ΘΕΜΑ: Η ΜΕΣΑΒΟΛΗ ΣΩΝ ΘΕΜΕΛΙΩΔΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΣΩΝ

Transcript

1 ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΘΕΜΑ: Η ΜΕΣΑΒΟΛΗ ΣΩΝ ΘΕΜΕΛΙΩΔΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΣΩΝ ΟΝΟΜΑΣΕΠΩΝΤΜΟ: Μαρία Καραγιώργου Α.Μ ΔΙΔΑΚΟΝΣΕ: ΑΝΔΡΕΑ ΔΗΜΗΣΡΟΠΟΤΛΟ ΠΤΡΟ ΒΛΑΧΟΠΟΤΛΟ ΕΚΝΛΚΟ ΚΑΡΟΔΛΣΤΛΑΚΟ ΡΑΝΕΡΛΣΤΘΜΛΟ ΑΚΘΝΩΝ ΤΜΘΜΑ ΝΟΜΛΚΘΣ 1

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ρεριεχόμενα...2 Ειςαγωγι...3 Κζμα... 4 Λςτορικι εξζλιξθ...5 Θ ςχζςθ ατομικϊν δικαιωμάτων και φυςικοφ δικαίου...8 Διεκνισ κατοχφρωςθ κεμελιωδϊν δικαιωμάτων Ρροερμθνευτικζσ βάςεισ ςτο πεδίο των ςυνταγματικϊν δικαιωμάτων Ατομικιςτικι ζννομθ τάξθ-λςτορικό πλαίςιο...16 Ο αμυντικόσ χαρακτιρασ και θ κατά κράτοσ κατεφκυνςθ των ατομικιςτικϊν δικαιωμάτων...19 Θ μεταβολι των κεμελιωδϊν δικαιωμάτων...22 Στάδια ιςτορικισ εξζλιξθσ των κεμελιωδϊν δικαιωμάτων...25 Το ηιτθμα τθσ τριτενζργειασ-διαπροςωπικισ ενζργειασ των κεμελιωδϊν δικαιωμάτων...27 Θ τριτενζργεια και ο ελλθνικόσ νομικόσ χϊροσ...30 Συμπεράςματα...31 Βιβλιογραφία...33 Νομολογία

3 ΕΙΑΓΩΓΗ Το δίκαιο αποτελεί ςφνολο γραπτϊν κυρίωσ κανόνων που παράγονται και τίκενται ςε ιςχφ με οριηόμενθ από το δίκαιο διαδικαςία, εκπζμπουν αναγκαςτικι τυπικι δφναμθ και ρυκμίηουν τθ ςυνολικι κοινωνικι, πολιτικι, οικονομικι ςυμβίωςθ ορίηοντασ το ορκό ςφμφωνα με τθν αντίλθψθ του ςυντάκτθ τουσ ι και με τθν κρατοφςα κοινωνικι ςυνείδθςθ. 1 Πςον αφορά τον οριςμό των ατομικϊν δικαιωμάτων ο Δαγτόγλου 2 αναφζρει ότι ωσ ατομικά δικαιϊματα νοοφνται τα κεμελιϊδθ δικαιϊματα του ανκρϊπου ι τουλάχιςτον του πολίτθ ωσ μεμονωμζνου ατόμου ι και μζλουσ μιασ ομάδασ, διότι εγγυϊνται τθν ατομικότθτα του ανκρϊπου, αποςκοποφν δθλαδι να αποτρζψουν τθν απορρόφθςθ του ςε ζνα ολοκλθρωτικό κράτοσ, που είναι ακριβϊσ το κράτοσ χωρίσ ατομικά δικαιϊματα. Ο όροσ ατομικά δικαιϊματα δεν περιζχει κατ ανάγκθ ατομικιςτικι ζκφραςθ, αλλά τονίηει τθν αυκυπαρξία και τθν ζμφυτθ ατομικότθτα του ανκρϊπου που κινδυνεφει από τα κάκε λογισ ολοκλθρωτικά κράτθ, αλλά και από τθν αυταρχικότθτα ςτθν οποία μπορεί εφκολα να διολιςκιςει ςε μια ςυγκεκριμζνθ περίπτωςθ και ζνα κράτοσ που ςζβεται κατ αρχιν τθν ελευκερία του ατόμου. 1. Α. Δθμθτρόπουλοσ, Συνταγματικό Δίκαιο, Γενικό Μζροσ, Γενικι Συνταγματικι Κεωρία,2008,ςελ Ρ. Δ. Δαγτόγλου, Ατομικά Δικαιϊματα, τόμοσ α,2005,ςελ.6 3

