.ά.). Επισημαίνουμε τους δυσεύρετους τόμους τοΰ προεπαναστατικού περιοδικοΰ «Ερμής ό Λόγιος» τοΰ "Ανθιμου Γαζή* αν και ή σειρά παρουσιάζει ορισμένα κενά καί σφάλματα πού έγιναν κατά τή 31

4 482- βιβλιοδεσία των φυλλαδίων, δεν παύει ωστόσο να διατηρεί πάντοτε την αξία της Τα στοιχεία πού παρέχει ό Φ. Ήλιου (Βιβλία μέ συνδρομητές Ι. Τα χρόνια του Διαφωτισμού ( ), π. «Ό Ερανιστής» 13 (1975), σ. 178) σχετικά μέ τα έντυπα καί τους συνδρομητές της Τεργέστης είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικά : Για την περίοδο του Διαφωτισμού ( ) είναι δηλωμένοι 847 συνδρομητές πού παρέλαβαν 1425 τόμους βιβλίων. 2. Βλ. Γ. Γ. Λ α δ α, Ι Συνοπτική ιστορία του Ελληνισμού της Τεργέστης. II Βιβλιογραφία των έντυπων πού εκδόθηκαν από τους Έλληνες της Τεργέστης, 'Αθήνα 1976, σσ Ό Γ. Λαδάς συγκέντρωσε στο δεύτερο μέρος τοϋ βιβλίου αύτοΰ όχι μόνο έντυπα πού εξέδωσαν Έλληνες πού ζούσαν στην Τεργέστη, άλλα και όσα κατά τη γνώμη του ενδιέφεραν τους Έλληνες της Τεργέστης ή αναφέρονταν σ' αυτούς. Τα περισσότερα έντυπα ήσαν ήδη γνωστά άπό τις υπάρχουσες ελληνικές βιβλιογραφίες. Ή βιβλιογράφηση αρχίζει άπό τά 1784 καί φτάνει ως τα Πρόλογοι καί κατάλογοι τυπογραφείων Βενετίας καί Βιέννης ( ). Επιμέλεια Γεωργίου Σ. Πλουμίδη. «Βιβλιοθήκη 'ΙστορικώνΜελετών» άρ. 128, εκδ. Νότη Καραβία, 'Αθήνα 1978, σ. α' (Πρόλογος). 4. Ώς παλαιότυπα χαρακτηρίζονται τά έντυπα πού έχουν εκδοθεί άπό τα 1500 ώς καί τά 1863, τελευταίο χρονικό όριο της Ελληνικής Βιβλιογραφίας τών Δ. Γκίνη καί Β. Μέξα. 5. Ό Κλεόβουλος Κέδρος γεννήθηκε στα 1905 στην Κωνσταντινούπολη, όπου καί παρακολούθησε τις εγκύκλιες σπουδές στή σχολή τών Ίησουιτών καί στή Ροβέρτειο*. Κατόρθωσε νά μάθει όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές γλώσσες, καθώς και τήν τουρκική πού διδάχτηκε υποχρεωτικά στις σχολές πού προαναφέραμε. Μετάτή Μικρασιατική καταστροφή ή οικογένεια Κέδρου εγκατέλειψε τήν Κων/πολη καί εγκαταστάθηκε στην 'Αθήνα. Ό Κ. Κέδρος ήρθε στην Τεργέστη στα Ό χώρος πού επέλεξε παρουσίαζε κοινά σημεία αναφοράς μέ τή γενέτειρα του. Οικονομικό, άλλα καί πνευματικό κέντρο τοϋ ελληνισμού ή Τεργέστη μέ ευρεία ακτινοβολία τοϋ θύμιζε τήν Πόλη. Ή επιλογή του αποδείχτηκε σωστή. Κατόρθωσε γρήγορα νά εγκλιματιστεί στο νέο περιβάλλον, χωρίς νά χάσει τήν ταυτότητα του. Σ' ενα χώρο όπου συγκρούονταν ποικίλα συμφέροντα ή Τεργέστη εξακολουθούσε ακόμα νά είναι τό μεταίχμιο 'Ανατολής καί Δύσης ό Κ. Κέδρος άρχισε ν' ανεβαίνει επαγγελματικά καί κοινωνικά. Στο ανέβασμα του αυτό οπωσδήποτε συνετέλεσε ό πνευματικός του εξοπλισμός καί ή ισχυρή προσωπικότητα του. Έλαβε ενεργό μέρος στή διοίκηση τής Ελληνορθόδοξης Κοινότητας της Τεργέστης σέ συνεργασία μέ τους Έμμ. Τρακάκη καί Κων/ίνο Πιζάνη, επίτιμο πρόξενο σήμερα τήςέλλάδας στην πόλη αυτή. Τό Οικουμενικό Πατριαρχείο, επιβραβεύοντας τήν πολιτιστική του δραστηριότητα, τοϋ απένειμε στα 1970 τον τίτλο τοϋ 'Αρχοντος Χαρτουλαρίου τής Μεγάλης τοϋ Χριστοΰ Έκκλησίας. Διετέλεσε επίτιμος πρόξενος τής Ελλάδας στην Τεργέστη στο διάστημα Πέθανε στα Ή Ελληνική Κοινότητα Τεργέστης για τις υπηρεσίες πού πρόσφε *Γιά τή Ροβέρτειο σχολή (πώς ιδρύθηκε, σκοποί, αναλυτικό πρόγραμμα καί λειτουργία της) βλ. Σχολική Έπετηρίς ( ) τοϋ έν τω Ροβερτείω Ελληνικού Φιλολογι κοϋ Συλλόγου «'Αθηνάς» έτος πρώτον, έν Κωνσταντινουπόλει 1909.

5 483 ρε στην ομογένεια τίμησε τη μνήμη του και λάξευσε τό όνομα του στή μαρμάρινη πλάκα τήν εντοιχισμένη στην κοινή είσοδο της Κοινότητας και τοϋ ναού του 'Αγίου Νικολάου. Ή στήλη φέρει τήν επιγραφή : Εύποιΐαν άσκήσαντες τιμής καϊ χάριτος προσηκούσης άξιοϋνται [βλ. Βιβλίο των Πρακτικών της Κοινότητας (Protocollo), Συνέλευση της 3 'Απριλίου 1971]. Τις προσπάθειες τοϋ Κ. Κέδρου για τή συγκέντρωση και τή διάσωση ελληνικών βιβλίων στην Τεργέστη συνεχίζουν σήμερα ή σύζυγος του και τα παιδιά του. 6. Για τα άβιβλιογράφητα ελληνικά παλαιότυπα πού βρέθηκαν στην πόλη της Τεργέστης βλ. Ό λ γ α ς Κ α τ σ ι α ρ δ ή, Ελληνική βιβλιογραφία Προσθήκεςσυμπληρώσεις, π. «Ό Ερανιστής», 14 (1977), σσ και Τ ρ. Ε. Σκλαβενίτη, Προσθήκες στην ελληνική βιβλιογραφία ( ), π. «Θησαυρίσματα», 14(1977), 7. Ευχαριστώ και άπό εδώ τήν κ. 'Ολυμπία Κέδρου πού πρόθυμα δέχτηκε νά καταγράψω τα ελληνικά παλαιότυπα της βιβλιοθήκης και μοΰ έδωσε τις απαραίτητες πληροφορίες για τήν προέλευση τους και τον συλλέκτη τους.

6 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Γκίνη, Κατάλογος : Δ. Σ. Γκίνη, Κατάλογος ελληνικών εφημερίδων καί περιοδικών , 'Αθήναι Γκίνη Μέξα : Δ. Σ. Γκίνη καί Β. Γ. Μέξα, Ελληνική Βιβλιογραφία , τ. Α' Γ', έν 'Αθήναις Λαδά Χατζηδήμου 1 : Γ. Γ. Λαδά καί Ά. Δ. Χατζηδήμου, Ελληνική Βιβλιογραφία των ετών , 'Αθήνα Λαδα Χατζη δήμου 2 : Γ. Γ. Λαδά καί Ά. Δ. Χατζηδήμου, Ελληνική Βιβλιογραφία τών ετών , 'Αθήνα Legrand, Ionienne : Bibliographie Ionienne. Description raisonée des ouvrages publiés par les Grecs des Sept Iles ou concernant ces Iles du quinzième siècle à l'année 1900, oeuvre posthume complétée et publiée par Hubert Pernot, τόμ. I II, Paris Πλουμίδη, Μαρκιανή : Γ. Σ. Πλουμίδη, Τα παλαιά ελληνικά βιβλία της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης Βενετίας με προσθήκη άγνωστων εκδόσεων. Παράρτημα : Μονόφυλλα του τέλους τοϋ IH' αίώνα, 'Αθήνα 1971 [ανάτυπο από το π. «Ερανιστής» 9, 1971, σσ ]. Πλουμίδη, Πάδοβα : Γ. Σ. Πλουμίδη, Τα έν Παδούη παλαιά ελληνικά βιβλία (Biblioteca Universitaria Biblioteca Civica). Μετά προσθηκών είς τάς Βιβλιογραφίας É. Legrand καί Δ. Γκίνη Β. Μέξα, Βενετία 1968 [ανάτυπο άπό το π. «Θησαυρίσματα» 5, 1968, σσ ]. 1. 'Αποθήκη τών παίδων... μεταφρασθεϊσα έκ της γαλλικής... Παρά Σπυρίδωνος Βλαντί. Καί προσφωνηθεϊσα τοις... Άμβροσίω, καί Μιχαήλ άδελφοϊς Ράλλη. Τόμος Τρίτος... Ένετίησιν Παρά Νικολάω Γλυκεϊ... (Πλουμίδη, Πάδοβα άρ. 14) 2. Όμιλίαι περί πληθύος κόσμων τοϋ... Φοντενέλ... Μεταφρασθεϊσαι..., Παρά Παναγιωτάκη Καγκελλαρίου Κοδρικά... δια Προσταγής Τοϋ... 'Ιωάννου Μιχαήλ, Κωνσταντ. Σούτζου... Έν Βιέννη Τυπογραφία Γεωργίου Βεντότη. (Λαδα Χατζη δήμου 1, άρ. 179) 3. Les Caractères de Théophraste d'après un manuscrit du Vatican... Par Coray... A Paris... (1799). (Πλουμίδη. Μαρκιανή άρ. 29. Λαδά Χατζηδήμου 2, άρ. 182) 4. Παιδαγωγία..., περί τοϋ πώς δει άνατρέφεσθαι τα Παιδία. Συντεθεϊσα μεν παρά τοϋ... Γαβριήλ Καλλονδ,...εκδοθείσα, παρά Ιγνατίου Άρχιμανδρίτου, καί Γεωργίου Καλλονα τών Αύταδέλφων. Έν Βιέννη (Γκίνη Μέξα, άρ. 33) 5. Έρμης ό Λόγιος, Βιέννη (Γκίνη, Κατάλογος, άρ. 147)