4 ΘΕΜΑ Κζμα τθσ ακόλουκθσ εργαςίασ αποτελεί θ μεταβολι των κεμελιωδϊν δικαιωμάτων κατά το πζρασ των αιϊνων ςτα πλαίςια τθσ ελλθνικισ-και όχι μόνο-ζννομθσ τάξθσ. Θ αρχι τθσ μεταβλθτότθτασ εφαρμόηεται ςτα πλαίςια τθσ ιςτορικισ εξζλιξθσ των κεμελιωδϊν ςυνταγματικϊν δικαιωμάτων. Λαμβάνοντασ υπόψθ ότι θ κοινωνικι, οικονομικι και πολιτικι κατάςταςθ διαρκϊσ μεταβάλλεται, καταλιγουμε ςτο ςυμπζραςμα ότι τα ςυνταγματικά δικαιϊματα είναι αναπόφευκτο να ακολουκιςουν τθν εξζλιξθ αυτι. Για το λόγο αυτό, κα μελετιςουμε ενδελεχϊσ τθν εξζλιξθ τουσ από τθ φάςθ του δυιςμοφ τθσ ζννομθσ τάξθσ, όπου τα ςυνταγματικά δικαιϊματα κατείχαν μόνο αρνθτικό-αμυντικό περιεχόμενο απζναντι ςτο κράτοσ, ωσ τθν ςθμερινι εποχι, τθν εποχι του μονιςμοφ τθσ ζννομθσ τάξεωσ όπου τα κεμελιϊδθ δικαιϊματα εκτελοφν τριπλι λειτουργία και ζχουν τριπλό περιεχόμενο, αμυντικό, προςτατευτικό και διεκδικθτικό-εξαςφαλιςτικό. Σε ζνα τζτοιο πλαίςιο αναφοράσ, κρίςιμο είναι να αναφερκεί και το ηιτθμα τθσ τριτενζργειασ των ςυνταγματικϊν δικαιωμάτων, ορκότερα θ διαπροςωπικι ενζργεια των κεμελιωδϊν δικαιωμάτων, θ οποία ςιμερα κακιερϊνεται και ςυνταγματικϊσ ςτο αρκ.25 παρ. 1 εδ. γ.με τον όρο τριτενζργεια εννοοφμε ςτθν ουςία τθν εφαρμογι των κεμελιωδϊν δικαιωμάτων ςτο ιδιωτικό δίκαιο, θ οποία ςτα πλαίςια τθσ ςφγχρονθσ ενιαίασ ζννομθσ τάξθσ εφαρμόηεται πλιρωσ. Επομζνωσ, το ηιτθμα τθσ τριτενζργειασ 4

5 φαίνεται να απαςχολεί μόνο ςτα πλαίςια τθσ δυαδιςτικισ ζννομθσ τάξθσ, που διακρίνει αυςτθρά το δθμόςιο από το ιδιωτικό δίκαιο. ΙΣΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ Τα πρϊτα ίχνθ ατομικϊν ελευκεριϊν βρίςκονται ςτθν Αρχαία Ακινα, ςτθν πόλθ που γεννικθκε και ευδοκίμθςε το δθμοκρατικό πολίτευμα. Στθν αρχαία Ακινα θ παντοδυναμία του πολίτθ βρίςκεται ςε τζλεια ςυνάρτθςθ με τθν παντοδυναμία του νόμου και ς αυτόν ακριβϊσ τον λόγο οφείλεται ο ςεβαςμόσ του πολίτθ ςε αυτόν. Θ προςωπικι ελευκερία και θ κρατικι υπεροχι εμφανίηονται ωσ ςχεδόν ταυτόςθμεσ ζννοιεσ. Τα κεμελιϊδθ δικαιϊματα αποτελοφν προςτατευόμενεσ από το δίκαιο βαςικζσ πλευρζσ τθσ ανκρϊπινθσ υπόςταςθσ και προςωπικότθτασ. Υπό αυτό το πρίςμα, κεμελιϊδθ δικαιϊματα ανιχνεφονται ςτθν Αρχαία Ελλάδα. Ελευκερία και ιςότθτα αποτελοφν προςτατευόμενεσ από το δίκαιο βαςικζσ πλευρζσ τθσ ανκρϊπινθσ υπόςταςθσ και προςωπικότθτασ. Υπό αυτό το πρίςμα, κεμελιϊδθ δικαιϊματα ανιχνεφονται ςτθν Αρχαία Ακινα. Ελευκερία και ιςότθτα αποτελοφν τα μθτρικά δικαιϊματα, κεμελιϊδεισ αρχζσ, οι οποίεσ προςδιορίηουν νομικά το status του πολίτθ. Τα κεμελιϊδθ δικαιϊματα των αρχαίων ελλινων δεν ζχουν τθν ζντονθ αντικρατικι κατεφκυνςθ, όπωσ τα ατομικά δικαιϊματα του μεταγενζςτερου δυτικοφ ςυνταγματιςμοφ. Ο ζντονοσ αντικρατιςμόσ είναι ςυνζπεια του αυταρχικοφ κράτουσ και δεν βρικε πρόςφορο ζδαφοσ ςτθν αρχαία ελλθνικι δθμοκρατία. Δεν παφουν όμωσ ελευκερία και ιςότθτα να κζτουν φραγμοφσ ςτθν 5

6 κρατικι, αλλά και ςτθν ιδιωτικι εξουςία. Θ ελευκερία γίνεται δεκτι ςτον αρχαίο ελλθνικό χϊρο ωσ ελευκερία όλων των πολιτϊν, ςτθν κακολικι τθσ διάςταςθ, ωσ ελευκερία για όλουσ. Σε αυτό το ςθμείο, κρίςιμο είναι να αναφζρουμε ότι από τον 13 ο αιϊνα μζχρι και ςιμερα θ ιςτορία των ατομικϊν ελευκεριϊν ουςιαςτικά ςυμπίπτει με τθν ιςτορία του αγϊνα τθσ ανκρωπότθτασ για ελευκερία και δικαιοςφνθ. Το 1215,μάλιςτα,οι ατομικζσ ελευκερίεσ αποτυπϊνονται ςτθ Magna Charta ωσ δικαιϊματα άγγλων πολιτϊν κατά των άγγλων θγεμόνων. Το εγχείρθμα αυτό ακολοφκθςαν το 1629 θ Petition of Rights,το 1679 θ Habeas Corpus Act και θ Bill of Rights το 1689.Ο αγϊνασ των αποίκων τθσ Αμερικισ για ελευκερία και ανεξαρτθςία αποτζλεςε το ζναυςμα για τισ διακθρφξεισ τθσ πολιτείασ τθσ Βιργινίασ το 1776 και άλλων πολιτειϊν με τελικό αποτζλεςμα τθ ςυνταγματοποίθςθ των ατομικϊν ελευκεριϊν ςτο Σφνταγμα του Ανατρζχοντασ ςτθν θπειρωτικι Ευρϊπθ, θ γαλλικι επανάςταςθ είχε ωσ αποτζλεςμα το 1789 τθ Διακιρυξθ των δικαιωμάτων του ανκρϊπου και του πολίτθ, κακϊσ και τισ διακθρφξεισ του 1793 και το Γενικότερα, θ γαλλικι διακιρυξθ των δικαιωμάτων του ανκρϊπου και του πολίτθ ςτθν οποία πρόςδωςαν οικουμενικό χαρακτιρα χαρακτθρίηεται ωσ κείμενο που άςκθςε τθ μεγαλφτερθ επιρροι από όλα τα μεταγενζςτερα Συντάγματα και τισ διεκνείσ ςυμφωνίεσ για τα ατομικά δικαιϊματα Α. Δθμθτρόπουλοσ, Θ Συνταγματικι προςταςία του ανκρϊπου από τθν ιδιωτικι εξουςία, εκδ.σάκκουλα Ακινα-Κομοτθνι,