7 Συνοπτική 'Ιστορία της Ελληνικής φιλολογίας... έκ τοϋ Γαλλικού υπό (Ν. Σκούφου. Τόμος Α'. Έν Βιέννη, (Γκίνη Μέξα, άρ. 933) 7. Ώγυγία ή 'Αρχαιολογία..., συνταχθείσα υπό 'Αθανασίου Σταγειρίτου... Τόμος δεύτερος. Έν Βιέννη Πβ. άρ. 10. (Γκίνη Μέξα, άρ. 938) 8. Ώγυγία... Τόμος τρίτος. Έν Βιέννη (Γκίνη Μέξα, άρ. 1013) 9. Σύντομος γενική ιστορία εις δύω τόμους διηρημένη συλλεχθεϊσα έκ παλαιών τε καί νεωτέρων Συγγραφέων... υπό Δημητρίου Νικολάου Δαρβάρεως... Τόμος Β' περιέχων τήν Ίστορίαν των νΰν κρατούντων εθνών. Έν Βιέννη (Γκίνη Μέξα, άρ. 1098) 10. Ώγυγία... Τόμος τέταρτος. Έν Βιέννη (Γκίνη Μέξα, άρ. 1111) 11. Ψαλτήριον Δαβίδ... έξηγηθέν παρά τοϋ... Θεοδωρήτου, επισκόπου Κύρου, καί μεταγλωττισθέν... παρά 'Αγαπίου Μοναχού, τοΰ Κρητός... Έκδοσις δευτέρα. Έν Βενετία, έν τη τυπογραφία Πάνου Θεοδοσίου (Γκίνη Μέξα, άρ. 1291) 12. Λεξικόν δια τους μελετώντας τά τών παλαιών Ελλήνων συγγράμματα... υπό Κωνσταντίνου Μιχαήλ Κούμα. Τόμος πρώτος, Α Λ. Έν Βιέννη (Γκίνη Μέξα, άρ. 1592) 13. Τύχαι Τηλεμάχου... συντεθεϊσαι μεν γαλλιστί παρά τοϋ... Φενελόν μεταφρασθεΐσαι δε υπό Δ. Π. Γοβδελά... Επιστασία... 'Αντωνίου Α. Πατεράκη Χίου. Τόμος πρώτος. Βενετία Παρά Φραγκίσκω τφ Άνδρεόλα Τον ϊδιο χρόνο : Τόμος δεύτερος. (Γκίνη Μέξα, άρ. 1995) 14. A Modern Greek and English Lexicon,...by the Rev. I. Lowndes... London (Legrand, Ionienne Ι, άρ. 1274) 15. Γεωγραφία εκτεθείσα... υπό 'Αδριανού Βάλβι έρμηνευθεϊσα... ύπο Κ. Μ. Κούμα... εξεδόθη επιστασία... Δ. καί Ν. Άργυριαδών. Τόμος πρώτος... Έν Βιέννη (Γκίνη Μέξα, άρ. 2936) 16. Πατρική Συμβουλή... 'Υπό τοΰ... 'Ιωακείμ Ερρίκου Κάμπε Καί τοϋ έκ τής Γερμανικής μεταφράσαντος Α. Ρ. Ραγκαβή... Τόμος Β'. Έν 'Αθήναις (Γκίνη Μέξα, άρ. 3022) 17. Επιτομή τής ιστορίας τής αναγεννηθεί ση ς Ελλάδος...παρά 'Αμβροσίου Φραντζή... προσφωνηθεΐσα... Όθωνι τω Α'. Τόμος πρώτος. Έν 'Αθήναις, (Γκίνη Μέξα, άρ. 3128) 18. Ή ορφανή τής Χίου....'Υπό 'Ιακώβου Γ. Πιτζιπίου. Τόμος πρώτος. Έν Έρμουπόλει, (Γκίνη Μέξα, άρ. 3138) 19. Σχολεΐον τής μορφώσεως τών ηθών Περί καλής καί ενάρετου ανατροφής τών τέ

8 486 κνων... παρά τοΰ εν Θήρα Γαλλικού Άντιπροξένου κυρίου Γουλιέλμου Άλβη... Έν 'Αθήναις (Γκίνη Μέξα, άρ. 3203) 20. 'Ισοκράτους τα άπαντα μετά σχολίων... εκδοσις... Κοραή των Τυπώνονται εκ δευτέρου άπαραλλάκτως παρά 'Αθηνοδώρου Π. Σοφιανοπώλου... Μέρος πρώτον, 'Αθήναι, Τον ϊδιο χρόνο : Μέρος δεύτερον. (Γκίνη Μέξα, άρ. 3328) 21. Κτιτορικον ή προσκυνητήριον της... μονής τοϋ Μεγάλου Σπηλαίου... Άθήνησι (Γκίνη Μέξα, άρ. 3341) 22. Άνακάλυψις τής 'Αμερικής... υπό Ι. Ε. Κάμπη. Μετεφράσθη... ύλό Α. Ρ. Ραγκαβή Τόμος Α' Άθήνησι, Τον ϊδιο χρόνο : Τόμος Β'. (Γκίνη Μέξα, άρ. 3423) 23. Enologia ο l'arte di fare, e conservare li vini... Οινολογία, ήτοι περί οινοποιίας κατασκευής, και συντηρήσεως των οϊνων... 'Εν 'Αθήναις (Γκίνη Μέξα, άρ. 3612) 24. Έπιστολαί Ί. Α. Καποδίστρια..., έκδοθεϊσαι δέ παρά Ε. Α. Βετάν,...μεταφρασθεΐσαι έκ τοϋ γαλλικού παρά Μιχαήλ Γ. Σχινδ. Τόμος τρίτος Άθήνησιν, (Γκίνη Μέξα, άρ. 3616) 25. Τεχνολογικόν τής αρχαίας ελληνικής γλώσσης συνταχθέν υπό Ν. Βάμβα... Έκδοσις τρίτη,...έν 'Αθήναις, (Γκίνη Μέξα, άρ. 4478) 26. Πρακτική 'Αριθμητική. Προς χρήσιν των μαθητευόντων... 'Υπό Χ. Βάφα... Εκδίδεται τό τέταρτον. Άθήνησιν (Γκίνη Μέξα, άρ. 5031) 27. Σημειώσεις εις τους τοϋ Δημοσθένους 'Ολυνθιακούς, Φιλιππικούς, τον περί στεφάνου... χάριν τής Ελληνικής Νεολαίας. 'Υπό τοϋ...ν. Βάμβα,...Έν 'Αθήναις, (Γκίνη Μέξα, άρ. 5051) 28. Στοιχεία αριθμητικής ύπό Γ. Κόνδη, προς χρήσιν των τα έγκύκλια διδασκομένων μαθητών. Έν 'Αθήναις (Γκίνη Μέξα, άρ. 5302) 29. Επίτομος λατινική γραμματική προς χρήσιν των ελληνικών σχολείων και γυμνασίων... Ύπό Ευθυμίου Καστόρχη,...Έν 'Αθήναις, τύποις και άναλώμασι Σ. Κ. Βλαστού [Δύο αντίτυπα]. (Γκίνη-Μέξα, άρ. 5426) 30. Επιτομή τής Ρωμαϊκής 'Ιστορίας... συγγραφεϊσα μέν Άγγλιστί ύπό τοϋ Γόλδσμιθ... μεταφρασθεϊσα... Ύπό Λεοντίου Μ. Άναστασιάδου. Μέρος Α' Δημοκρατία Ρωμαϊκή. Έκδοσις δευτέρα... Έν 'Αθήναις, Έκ τοΰ τυπογραφείου Σ. Κ. Βλαστοϋ (Γκίνη-Μέξα, άρ. 5693) 31. Λεξικόν τής Ελληνικής γλώσσης... υπό Σκαρλάτου Δ. τοΰ Βυζαντίου... 'Εκδοθέν... υπό 'Ανδρέου Κορομηλα, και άφιερωθέν τω..."οθωνι τω Α'. Τόμος Α'... Έν 'Αθήναις (Γκίνη-Μέξα, άρ. 5728)

9 Σπυρίδωνος Τρικούπη 'Ιστορία της Ελληνικής 'Επαναστάσεως. Τόμος Α'... ΈνΛονδίνω (Γκίνη Μέξα, άρ. 6107) 33. Λεξικόν Άγγλοελληνικόν συνταχθέν και εκδοθέν... υπό Γεωργίου Πολυμερή. Έν Έρμουπόλει (Γκίνη Μέξα, άρ. 6252) 34. Ή πρώτη νικητήριος μάχη της Ελληνικής 'Επαναστάσεως ή ό 'Αναγνώστης Στριφτόμπολας, ποίημα Π. Ε. Ίατρίδου... Έν Πάτραις (Γκίνη Μέξα, άρ. 8237) 35. Ή Κωνσταντινούπολις ή περιγραφή... και ιστορική της... μεγαλοπόλεως... υπό Σκαρλάτου Δ. τοϋ Βυζαντίου... Τόμος Β'... Άθήνησιν, εκ τοΰ τυπογραφείου 'Ανδρέου Κορομηλά (Γκίνη Μέξα, άρ. 9122)

10 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ* Αγάπιος Κρής, βλ. Λάνδος Άγ. "Αθήνα 482, 484, 485, 486, 487 «Αθηνά» σύλλογος 482 Άνακάλυχρις της 'Αμερικής 486 Άναστασιάδης Λεόντ. Μ. 486 Άνδρεόλας Φραγκ. 485 'Αποθήκη των παίδων 484 Άργυριάδης Δ. 485 Ν. 485 Albe Guil. 486 Βάλβης 'Αδριανός βλ. Balbi Adr. Βόμβας Ν. 486 Βατικανό 484 ΒάφαςΧ. 486 Βενδότης Γεώργ. 484 Βενετία 482, 484, 485, Βιβλιοθήκες : Μαρκιανή (Βενετία) 484 Πάδοβα, Biblioteca Civica 484 Biblioteca Universitaria 484 Βιέννη 482, 484, 485 Βλαντής Σπυρ. 484 Βλαστός Σ. Κ. 486 Βυζάντιος Σκαρλ. Δ. 486, 487 Balbi Adr. 485 Bétant Elie Ami 486 Γαζής Άνθιμος 481 Γεωγραφία 485 Γκίνης Δ. Σ. 484 βλ. και Γκίνης Μέξας Γκίνης Μέξας 482, 484, 485, 486, 487, Γλυκύς Νικ. 484 Γοβδελδς Δ. Π. 485 Γόλδσμιθ βλ. Goldschmith Campe Ι. Η. 485, 486 Coray βλ. Κοραής Άδαμ. Δαβίδ 485 Δάρβαρης Δημ. Ν. 485 Δημοσθένης 486 Ελληνορθόδοξη Κοινότητα Τεργέστης 482 Έπιοτολαί 486 'Επίτομη της Ρωμαϊκής 'Ιστορίας 486 'Επίτομος λατινική γραμματική 486 'Ερμής δ Αόγιος 481, 484 Ερμούπολη 485, 487 Enologia 486 FénelonF. 485 Ferrier 481 Fontenelle 484 Goldschmith 486 Ήλιου Φ. 482 Ή Κωνσταντινούπολις 487 Ή ορφανή της Χίου 485 Ή πρώτη νικητήριος μάχη 487 Θεοδοσίου Πάνος 485 Θεοδώρητος επίσκοπος Κύρου 485 Θεόφραστος βλ. Théophraste Θήρα 486 Ίατρίδης Π. Ε. 487 'Ιγνάτιος άρχιμ. βλ. Καλλονας 'Ιγνάτιος 'Ιησουίτες σχολή 482 'Ισοκράτης 486 'Ιστορία τής'ελλην. 'Επαναστάσεως 4SI Καλλονάς Γαβριήλ 484. Γεώργιος 484. 'Ιγνάτιος 484 Κάμπε(η) Ι. Ε. βλ. Campe Ι. Η. Καποδίστριας Ι. Α. 486 Καραβιάς Νότης 482 Καστόρχης Εύθ. 486 Κατσιαρδή "Ολγα 483 Κέδρος Κλεόβουλος 481, 482, 483 Κέδρου 'Ολυμπία 483 Κοδρικάς Παναγ. 484 * Μέ τα πλάγια τυπογραφικά στοιχεία δηλώνουμε τους τίτλους τών έντυπων. Οί αριθμοί παραπέμπουν στις σελίδες.

11 489 Κόνδης Γ. 486 Κοραής Άδαμ. 484, 486 Κορομηλάς 'Ανδρέας 486, 487 Κούμας Κ. Μ. 485 Κτιτορικον 486 Κωνσταντινούπολη 482 Λαδάς Γεώργ. Γ βλ. και Λαδάς Χατζή δήμος Λαδας Χατζηδήμος 484 Λάνδος Άγ. 485 Λεξικον άγγλοελληνικον 487 Λεξικον δια τους μελετώντας 485 Λεξικον της Ελληνικής γλώσσης 486 Λονδίνο 485, 487 LegrandÉ. 484, 485 Les Caractères de Théophraste 484 Lexicon (modem Greek and English) 485 Lowndes I. 485 Μέξας Β. Γ. βλ. Γκίνης Μέξας Μονή Μεγάλου Σπηλαίου 486 Όθων Α' 485, 486 Οινολογία 486 Όμιλίαι περί πληθύος κόσμων 484 Πάδοβα 484 Παιδαγωγία 484 Παρίσι 481, 484 Πατεράκης Άντ. Ά. 485 Πάτρα 487 Πατρική Συμβουλή 485 Πιζάνης Κωνστ. 482 Πιτζιπιος Ίάκ. Γ. 485 Πλουμίδης Γ. Σ. 482, 484 Πολυμερής Γεώργ. 487 Πρακτική 'Αριθμητική 486 Pernot Hubert 484 Ραγκαβής Α. Ρ. 485, 486 Ράλλης 'Αμβρόσιος 484 Μιχαήλ 484 Ροβέρτειος σχολή 482 Recueil de cent estampes 481 Σημειώσεις εις τους (λόγους) τον Δημοσθένους 486 Σκλαβενίτης Τρ. Ε. 483 Σκοϋφος [Ν.] 485 Σοϋτζος Ι. Μ. Κ. 484 Σοφιανόπωλος Άθην. Π. 486 Σταγειρίτης Άθαν. 485 Στοιχεία, αριθμητικής 486 Στριφτόμπολας 'Αναγνώστης 487 Συνοπτική ιστορία τής ελληνικής φιλολογίας 485 Σύντομος γενική ιστορία 485 ΣχινάςΓ. 486 Σχολεϊον τής μορφώσεως των ηθών 485 Σχολική Έπετηρις 482 Τεργέστη 481, 482, 483 Τεχνολογικον 486 Τρακάκης Έμ. 482 Τρικούπης Σπυρ. 487 Τύχαι Τηλεμάχου 485 Théophraste 484 Φραντζής 'Αμβρόσιος 485 Χατζηδήμος Άθαν. βλ. Λαδας Χατζηδήμος Ψαλτήριον 485 Ώγνγία ή 'Αρχαιολογία 485

12 ΙΩΑΝΝΟΥ ΕΡ. ΖΕΓΚΙΝΗ Εισαγγελέως 'Εφετών ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΤΑ ΤΑ ΕΤΗ Δώδεκα ετη μετά τήν άλωσιν της Κωνσταντινουπόλεως ύπο τών Τούρκων (29 Μαΐου 1453) έγένετο ή πρώτη έπανάστασις τών Ελλήνων προς άνάκτησιν της ελευθερίας των. Το κίνημα τοϋτο έξεδηλώθη το έτος 1465 εις Αΐγιον, Σπάρτην και Μάνην. Ή έπανάστασις αΰτη είναι πρόδρομος της μετά τεσσαράκοντα ετη από της αλώσεως, ήτοι κατά τό έτος 1495, γενομένης επαναστάσεως, ή οποία έξεδηλώθη και διεγράφη εις τό Έλληνικόν στερέωμα, «σαν της αυγής τό φεγγοβόλο αστέρι». Τότε (1495) ό βασιλεύς» της Γαλλίας Κάρολος, διεκδικών κληρονομικά δικαιώματα από τον Άνδρέαν Παλαιολόγον, έπεχείσησε να έπαναστατήση τους "Ελληνας κατά τών Τούρκων. Οι αρχιερείς και οί προεστοί της Πελοποννήσου, της Στερεάς Ελλάδος, τής Θεσσαλίας και της 'Ηπείρου κατέστησαν αμέσως κοινωνοί τών μυστικών σχεδίων και άνέλαβον τήν συναφή πρωτοβουλίαν. Οί Θεσσαλοί και οί Ήπειρώται κατέλαβον τήν Σκόδραν εν Βορείω Ήπείρω, αλλά ουδεμία εκ μέρους του Καρόλου τους εδόθη, τελικώς, βοήθεια. Κατ' αυτόν δε τον τρόπον ή Ελληνική αΰτη έπανάστασις κατεπνίγη καί οί καταληταί έπεδόθησαν εις αγρίας όμαδικάς σφαγάς τών άγωνισθέντων δια τήν έλευθερίαν τών Ελλήνων. Ή αποτυχία τής επαναστάσεως ταύτης δεν άπεκαρδίωσε τους "Ελληνας παρά τήν αγριότητα τών εις βάρος των διωγμών. Τό Έλληνικόν έθνος ταχέως άνέκτησεν, εν τη υποδουλώσει του, τό συναίσθημα τής υπεροχής απέναντι του κατακτητοϋ. Διαρκοϋντος του 16ου αιώνος ( ) εξερράγησαν τέσσαρες επαναστάσεις προς άπελευθέρωσιν τοϋ Ελληνικού γένους, τέσσαρες επαναστάσεις καί έκατόμβαι θυσιών. Αι έκατόμβαι αύται ήρχισαν ευθύς άμα τη είσόδω τοϋ 16ου αιώνος, όταν ό Σουλτάνος Βογιαζήτ Β', (υιός του Πορθητοϋ) διέταξε μετά τήν αλωσιν τής Μεθώνης (1500), διατελούσης τότε ύπό Φραγκοκρατίαν, όπως άπαν