7 Τον κλαςςικό κατάλογο των ατομικϊν δικαιωμάτων αποτζλεςαν θ γαλλικι διακιρυξθ του 1789 και το Σφνταγμα του 1791,ςτο οποίο περιλαμβάνονται δικαιϊματα όπωσ θ ιςότθτα, θ προςωπικι αςφάλεια και ελευκερία, το άςυλο τθσ κατοικίασ, θ ελευκερία του τφπου και ζκφραςθσ των ςτοχαςμϊν, το απόρρθτο των επιςτολϊν, θ κρθςκευτικι ελευκερία, θ ελευκερία εκπαιδεφςεωσ, θ ελευκερία του ςυνζρχεςκαι, το δικαίωμα του αναφζρεςκαι προσ τισ αρχζσ, θ οικονομικι ελευκερία, το απαραβίαςτο τθσ ιδιοκτθςίασ, το δικαίωμα του ςυνεταιρίηεςκαι. Μεταφερόμενοι ςτθ ςθμερινι εποχι, τα κεμελιϊδθ δικαιϊματα κατοχυρϊνονται από όλα τα Συντάγματα και ο κλαςςικόσ κατάλογοσ ζχει κατά πολφ τροποποιθκεί ποςοτικά Δικαιωμάτων του ανκρϊπου εξακολουκεί να απαςχολεί τθ νομικι επικαιρότθτα. Χαρακτθριςτικά παραδείγματα που απαςχολοφν τθ νομικι επιςτιμθ ςιμερα είναι το κζμα τθσ πραγματικισ απειλισ των κεμελιωδϊν δικαιωμάτων, τθσ ουςιαςτικισ εφαρμογισ τουσ, κακϊσ και τθσ παροχισ τθσ πραγματικι δυνατότθτασ άςκθςισ τουσ Α. Δθμθτρόπουλοσ, Συνταγματικά Δικαιϊματα,2008,ςελ.3 επ. 7

8 Η ΧΕΗ ΑΣΟΜΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΣΩΝ ΚΑΙ ΦΤΙΚΟΤ ΔΙΚΑΙΟΤ Τα ατομικά δικαιϊματα βρίςκονται ςε μεγάλθ ςυςχζτιςθ με το φυςικό δίκαιο και τισ αντιπροςωπευτικζσ αρχζσ του. Χαρακτθριςτικά, αξίηει να αναφζρουμε ότι θ ελευκερία και θ ιςότθτα υπιρξαν οι βαςικζσ αρχζσ από τισ οποίεσ εμπνεφςτθκαν οι φιλόςοφοι και οι κεωρθτικοί του φυςικοφ δικαίου πριν ακόμθ από τθ γαλλικι επανάςταςθ. Εν ολίγοισ, θ διδαςκαλία του φυςικοφ δικαίου ζδωςε το πνευματικό υπόβακρο πάνω ςτο οποίο ςτθρίχτθκε θ μετζπειτα κλαςικι νομικι κεωρία τθν ατομικϊν δικαιωμάτων. Ριο ςυγκεκριμζνα, θ κεωρία του φυςικοφ δικαίου αναγνωρίηει ςαν μοναδικι πθγι δικαίου τον ορκό λόγο,τθν ανκρϊπινθ φφςθ. Πλοι οι άνκρωποι γεννιοφνται ελεφκεροι και ίςοι. Τα ανκρϊπινα δικαιϊματα δεν προχποκζτουν τθν φπαρξθ του κράτουσ, είναι αιϊνια και αμετάβλθτα. Συνεπϊσ, θ απόλαυςθ τθσ ελευκερίασ εκ μζρουσ του ανκρϊπου βρίςκει το νομικό τθσ ζρειςμα ςτθν περιοχι του φυςικοφ δικαίου, ςτθν ίδια τθν ανκρϊπινθ φφςθ. Θ απόλαυςθ και θ προςταςία τθσ ελευκερίασ δεν εξαρτάται από τθν ιδιότθτα του φορζα που τθν απειλεί. Στο πλαίςιο του φυςικοφ δικαίου τα δικαιϊματα του ανκρϊπου δεν κατευκφνονται μόνο κατά του κράτουσ, αλλά γενικότερα ενάντια ςε κάκε δφναμθ απειλθτικι ωσ προσ τον άνκρωπο. Χαρακτθριςτικό παράδειγμα αυτϊν των αντιλιψεων υπιρξε θ εμπνευςμζνθ από τθ κεωρία του φυςικοφ δικαίου γαλλικι διακιρυξθ του 1789.Από τον οικουμενικό τθσ χαρακτιρα προκφπτει ότι τα δικαιϊματα του ανκρϊπου κεωροφνταν 8