13 491 τες οι πρεσβύτεροι των 12 ετών άρρενες κάτοικοι καρατομηθούν και εκ τών κεφαλών αυτών στηθούν δύο Πύργοι, αί δε γυναίκες και τα παιδιά έξανδραποδισθοΰν. 'Αλλ' οί Έλληνες έπίστευον άκλονήτως ότι, οι χρησμοί περί μελούσης απελευθερώσεως του γένους επρόκειτο να καταστούν ωραία πραγματικότης εις κάθε παρεχομένην εύκαιρίαν. Τό 1535, υποκινήσει τών Ενετών, οί Πελοποννήσιοι έξηγέρθησαν κατά τών Τούρκων. Λόγω του ανοργάνωτου ή έπανάστασις απέτυχε και οί Τούρκοι έπεδόθησαν εις γενικήν σφαγήν τών χριστιανών. Ή δευτέρα έπανάστασις του 16ου αιώνος έγένετο τό 1571 εις την Στερεάν Ελλάδα. Τότε συμμαχικός στόλος Ενετών, 'Ιταλών και "Ισπανών κατεναυμάχησε παρά την Ναύπακτον τον Τουρκικόν στόλον και οί Έλληνες ένόμισαν εϋθετον τήν στιγμήν να αποτινάξουν τον ζυγό ν της δουλείας. 'Αποτυχία έκάλυψε και πάλιν τήν προσπάθειαν. 'Αγρία σφαγή έξαπελύθη και οί "Ελληνες της Άμφίσσης (Σαλώνων) έξωλόθρεύθησαν. Τήν αυτήν κακήν τύχην είχε και ή παρά του άρματωλοϋ Θεοδώρου Γρίβα κηρυχθείσα τό 1585 έπανάστασις εις τήν Άκαρνανίαν τήν οποίαν παρηκολούθησαν και οί άρματωλοί Δράκος και Μαλαμος εις τήν "Ηπειρον. Ή ιδία ιστορία επανελήφθη: 'Αγρία σφαγή τών χριστιανών. Έπηκολούθησε και τετάρτη έπανάστασις διαρκοΰντος του 16ου αιώνος. 'Αρχηγός της επαναστάσεως αυτής ήτο ό αρχιεπίσκοπος Επιδαύρου Μακάριος Μελισσηνός καί συναρχηγός ό αδελφός του χωροδεσπότης Θεόδωρος. Οί δύο αδελφοί ύψωσαν τήν σημαίαν της επαναστάσεως τό 1575 εν Πελοποννήσω καί ιδίως εν Μάνη, άποδυθέντες αμέσως εις σκληρούς αγώνας. Για τήν όλοκλήρωσιν καί τήν καλήν εκβασιν του υπέρ της ελευθερίας αγώνος ύπελόγιζον εις τήν βοήθειαν καί τήν συμπαράστασιν του 'Ιωάννου του Αυστριακού, μετά του οποίου εϊχον έλθει εις κρυφάς συνεννοήσεις. 'Αλλά ή αναμενόμενη βοήθεια δεν εφθασεν. 'Αφού δέ ό 'Αρχιεπίσκοπος Μακάριος καί ό αδελφός του έσυνέχισαν επί δύο ετη τον κατά τών κατακτητών πόλεμον, καί μάλιστα, δια προσωπικών των δαπανών, ήναγκάσθησαν να αύτοεξορισθοϋν, καταφυγόντες πρώτον εις τάς χώρας του βασιλέως της Ισπανίας καί κατόπιν εις Νεάπολιν Έκεΐ άπέθανον καί έτάφησαν εις τον Έλληνικόν ναόν τών 'Αποστόλων Πέτρου καί Παύλου, όπου καί σήμερον σώζεται ή επιτύμβιος επιγραφή ή διαμνημονεύουσα τάς πράξεις των. Ούτω τό τέλος καί της επαναστάσεως ταύτης ύπήρξεν άτυχες καί σκληρότατον δια τους Έλληνας. Πάντως όπως ή απελευθερωτική απόπειρα του αρχιεπισκόπου Επιδαύρου, παρά τό άτυχες της έκβάσεώς της, προεκάλεσε τότε γενικωτέραν έντύπωσιν, διότι παγκοσμίως ήκούσθη ότι όχι μόνον υφίστανται πάντοτε Έλληνες, αλλά καί ότι δεν παραλείπουν εύκαιρίαν χωρίς να αποδυθούν εις αγώνας δια τήν έλευθερίαν.

14 492 Κατά τον 17ον αιώνα επτά οικουμενικοί πατριάρχαι έθανατώθησαν κατά τον άγριώτερον τρόπον, ϊνα τελικώς ό αριθμός των κατά την περίοδον της δουλείας θυσιασθεισών κορυφών της 'Ορθοδοξίας άνέλθη εις δέκα. Ή με τήν εϊσοδον του Που αιώνος έκραγεισα έπανάστασις εΐχεν ώς κέντρον αυτής τήν Ήπειρον. Έκεΐ οι ίππόται τής Μελίνης (Μάλτας) συνεννοηθέντες με τους φλογερωτέρους Έλληνας κληρικούς και προκρίτους, έμελέτησαν σχέδιον άποβάσεως, επί τω σκοπώ τής δημιουργίας προγεφυρώματος επί του υπό κατοχήν Ελληνικού εδάφους. Τα σχέδια όμως ταϋτα κατεδόθησαν εις τους δυνάστας και οΰτω ή άπόβασις απέτυχε, με αποτέλεσμα να σφαγοϋν οι περισσότεροι τών μεμυημένων Ελλήνων. Αί κεφαλαί των σφαγέντων εστάλησαν εις Κωνσταντινούπολιν, όπου εξετέθησαν εις κοινήν θέαν. Ό Σουλτάνος τής περιόδου εκείνης Μεχμέτ Γ'. ( ) διεκρίνετο δια τήν αγριότητα του. Ούτος άμα τη άναρρήσει αύτοϋ είς τον θρόνο ν εφόνευσε 19 αδελφούς και 10 γυναίκας του πατρός του, υπόπτους επί κυήσει. Ή επομένη έπανάστασις του γένους υπήρξε μακρά είς εκτασιν χρόνου, διαρκέσασα περίπου, μετά διαλειμμάτων, 12 ολόκληρα ετη ( ). Παραλλήλως υπήρξε και περισσότερον πανελλήνιος, λόγω τούτου και πολύ περισσότερον σκληρά και αιματηρά δια το γένος, ώς προς τα αποτελέσματα της. Κύριος ύπικινητής του κινήματος τούτου εμφανίζεται ό απόγονος τοϋ Μαρκίωνος Μομφερράτης Θωμά (υίοϋ του 'Ανδρόνικου Παλαιολόγου) δούξ τοϋ Νεβέρ Κάρολος Β'. Γονζάγας, ό όποιος παρέβαλε κληρονομικά δικαιώματα επί τοϋ αυτοκρατορικού θρόνου τών Παλαιολόγων. Τότε, μεταξύ τών άλλων, ό μητροπολίτης Τρίκκης Διονύσιος, ό αποκληθείς «Σκυλόσοφος», μετά πολλής φλογερότητος απεδέχθη τήν ολην κίνησιν και έπίστευσεν ότι παρείχετο μοναδική ευκαιρία δια τήν άπελευθέρωσιν τοϋ γένους. Οΰτω και ένώ ό δούξ τοϋ Νεβέρ περιώριζε τήν δραστηριότητα του εις συζητήσεις και διαπραγματεύσεις, είς συσκέψεις και διαβούλια, και είς ούδεμίαν ενοπλον συμπαράστασιν, ό Διονύσιος προεκάλεσε, το έτος 1600, έξέγερσιν του λαοΰ, άποτυχοΰσαν τελικώς. Ό Διονύσιος, συλληφθείς εν Ίωαννίνοις, έξεδάρη ζών, το δέ δέρμα του γεμίσαντες άχυρον το περιέφερον άπό πόλιν εις πόλιν και τέλος εις αυτήν τήν Κωνσταντινούπολιν. Καθ' δν τρόπον ό 17ος αιών εισήλθε με μίαν μακροχρόνιον άπόπειραν επαναστάσεως, καθ' όμοιον τρόπον και λήγοντος του αιώνος εκείνου, οι Έλληνες απεδόθησαν είς νέον αγώνα υπέρ τής ελευθερίας των. Παρά τάς εξοντωτικός πιέσεις, παρά τους αφόρητους διωγμούς, παρά τάς φρικώδεις συνθήκας διαβιώσεως, παρά τήν αγριότητα τήν έκδηλουμένην κυρίως με σκοπόν τον έξισλαμισμόν, ή Ελληνική φυλή δεν ύπέκυπτε. Περί τα τέλη τοϋ 17ου αιώνος εξερράγη ό επί 16 έτη διαρκείας ( ) πόλεμος μεταξύ τής Τουρκίας και Αυστρίας. Το 1684 ή Ελλάς ευρέθη

15 493 εν έπαναστατικφ οργασμώ. Οί αρχιερείς και οι προύχοντες άνέλαβον την ήγεσίαν του απελευθερωτικού εκείνου κινήματος και οί άρματωλοί έσπευσαν να δώσουν το έθνικόν παρόν. Ή δε έπανάστασις έλαβε μέν πανελλήνιον χαρακτήρα, πλην όμως απέτυχε και αΰτη. Άπό τής πρώτης δεκαετίας του 18ου αιώνος οί Έλληνες άνεζήτουν τήν διέξοδον, ή οποία θα έφερε προς τήν άγουσαν εις τήν έλευθερίαν. Το 1709 έσημειώθη το κίνημα των Τσεκουραίων. Επρόκειτο περί επεισοδίου, και όχι περί οργανωμένου κινήματος. Ύποκινηταί υπήρξαν οί Ρώσοι, οί όποιοι ταχέως εγκατέλειψαν τήν Ελλάδα εις το ελαιος του Θεοϋ. Κατά τήν αυτήν περίοδον έσημειώθησαν άλλεπάλληλαι απελευθερωτικοί μικροκρούσεις του εν τή Μικρά 'Ασία Ελληνισμού, εν τω συνόλω των δε αί σχετικαί προσπάθειαι υπερέβησαν τον αριθμόν 142. Τό σοβαρώτερον άπελευθερωτικόν κίνημα τών Ελλήνων, ή σοβαρωτέρα προσπάθεια προς άποτίναξιν του τουρκικού ζυγοϋ, έσημειώθη μετά τό δεύτερον ήμισυ του 18ου αιώνος. Πρόκειται περί τής πρώτης ώργανωμένης εθνικής έξορμήσεως. Διότι αί μέχρι τότε προμνησθεϊσαι απελευθερωτικά! άπόπειραι έχαρακτηρίζοντο ιδιαιτέρως άπό μίαν προχειρότητα, προεξοφλούσαν τήν άποτυχίαν. Ή έπανάστασις αυτή ύπεκινήθη υπό τής αυτοκράτειρας τής Ρωσίας Αικατερίνης Β', τής Μεγάλης. Ή Αικατερίνη Β', δεν ένδιαφέρετο, ώς διεκήρυσσε δια τήν άνασύστασιν μιας Βυζαντινής αυτοκρατορίας, ελληνικής υφής. Ένδιαφέρετο δια μίαν Ρωσικήν αύτοκρατορίαν. Οί Έλληνες ήσαν συνεχώς έτοιμοι δι' έπανάστασιν, έτοιμοι ήσαν καί δταν άφίχθη εν Ελλάδι ό απεσταλμένος τής Αικατερίνης Β'., λοχαγός του Ρωσικού πυροβολικού, έκ Σιατίστης τής Μακεδονίας καταγόμενος, Γεώργιος Παπάζωλης. Εις τήν έπανάστασιν έκείνην γνωστός είναι ό ρόλος τών 'Αλεξίου και Θεοδώρου Όρλώφ καί τό ατυχές τέλος της. Μία χαρακτηριστική λεπτομέρεια είναι καί αυτή: Οί κατακτηταί, άντιληφθέντες τήν σοβαρότητα τής καταστάσεως, άνεζήτησαν άγριωτάτας μεθόδους προς καταστολήν τοΰ απελευθερωτικού κινήματος. Ό Σουλτάνος καί οί περί αυτόν συνεζήτησαν τήν λύσιν τής γενικής σφαγής τών Ελλήνων, αδιακρίτως φύλου και ηλικίας. Συνεφώνησαν όλοι, πλην όμως ό ναύαρχος Χασάν Τζεζαϊρλής εθεσεν εν ερώτημα, «Έάν οί Έλληνες φονευθώσι, ποίος θα πλήρωση τους φόρους;)). Τό ερώτημα άπεσόβησε τήν γενικήν σφαγήν, άλλα ουδόλως ήμόδισε καί τήν έπίτασιν τής εκδικητικότητος καί τήν έπιβολήν νέων βαρύτατων φόρων. 'Αρχομένου τοΰ 19ου αιώνος καί ενώ οί Σουλιώται έπραγματοποίουν άπό τοΰ 1800 μέχρι τοΰ 1803 έπανάστασιν κατά τοΰ κατακτητοΰ, έχοντες ώς πολεμικόν των ήγέτην τον μοναχόν Σαμουήλ, οί Έλληνες άλλων περιοχών άπεδύοντο μεταξύ τών ετών 1807 μέχρι 1815 εις άλλο άπελευθερωτικόν κίνημα. Οί άρματωλοί καί οί κλέφτες έπολέμων κατά τών Τούρκων και κατά τοΰ

16 494 Άλη πασά εν Ήπείρω. Έν Μακεδονία έμάχετο ό Νικοτσάρας μέ 550 λογάδες. Εις τά Χάσια και τον Όλυμπον οί Βλαχαβαι και Λαζαΐοι ήγωνίζοντο αγώνα σκληρόν. Και εις την Πελοπόννησον ό Κολοκοτρώνης προητοίμαζε την τελικήν πορείαν προς όλοκληρωτικήν άπελευθέρωσιν. Αυτά είναι τά σπουδαιότερα απελευθερωτικά επαναστατικά κινήματα τών Ελλήνων κατά τα ετη Υπάρχουν και άλλα μικροτέρας σημασίας. Οί ιστορικοί υπολογίζουν ότι από του 1453 μέχρι του 1821 εξερράγησαν 700 περίπου απελευθερωτικά κινήματα, τά όποια κατεπνίγησαν εις το αίμα και την σφαγήν.

17 ΝΕΣΤΟΡΟΣ E. ΚΟΥΡΑΚΗ Δικηγόρου 'Αθηνών Η ΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΚΛΑΣΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Συνήθως έρχεται εις τα έθνη μία στιγμή που και αί δυσκολίαι δια τήν προσπόρισιν των αναγκαίων έχουν καλυφθή, άλλα και ή ψυχή του ανθρώπου είναι ακόμη αμόλυντος άπό τό χρήμα. (Πλατ. Νόμ. Ε' 729α). Είναι ή στιγμή κατά τήν οποίαν ό άνθρωπος αρχίζει να χαίρεται όλίγην άνάπαυσιν και αμόλυντος άπό τήν έπήρειαν του χρήματος αφιερώνει τον ελεύθερον χρόνον του εις τήν άνάπτυξιν των αρετών του και εις τήν τελειοποίησιν του εαυτού του, μακράν πάσης ωφελιμιστικής επιδιώξεως. Αυτήν ακριβώς τήν στιγμήν σημειοϋται ή γένεσις κάθε ύψηλοϋ πολιτισμού. Και εξαρτάται άπό τήν ίδιοφυΐαν τοϋ κάθε λαοϋ ό βαθμός της πολιτιστικής αναπτύξεως εις τήν οποίαν θα φθάση. Εις τήν άρχαίαν Ελλάδα ό πολιτισμός εφθασεν εις τό άνώτερον δυνατόν ύ'ψος του. Καί ώνομάσθη δια τό άφθαρτον της αξίας του «κλασικός». Μέχρι σήμερον ό ελληνικός πολιτισμός εξακολουθεί να δεσπόζη εις τήν ζωήν τοϋ ανθρώπου, να δίδη λύσεις εις τα προβλήματα του καί εμπνευσιν εις τάς επιδιώξεις του. Άλλα που οφείλεται αυτή ή αφθαρσία, ή κλασικότης τοϋ Ελληνικού Πολιτισμού; Πώς διατηρείται ακμαίος καί σύγχρονος έπειτα άπό τόσους αιώνας; Διττή είναι ή έξήγησις. Έν πρώτοις ό ελληνικός πολιτισμός εθεσεν επί τάπητος καί διηρεύνησεν έξονυχιστικώς όλα τα αιώνια προβλήματα τοϋ ανθρώπου. Έξήτασεν όλας των τάς πλευράς καί διετύπωσεν όλας τάς δυνατός λύσεις. Οΰτω π.χ. εις τό ερώτημα ποίον τό άρμόζον δια τον άνθρωπον πολίτευμα δεν εδόθη μία μονόπλευρος άπάντησις άλλα διηρευνήθησαν όλα τα δυνατά πολιτεύματα (βλ. Πλάτ. Πολιτ. Η, 544C έπ. ώς καί Άριστ. Πολιτικά Γ, 1279α 24 έπ.) ώστε να καταδειχθοΰν τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα έκαστου καί να εντοπισθούν αί περιστάσεις εφαρμογής τούτων. Δεύτερον δε καί σπουδαιότερον, ό κλασσικός πολιτισμός έχει χαρακτήρα ύπερβατικόν διότι πέραν της θέσεως των προβλημάτων καί διατυπώσεως λύσεων έπί τούτων, έδημιούργησε μίαν μοναδικήν μέθοδον αναζητήσεως των λύσεων αυτών:

18 496 Ή όλη μέθοδος του διέπεται από μίαν προσπάθειαν εναρμονίσεως, έξισορροπίσεως τών αντιθέσεων, ώστε αί διάφοροι πτυχαί της ζωής να αξιοποιηθούν δλαι ώς είς έκάστην αρμόζει (πρβλ. Ν. Ε. Κουράκη, 'Αντιθέσεις και 'Αρμονία, 'Αθήναι 1971, εκδοσις Έλλην. 'Ανθρωπιστικής Εταιρείας, σελ. 7 έπ.) και να μη παραμεληθούν ώρισμέναι υπέρ άλλων. Κύριον συστατικό ν του άγαθοϋ έθεωρήθη ή αυτάρκεια (Πλ. Φίλ. 67Α και Άριστ. Ρητορ. 1362α28), δηλ. ή τελειότης ή οποία προέρχεται εκ τής αναμείξεως τών αντιθέτων στοιχείων (Πλ. Φιλ. 64D). 'Ακριβώς δέ αύτη ή προσπάθεια αναμείξεως τών αντιθέτων στοιχείων, ή ΑΡΜΟΝΙΑ, αποτελεί το βασικόν γνώρισμα του Κλασσικού Πολιτισμού (C. Μ. Bowra, the Creek Experience, London 1957, σελ. 19). Ή αρμονία όμως είναι έννοια ουχί ποσοτική άλλα ποιοτική. Ό δέ συνδυασμός τών αντιθέσεων επιτυγχάνεται ουχί με τήν ϊσην άλλα με τήν πρέπουσαν μεταχείρισιν (Πλ. Πολιτικός 284Ε). Πολλάκις ϊσον και και πρέπον συμπίπτουν. Συνήθως όμως τα στοιχεία τα άπαρτίζοντα τήν άρμονίαν έχουν μεταξύ των σχέσιν ιεραρχίας και το εν εξαρτάται εκ του άλλου. 'Εναπόκειται δέ είς τον εναρμονίζοντα τα στοιχεία αυτά το που θά ριφθή το βάρος τής όλης αξιολογήσεως και το ποιαι άξίαι θά αποτελέσουν τό.ν κεντρικόν άξονα εκ του οποίου θά εξαρτηθούν αί άλλαι. Οί "Ελληνες Κλασσικοί ώς άξονα τής εναρμονίσεως έθεσαν εν ιδεώδες άνθρωπιστικόν, πνευματικόν και ηθικόν. Άνθρωπιστικόν διότι έπίστευσαν ότι ό άνθρωπος έχει μεγαλυτέραν σημασίαν άπό το περιβάλλον του και ότι θεμελιώδης άπασχόλησίς του πρέπει να είναι ή εντός τών δυνατοτήτων του ( Χ ) επίτευξις ενός τρόπου ζωής τοιούτου, ώστε να έπωφεληθή άπό τήν ιδιότητα του ώς άνθρωπου και άπό ό,τι χαρακτηρίζει, διαφοροποιεί και εξυψώνει τήν ανθρωπινή ν φύσιν εν μια λέξει ή έπίτευξις τής 'Αρετής (R. W. Livingstone, Greek Ideals and Modern Living, Cambridge 1935, σελ. 88 ώς και Ι. θ. Κακριδή, Ελληνική Κλασσική Παιδεία, 'Αθήναι 1941, σελ ). Πνευματικόν διότι οί Κλασσικοί όχι μόνον έθεώρουν τά πνευματικά αγαθά ώς θεία (Πλ. Νόμ. Α, 631) και έξέφραζον ρητώς τήν προτίμησίν των προς τάς πνευματικός απολαύσεις έναντι τών υλικών (Πλάτ. Φίλ. 67Β), άλλα και διότι έπεδίωκον τάς πνευματικάς ταύτας απολαύσεις δι' 1. Ή έπιδίωξις στόχων εντός τών ανθρωπίνων δυνατοτήτων έθεωρήθη ώς βασική προϋπόθεσις ευοδώσεως τών στόχων τούτων και ώς κέντρισμα προς τήν αύτογνωσίαν (αυτή ήτο καί ή έννοια τοϋ «μέτρου» βλ. Πινδ. Πυθ. III και Πινδ. Νεμ. XI 29 32). Πέραν τών ορίων τούτων αί ανθρώπινοι επιδιώξεις θα έχάνοντο εις τήν άμορφίαν καί αί άνθρώπιναι δυνάμεις θα συνετρίβοντο.

19 497 έαυτάς χωρίς ύστεροβουλίαν και φιλοκέρδειαν (Άριστ. Πολιτ. 1338α33 έπ. και R. W. Livingstone άνωτ. σελ. 79 και 53). Ηθικόν τέλος διότι παρ' όλον τό ευρύ και συγκαταβατικόν των πνεύμα οί Κλασσικοί ουδέποτε ανεγνώρισαν ώς αγαθά καταστάσεις αντιθέτους προς την άρετήν και την δικαιοσύνην έστω και ώς τρόπον άνταποδόσεως του κακοϋ (Πλ. Κρίτων 49C πρβλ. Πλάτ. Γοργ. 469C και Άριστ. Ρητορ. 1364β22). Τάς αντιμετώπισαν πάντοτε ώς παράγοντας ανατρέποντας την ψυχικήν ύγείαν του άνθρωπου (Πλ. Πολ. Δ, 445 Α Β πρβλ. αυτόθι 1, 613D και Πλ. Κρίτ. 48α) και επισκιάζοντας εις τά όμματα των άλλων και τα λοιπά τυχόν πλεονεκτήματα ή φυσικά προτερήματα ενός άνθρωπου. (Πλ. Μενέξ. 246Ε και Πλ. Πολιτ. 1,608Β). Έπί τη βάσει του ανθρωπιστικού πνευματικού και ήθικοϋ τούτου ιδεώδους οί Κλασικοί ήξιολόγησαν και έτοποθέτησαν ίεραρχικώς τάς αξίας, επιτυγχάνοντες ούτω τήν Άρμονίαν. Αι άξίαι έχουν ολαι εις τό σύστημα των Κλασικών τήν σπουδαιότητα των. 'Αλλ' άλλαι, αί πνευματικαί, χρησιμεύουν ώς κριτήρια σκέψεως και σκοποί δράσεως, άλλαι δέ, αί ύλικαί, ώς μέσα πραγματώσεως των πνευματικών άξιων. Ή εκλεκτική αυτή άλλα πλήρης άξιοποίησις όλων των άξιων θά ήδύνατο να όνομασθη ΕΚΛΕΚΤΙΚΗ ΠΛΗΡΟΤΗΣ. 32

20 ΧΑΡΗ Ι. ΤΟΥΛ Όμότ. Καθηγητού ΔΙΑΤΙ ΔΕΝ ΕΦΥΓΟΔΙΚΗΣΕΝ Ο ΣΩΚΡΑΤΗΣ Το ερώτημα, διατί δεν έφυγοδίκησεν ό Σωκράτης, δεν συνεζητήθη, ώς φαίνεται, κατά την αρχαιότητα. Τοϋτο δε ϊσως, διότι ή άπεικόνισις αύτοΰ ώς του ιδεώδους φιλοσόφου καί πολίτου ύπό του Πλάτωνος και του Ξενοφώντος, έθεωρήθη ώς δεδομένον μη έπιδεχόμενον συζήτησιν. Πιθανώς, καί διότι οί λόγοι τους όποιους προβάλλει ό Σωκράτης εις τον Κρίτωνα, ότε ό ανωτέρω έπρότεινε να τον φυγάδευση εκ της φυλακής, έθεωρήθησαν ώς ισχύοντες καί δια τήν περίπτωσιν τής φυγοδικίας του. 'Όπως εκ τής παρούσης μελέτης όμως θα καταδειχθή, ή μόνη δυνατότης δια τον φιλόσοφον να άποφύγη τήν είς θάνατον καταδίκην του ήτο ή φυγή προ τής ενάρξεως τής δίκης. Πριν όμως είσέλθωμεν είς τό θέμα, θα ήτο χρήσιμον να προτάξωμεν ολίγα τινά περί τής τηρούμενης τότε διαδικασίας είς περίπτωσιν καταθέσεως εναντίον πολίτου τινός καταγγελίας έπ' ασέβεια. Ή καταγγελία δια τό αδίκημα τής ασεβείας κατά τήν εποχή ν τής δίκης του Σωκράτους έγίνετο δια τής καλούμενης γραφής. Παλαιότερον, μέχρι τής αναθεωρήσεως τών νόμων επί Εύκλείδου άρχοντος (403 π.χ.), ή δίωξις τοϋ άσεβους έγίνετο κατ' εισαγγελία ν. Ή κυριωτέρα διαφορά τής εισαγγελίας από τής γραφής συνίστατο εις τήν προστασίαν, τήν οποίαν άπέλαυε δι' αυτής ό καταγγέλλων. Διότι επί γραφής, ούτος έτιμωρεΐτο δια μεγάλου προστίμου, είς ην περίπτωσιν ή καταγγελία του δέν συνεκέντρωνε κατά τήν δίκην τό 1/5 τουλάχιστον τών δικαστικών ψήφων. Όμοίως έτιμωρεΐτο ό καταγγέλλων δια προστίμου 1000 δραχμών, αν απέσυρε τήν καταγγελίαν του προ τής εκδικάσεως. 1 Πας 'Αθηναίος πολίτης έδικαιοϋτο να κατάθεση γραφήν ασεβείας εναντίον άλλου. "Αρμόδιος άρχων προς παραλαβήν αυτής ήτο ό βασιλεύς, όστις έξήσκει τήν έποπτείαν επί τών θρησκευτικών ζητημάτων. Μετά τήν κατάθεσιν τής γραφής, ήκολούθει ή κοινοποίησίς της είς τον καταγγελλόμενον. Αύτη δε διενεργεΐτο υπό τοϋ ιδίου του καταγγέλλοντος, όστις συνωδεύετο κατά ταύτην υπό δύο μαρ 1. Άνδοκ. Μυστ. Ι, 33., Πλάτ. Άπολ. 36α.

21 499 τύρων, καλουμένων κλητήρων. Συγχρόνως δέ έκάλει τον καταγγελλόμενον, όπως κατά τακτήν ήμέραν έμφανισθή ενώπιον του αρμοδίου δικαστικού λειτουργού. Κατά τον Πλάτωνα 2, και ό Σωκράτης, μετά τήν κοινοποίησιν της καταγγελίας, προσήλθεν εις τήν Βασίλειον Στοάν προκειμένου να υποβληθή εις τήν καλουμένην άνάκρισιν. Ό κατηγορούμενος άντέκρουε κατά ταύτην προφορικώς τήν καταγγελίαν δια της καλούμενης αντιγραφής, διότι μόνον άπό του π.χ. αΰτη κατετίθετο εγγράφως. 'Αμφότεροι οί αντίδικοι έβεβαίουν δι' όρκου, ότι τα επιχειρήματα των εΐχον καλώς άποδοθή, τοϋτο δ' έκαλεΐτο άντωμοσία. Κατόπιν ό άρχων έμελέτα τήν γραφήν και τήν άντιγραφήν, καί εφ' όσον έπείθετο δια το βάσιμον της καταγγελίας, παρέπεμπε τους αντιδίκους εις τό άρμόδιον δικαστήριον προς έκδίκασιν. 'Αλλ' ό άρχων ήδύνατο να καλέση επανειλημμένως τους αντιδίκους προς άνάκρισιν και τοϋτο ήτο εν εκ τών αιτίων τών σημειουμένων καθυστερήσεων. Τό κυριώτερον όμως ήτο τό πλήθος τών εορτάσιμων ή αποφράδων ήμερων, αί όποΐαι, ως λέγεται, ήσαν διπλάσιαι εις τάς 'Αθήνας ή άλλαχοϋ. Κατά τάς ημέρας ταύτας δεν συνεδρίαζον τα δικαστήρια, ώς επίσης καί κατά τάς 40 περίπου ημέρας κατ' έτος, ότε συνήρχετο ή εκκλησία του Δήμου 3. Διαρκοΰντος του 5ου αιώνος π. Χ., έκληροϋντο κατ' έτος εις τάς 'Αθήνας 6000 πολϊται ώς δικασταί. Παρά τό όνομα των, μάλλον πρέπει να παραβληθούν προς τους σημερινούς ενόρκους. Οί δικασταί ώρκίζοντο άμα τή άναλήψει τών καθηκόντων αυτών καί δι' όλον τό διάστημα της θητείας. Έλάμβανον δέ τότε ώς έμβλημα τοϋ αξιώματος των τό λεγόμενον πινάκι ο ν 4. Εις τους δικαστάς έδίδετο άποζημίωσις δια τήν παράστασιν των, ανερχομένη αρχικώς εις δύο όβολούς, άλλ' αύξηθεΐσα κατόπιν εις τρεις. "Ή άποζημίωσις ισοδυναμεί προς τό 1/3 τοϋ ελαχίστου ποσοϋ συντηρήσεως τετραμελοΰς οικογενείας 5. Περί τό τέλος τοϋ Πελοποννησιακού πολέμου όμως, λόγω της σημειωθείσης λειψανδρίας, πας πολίτης άνω τών 30 ετών ήδύνατο να εγγραφή εις τον κατάλογον τών δικαστών, εν όσω δέν υπήρχε κώλυμα 6. Έκ τοϋ καταλόγου τούτου έκληροϋντο τήν πρωΐαν έκαστης δικασίμου οί δικασταί, κατανεμόμενοι εις τά διάφορα δικαστήρια. Έφωδιάζοντο δέ τότε με τό άντίστοιχον σ ύ μ β ο λ ον. Τά δικαστήρια, εφ' όσον 2. Πλάτ. Εύθύφρ. 2α., Θεαίτ. 210α. 3. ψ. Ξεν. Άθην. Πολ. 3,8. 4. Ίσοκρ. 15, 21., Άριστ. Άθην. Πολ. 63,4. 5. F. Hommel, Heliaia, Phil. Suppl. 19, 2, 1927., A. R. W. Harrison, Law of A thens Άριστ. Άθην. Πολ

22 500 έξεδίκαζον ιδιωτικάς υποθέσεις, συνεκροτοϋντο εκ 201 ή 401 δικαστών. Είς περίπτωσιν όμως δημοσίας δίκης (ήτοι γενικού ενδιαφέροντος), συμμετεΐχον 501 δικασταί ή σπανιώτερον 1001 ή Ή δίκη έχωρίζετο εις τρία μέρη, εξ ών το πρώτον διετίθετο δια τήν άνάπτυξιν του κατηγορητηρίου, το δεύτερον διά τήν άπολογίαν καί το τρίτον δια τήν διενέργειαν τών λοιπών δικαστικών πράξεων, ώς των ψηφοφοριών κλπ. Ή διάρκεια της δίκης ώρίζετο αναλόγως της σπουδαιότητος αυτής. Προκειμένου όμως περί δημοσίας δίκης, όπως είς τήν περίπτωσιν του Σωκράτους, διετίθετο ολόκληρος ή ημέρα. Ώς μέτρον του χρόνου έλαμβάνετο ή μικρότερα ήμερα του έτους, ήτοι εννέα και ημίσεια ώραι. Ή διαμέτρησις του χρόνου διαρκούσης της δίκης έγίνετο διά κλεψύδρας. Είς ην περίπτωσιν ô νόμος δεν προέβλεπε τήν ποινήν του αδικήματος, ώς επί της ασεβείας, τότε επρόκειτο περί τιμητοϋ αγώνος. Όποτε ήκολουθεΐτο μία περίεργος διαδικασία, εφ' όσον βεβαίως ό κατηγορούμενος εκρίνετο ένοχος. Πρώτον έδίδετο ό λόγος είς τον καταγγέλλοντα, όστις εντός ολίγων λεπτών τής ώρας ώφειλε να προτείνη το μέγεθος της ποινής, τοΰτο δ' έκαλεΐτο τ ί μ η σ ι ς. Καθ' όμοιον τρόπον έκαλεΐτο κατόπιν ό κατηγορούμενος, όπως προβή είς άντιπρότασιν, ήτις έκαλεΐτο άντιτίμησις. Ώς ήτο φυσικόν, ούτος έπρότεινε τότε τήν μικροτέραν δυνατήν ποινήν. Άλλα καί ô κατήγορος εϊχε τό δικαίωμα να προτείνη μείωσιν τής αρχικώς προταθείσης υπ' αυτού ποινής 7. Κατόπιν έκαλοϋντο οι δικασταί να ψηφίσουν υπέρ τής μιας ή τής άλλης τών δύο προτάσεων 8. Ή ελλειψις συγκεκριμένων ποινικών διατάξεων θα εδιδεν ασφαλώς άφορμήν προς αυθαιρέτους αποφάσεις τών αθηναϊκών δικαστηρίων, τοσούτο δε μάλλον, καθ' όσον ούτε άνακεφαλαίωσις τών πορισμάτων τής δίκης έγίνετο υπό του προεδρεύοντος, ούτε ήκουλούθει ιδιαιτέρα σύσκεψις τών δικαστών προ τής ψηφοφορίας 9. Τό αποτέλεσμα τής δευτέρας καί τελικής ψηφοφορίας έκαλεΐτο γ ν ώ σ ι ς, μετά τήν άνακοίνωσιν τής οποίας ουδεμία άλλη παρατήρησις ή λόγος επετρέπετο πλέον εις τους διαδίκους. Άντίγραφον αυτής έδίδετο είς τους ένδεκα πολίτας τους επιφορτισμένους με τήν έκτέλεσιν τών δικαστικών αποφάσεων, καλουμένους καί έπιμελητάς κακούργων ή δεσμοφύλακα ς 10. Κατά τήν διάρκειαν τής δίκης, ό κατηγορούμενος εφυλάσσετο υπό Σκυθών τοξοτών. 'Ενίοτε μάλιστα ούτος προσήγετο εις τό δικαστήριον δέ 7. Δημ. κ. Νικοστρ, Άριστ. Άθην. Πολ. 69,2., Πολιτ. 1268α6, Κ. Latte, RE. P.W. Suppl. 7, 1940, 1599, ΐδε καί Hommel καί Harrison. 9. J. Η. Lipsius, Att. Proz. 188, Άντιφ. Ήρώδ. Φόν. 5, 17, 713., Η. Swoboda, Handb. Alt. Wiss. 6, I, 1925.

23 501 σμιος. Επειδή δε ή δίκη έτερματίζετο εντός της ιδίας ημέρας, άνευ διακοπής τίνος, δεν υφίστατο δια τον κατηγορούμενον ή δυνατότης να δραπέτευση κατά τήν διάρκειαν αυτής, ώς κακώς άφίνει νά έννοηθή ή 'Απολογία του Ξενοφώντος 11. Εις περίπτωσιν επιβολής τής θανατικής ποινής, αΰτη ήτο τελεσίδικος. Ό δε καταδικασθείς εις αυτήν κατά κανόνα έξετελεΐτο τήν έπομένην μετά τήν δύσιν του ηλίου 12. Μόνον αν προέκυπτε θρησκευτικόν τι κώλυμα άνεβάλλετο ή έκτέλεσις, ώς εις τήν περίπτωσιν του Σωκράτους. Πάντως και τότε ό θανατοποινίτης παρέμενε δέσμιος μέχρις τής εκτελέσεως αύτοϋ, όπως αναφέρεται εις τον πλατωνικόν Φαίδωνα 13. Προς τοϋτο πιθανώς έχρησιμοποιεΐτο ή ποδοκάκκη ή κοινώς ξ ύ λ ο ν, εντός του οποίου καθηλώνοντο οί πόδες 14. Τήν εύθύνην τής φυλάξεως του θανατοποινίτου εϊχον, ώς ελέχθη, οί ένδεκα δεσμοφύλακες, με έγγύησιν μάλιστα τήν ζωήν των. Έβοηθοϋντο δε εις τό έργον τοϋτο υπό υπηρετών, δούλων του Δημοσίου. "Ωστε, παρά τα λεγόμενα εις τον Κρίτωνα, ή δραπέτευσις εκ τής φυλακής φαίνεται αποκλειόμενη. Επομένως, ή μόνη δυνατότης δια τον καταγγελθέντα νά άποφύγη τήν καταδίκην του ήτο ή φυγοδικία. Αύτη δε ήτο δυνατή άπό τής στιγμής τής καταθέσεως τής καταγγελίας και διαρκούσης τής ανακρίσεως μέχρι τής καθορισθείσης δικασίμου ημέρας. Ευνοϊκός παράγων δια τήν φυγοδικίαν ήτο τό γεγονός, ότι κατά κανόνα δεν έφηρμόζετο εις τάς 'Αθήνας ή προφυλάκισις, εξαιρέσει σοβαρών τίνων εγκλημάτων, ώς λ.χ. τής προδοσίας. Οί λόγοι, δι' ους ό Σωκράτης δεν έφυγοδίκησεν, όπως τόσοι άλλοι καταγγελθέντες δια τήν ιδίαν αίτίαν προ και μετά τήν δίκην του, δεν μνημονεύονται. Πιθανώς όμως συμπίπτουν μετ' εκείνων, τους οποίους προβάλλει εις τον Κρίτωνα, ότε απέκρουσε τήν πρότασιν τών μαθητών του νά συνεργήσουν εις τήν άπόδρασίν του εκ τής φυλακής. 'Ανεξαρτήτως λοιπόν αν ή άπόδρασις ήτο εφικτή ή μή, πρέπει νά τους άναφέρωμεν. Ό Σωκράτης, καίτοι επικαλείται τήν λογικήν ώς τήν βάσιν επί τής οποίας θα στήριξη τα επιχειρήματα του εν τω Κρίτωνι 15, ταΰτα εν τούτοις ολίγον αντέχουν εις τήν αύστηράν κριτικήν. Ώς υποστηρίζει, αποκρούει τήν δραπέτευσιν, διότι αΰτη θα άπετέλει άπείθειαν εις τους νόμους τής πόλεως 16. Παρά ταύτα όμως αρνείται κατά τήν άπολογίαν του νά ύπακούση εις άπόφασιν του δικαστηρίου άπαγορεύουσαν είς αυτόν νά διδάξη, διότι 11. Ξεν. Άπολ Π. Βιζουκίδης, Δίκη τοϋ Σωκράτους Πλάτ. Φαίδ. 59ε. 14. "Ιδε λέξιν εν Liddell Scott. 15. Πλάτ. Κρίτ. 46β. 16. Πλάτ. Κρίτ. 51γ, 52γ, 53δ, 54γ.

24 502 αυτή θα προσέκρουε προς τήν θείαν έντολήν 17. Δεν θά άπετέλει όμως άπείθειαν προς τους νόμους ή άρνησις αϋτης; Λόγω της αντιφάσεως ταύτης ό G. Grote (ό γνωστός ιστορικός) ώδηγήθη εις τήν ύπόθεσιν, ότι ό Πλάτων συνέγραψε τον Κρίτωνα μετά τήν δημοσίευσιν της 'Απολογίας, δια να εξουδετέρωση τήν κακήν έντύπωσιν, τήν οποίαν είχε προκαλέσει ή απείθεια του Σωκράτους 18. Έν πάση περιπτώσει, το επιχείρημα τοϋ φιλοσόφου ότι κινδυνεύει ή ύπόστασις της Πολιτείας, όταν οί πολϊται δέν ύποτάσσωνται εις τους νόμους αυτής, άλλα προσπαθούν να αποφύγουν τάς κυρώσεις των, ολίγον ευσταθεί, ώς αποδεικνύει ή ύπαρξις τότε εν Ελλάδι χιλιάδων φυγόδικων πάσης φύσεως 19. Ό T. Kohler, εις τον πρόλογον της Δίκης τοϋ Σωκράτους, έργου του Π. Βιζουκίδου, χαρακτηρίζει ώς νομικώς απαράδεκτα τα επιχειρήματα του Σωκράτους υπέρ της τυφλής υπακοής εις τους νόμους. Κατά τον ώς άνω, ό αδίκως καταδικασθείς ούδεμίαν ύποχρέωσιν έχει να δεχθή μοιρολατρικούς τήν καταδίκην του, διότι μία άδικος άπόφασις δέν μεταβάλλει το ψεύδος είς άλήθειαν. Κακώς λοιπόν εμφανίζεται ό Σωκράτης είς τον Κρίτωνα ώς συνήγορος των αδίκων δικαστικών αποφάσεων 20. Ουδεμία ποτέ πολιτεία προέβαλλε τήν άξίωσιν τοϋ αλάθητου, άλλα τουναντίον αύται έπικαλοΰνται τήν συνδρομήν όλων τών πολιτών προς έξεύρεσιν της αληθείας και έπιβολήν του δικαίου. Ούτε είναι ορθόν να παραβάλλωμεν τον δραπέτην έκ τής φυλακής μετά τοϋ φυγάδος στρατιώτου. Διότι ό έγκαταλείπων το πεδίον τής μάχης παραβιάζει ειδικώς δοθέντα ορκον, ότι θά υπεράσπιση τήν πατρίδα του μέχρι θανάτου. Είναι επίσης παράλογο ν να χαρακτηρίζεται ή έκουσία προσέλευσις τοϋ αδίκως καταδικασθέντος Σωκράτους δια να πίη το κώνειον, ώς πράξις νομοταγής και πατριωτική. 'Αντιθέτως, ό καταδικαζόμενος εις θάνατον αποκόπτεται από τοϋ κορμοϋ τής Πολιτείας, ή οποία και τον αποστερεί τών πολιτικών δικαιωμάτων του. 'Επειδή δε κατά τήν αρχαιότητα ό δεσμός τοϋ πολίτου μετά τής πόλεως είχε και θρησκευτικόν χαρακτήρα, διότι ή πόλις έταυτίζετο μετά τοϋ πολιούχου θεοϋ, ό καταδικασθείς κατά τήν έποχήν έκείνην δέν διέφερε τοϋ άφορισθέντος ύπό τής 'Εκκλησίας κατά τον Μεσαίωνα 21. Εις τάς 'Αθήνας, και αυτός ακόμη ό ύπό κατηγορίαν διατελών άσεβης περιέπιπτεν εις άτιμίαν, αποκλειόμενος άπό τής εισόδου είς τα ιερά και τής συμμετοχής είς τάς θρησκευτικός και πολιτικάς εκδηλώσεις. 'Επί σοβαρωτέρου δέ παραπτώματος ήδύνατο νά φονευθή ατιμωρητί ύπό 17. Πλάτ. Άπολ. 29δ, 30ε. 18. R. Segl, Gymn. 78, 197, Ν. Α. Greenberg, Harv. St. Cl. Phil. 70, 1965, A. W. Adkins, κατά τον Greenberg. 21. F. Solmsen, Plat. Theol

25 503 του πρώτου τυχόντος 22. Επομένως, κατά τον Kohler, πας θανατοποινίτης, μη επωφελούμενος ευκαιρίας τινός να δραπέτευση, κατ' ούσίαν δεν διέφερεν από του αύτοκτονοΰντος. Άλλ' ή ζωή, κατά τον ίδιον τον Σωκράτη είναι καθήκον, ή δε αυτοκτονία καταδικάζεται ρητώς υπ' αύτοϋ, πιθανώς υπό τήν έπίδρασιν ορφικών ή πυθαγορείων αντιλήψεων 23. Και αυτή εισέτι ή πίστις εις τήν άθανασίαν της ψυχής, όπως εκτίθεται εις τήν Άπολογίαν και εις τον Φαίδωνα, δέν δικαιολογεί τήν έκουσίαν έγκατάλειψιν τής ζωής. Έξ άλλου, ή αποδιδομένη υπό του Ξενοφώντος εις τον φιλόσοφον γνώμη, καθ' ην ό θάνατος καθίσταται ποθητός όταν φθάση τις εις το κορύφωμα τής ανθρωπινής ευδαιμονίας, αποτελεί ήδονιστικήν άντίληψιν τής ζωής, μάλλον άρμόζουσαν εις τον Άρίστιππον και τους Επικούρειους ή εις τον Σωκράτη 24. Άλλα καί αν εισέτι άποδεχθώμεν τήν άποψιν του Ξενοφώντος, ότι ό φιλόσοφος επεδίωξε τον θάνατον, πάλιν γεννάται ή απορία, διατί εξέλεξε προς τοΰτο τον άτιμωτικόν τρόπον τής δημοσίας εκτελέσεως; Έπί πλέον, είς τήν πλατωνικήν Άπολογίαν υποστηρίζεται, δτι ό Σωκράτης είχε τήν δυνατότητα κατά τήν άντιτίμησιν να προτείνη τήν έξορίαν 25. Παρά ταύτα τήν απορρίπτει, με τήν δικαιολογίαν ότι ό εξόριστος καθίσταται το άντικείμενον τής γενικής περιφρονήσεως. Ό ισχυρισμός όμως ούτος διαψεύδεται έκ της υπάρξεως χιλιάδων εξόριστων πολιτικής ή άλλης φύσεως καθ' ολην τήν αρχαιότητα. Συν τοις άλλοις, και αυτός ό Σωκράτης παραδέχεται είς τον Κρίτωνα, δτι ή ζωή του εξόριστου δέν εΐναι πάντοτε δυσάρεστος, ιδίως μάλιστα αν διαθέτη τα προς το ζήν αναγκαία 26. Τήν έξασφάλισιν όμως τούτων άνελάμβανον οί μαθηταί του Κρίτων, Σιμμίας και Κέβης. Παρ' όλα ταύτα, ό φιλόσοφος προτιμά να άποθάνη είς τήν πόλιν, είς τήν οποίαν είχεν αδίκως καταδικασθή καί να εγκατάλειψη τα τέκνα του εν εσχάτη πενία (ϊσως λόγω δημεύσεως τής περιουσίας του) εις το έλεος τών παρανόμων Αθηναίων, αντί να τα παραλαβή μεθ' εαυτού εις Θεσσαλίαν ή άλλαχοΰ καί να τά άναθρέψη 27. Ανεξαρτήτως όμως τών ανωτέρω αποριών, διερωτάται τις καί πώς εδέχθη ό Σωκράτης νά κριθούν αί ήθικαί, θρησκευτικαί καί πολιτικαί πεποιθήσεις του παρά δικαστών, τών οποίων δέν άνεγνώριζε τήν αρμοδιότητα. Διότι ούτοι ήσαν, κατ' αυτόν, ουχί νομομαθείς, άλλ' έξελέγοντο κατά τύ 22. Άνδοκ. Μυστ., Thalheim, RE, P.W. 2, 1896, Πλάτ. Φαίδ. 62α γ., J.C.G. Strachan, Cl. Quat. 20, 1970, Ξεν. Άπολ. 5 7., W. Schmid, Gesch. Gr. Lit Πλάτ. Άπολ. 37δ. 26. Πλάτ. Κριτ. 45βγ, 53δ ε. 27. Πλάτ. Κριτ. 45γ, 54α, Ν. Α. Greenberg, ώς άνω.

26 504 χην δια κλήρου 28. Έπί πλέον δε έπίστευεν ότι ήσαν προκατειλημμένοι εναντίον του 29. Ή ύποστηριχθεΐσα άποψις, ότι δια της καταδίκης του ηθέλησε νά απόδειξη τήν ορθότητα τών πεποιθήσεων του, όπως βραδύτερον οι χριστιανοί όμολογηταί, πολύ ολίγον είναι πιστευτή. Ούτε είναι πιστευτή και ή άλλη, ότι δια της καταδίκης του ηθέλησε να στιγματίση τους δικαστάς του και κατ' έπέκτασιν όλους τους 'Αθηναίους, ώς ασεβείς και δολοφόνους ενός σοφοϋ, όπως τους αποκαλεί είς τήν Άπολογίαν 30. Τοΰτο άλλωστε θα ήτο άντίθετον προς τήν θείαν έντολήν να φροντίζη υπέρ της ψυχής των συμπολιτών του 31. Ώς ορθώς παρετήρησεν ό 'Επίκτητος, αν ό Σωκράτης όντως επεθύμει τον θάνατον, ας ανέμενε τουλάχιστον τήν άφιξιν του σταυρού του και ουχί ασκόπως νά έξερεθίση τους δικαστάς 32. Τα ανωτέρω, αν άληβεύουν, φαίνονται ακατανόητα δι' άνθρωπον όρθολογιζόμενον, όπως οί πλείστοι εξ ημών παραδέχονται τον Σωκράτη. Θα έδικαιολογοΰντο μόνον, αν ή παράστασις τήν οποίαν εχομεν περί του προσώπου του είναι εσφαλμένη. Θα επρεπεν όμως τότε νά φαντασθώμεν τον Σωκράτη ώς εν μυστικοπαθές και θεοφορούμενον (δαιμονόπληκτον) άτομον, όπως περιγράφονται υπό τών αρχαίων ό Πυθαγόρας, ό 'Εμπεδοκλής και βραδύτερον ό 'Απολλώνιος ό Τυανεύς. "Αν όμως ό Σωκράτης ήτο έχέφρων, θα ήτο εϋλογον δια της φυγής νά επιζήτηση νά άποφύγη τήν άναπόφευκτον, ώς έπίστευε, καταδίκην του εις θάνατον. Τήν κοινήν ταύτην λογικήν εκφράζει και ό Λιβάνιος είς τήν Άπολογίαν Σωκράτους. «Ό πάς τις, αν ε ύ φρονώ ν, εσωσεν αυτόν και τό βάραθρον έφυλά ξ α τ ο,... τι οϋν θαυμαστό ν, ει τις αδίκως, ούκ ήθέλησεν αποθάνει ν 33 ; Τούτο άλλωστε έπραξαν και οί προ του Σωκράτους διωχθέντες φιλόσοφοι 'Αναξαγόρας και Πρωταγόρας, βραδύτερον δε και ό 'Αριστοτέλης, ότε περί τό τέλος του βίου του έδιώχθη έπ' άσεβεία. Ώς λέγεται δέ, έδικαιολόγησε τήν φυγήν του ειπών, ότι «ο ύ β ο ύ λ ε τ α ι 'Αθηναίους δις εξαμαρτείν ες Φιλοσοφία ν 34. Δια τοΰτο νομίζομεν, ότι ή μόνη λογική έξήγησις διατί δεν έφυγοδίκησεν ό Σωκράτης, ήτο ή πεποίθησίς του ότι ή θα άπηλλάσσετο τής κατηγορίας, ή τό πολύ θα κατεδικάζετο εις πρόστιμον, όπως και προσέφερε, κατά τον Πλάτωνα, είς τήν άντιτίμησιν 35. Τοΰτο όμως προϋποθέτει άρκετήν 28. Ξεν. Άπομν., Ι, 2, 9., Άριστ. Ρητ. 2, 22, 1393β Πλάτ. Άπολ. 36α. 30. Πλάτ. Άπολ. 30δε, 38γ. 31. Πλάτ. Άπολ. 30α. 32. Άρριαν. Έπικτ. Διατρ. 2, 2, Λιβ. Άπολ. Σωκρ. 139, Ανλ. Π. *Ι. 3, Πλάτ. Άπολ. 38β.