9 αναλλοίωτεσ αρχζσ του ςυνόλου τθσ ζννομθσ τάξθσ. Τα δικαιϊματα αυτά αποτελοφςαν φυςικό δίκαιο ςτο οποίο ζπρεπε υποχρεωτικά να υποτάςςεται το κετό δίκαιο. Στο κείμενο τθσ διακθρφξεωσ κυριαρχεί το πνεφμα τθσ ενότθτασ του νόμου και του δικαίου. Θ προσ το κράτοσ, μάλιςτα, κατεφκυνςθ τθσ διακθρφξεωσ είχε τθν ζννοια τθσ νομοκετικισ εφαρμογισ των ατομικϊν δικαιωμάτων και όχι τθν ζννοια του περιοριςμοφ τθσ νομικισ δυνάμεωσ,των νομικϊν αξιωμάτων ςτισ ςχζςεισ μεταξφ κράτουσπολιτϊν Α. Δθμθτρόπουλοσ, Θ ςυνταγματικι προςταςία του ανκρϊπου από τθν ιδιωτικι εξουςία,ςελ.8 επ 9

10 ΔΙΕΘΝΗ ΚΑΣΑΧΤΡΩΗ ΘΕΜΕΛΙΩΔΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΣΩΝ Ιδθ μετά τον πρϊτο παγκόςμιο πόλεμο εμφανίςτθκαν οι πρϊτεσ κινιςεισ για διεκνι κατοχφρωςθ κεμελιωδϊν δικαιωμάτων. Σε πρϊτο βακμό, το 1929 ζγινε δεκτι από το Λνςτιτοφτο διεκνοφσ δικαίου θ Διακιρυξθ των διεκνϊν δικαιωμάτων του ανκρϊπου. Κατά τθ διάρκεια του δευτζρου παγκοςμίου πολζμου, ςτισ 14 Αυγοφςτου του 1941,ςτο αρκ.6 του Χάρτθ του Ατλαντικοφ, διακθρυςςόταν χαρακτθριςτικά ότι μετά τθ νίκθ οι άνκρωποι κα πρζπει να ηουν ελεφκεροι φόβου ανάγκθσ ι ενδείασ. Ωςτόςο, θ κίνθςθ για τθ διεκνι προςταςία των κεμελιωδϊν δικαιωμάτων ολοκλθρϊκθκε μετά το πζρασ του δευτζρου παγκοςμίου πολζμου. Θ ίδρυςθ του Οργανιςμοφ Θνωμζνων Εκνϊν παρζχει τθν ευκαιρία διακιρυξθσ πίςτθσ των λαϊν ςτα δικαιϊματα του ανκρϊπου με το καταςτατικό του Χάρτθ. Στισ 10 Δεκεμβρίου 1948,θ γενικι ςυνζλευςθ των Θνωμζνων Εκνϊν ψιφιςε ςτο Ραρίςι τθν Οικουμενικι Διακιρυξθ των Ανκρωπίνων Δικαιωμάτων, θ οποία δεν περιορίςτθκε ςτθν επανάλθψθ του κλαςικοφ καταλόγου, αλλά ςυμπεριζλαβε και πολιτικά και κοινωνικά δικαιϊματα. 6 Θ ίδια ςυνζλευςθ ψιφιςε το 1966 το ςφμφωνο των οικονομικϊν, κοινωνικϊν και μορφωτικϊν δικαιωμάτων, το οποίο κυρϊκθκε με τον ν.1532/ Α. Δθμθτρόπουλοσ, Τα Συνταγματικά Δικαιϊματα, γενικό μζροσ, 2008,ςελ.7 επ. 10

11 Θ γενικι ςυνζλευςθ των Θνωμζνων Εκνϊν ψιφιςε επίςθσ το ζτοσ 1966 το ςφμφωνο των ατομικϊν και πολιτικϊν δικαιωμάτων, το οποίο κυρϊκθκε με τον ν.2462/1997. Στισ 4 Νοεμβρίου 1950 τα κράτθ-μζλθ του ςυμβουλίου τθσ Ευρϊπθσ υπογράφουν τθ γνωςτι ωσ Σφμβαςθ τθσ ϊμθσ, θ οποία άρχιςε να ιςχφει ςτισ 3 Σεπτεμβρίου 1953 και ςυμπλθρϊκθκε με δϊδεκα πρόςκετα πρωτόκολλα και τον Κοινωνικό Χάρτθ τθσ Ευρϊπθσ. Στισ 30 Λανουαρίου 1979 θ Ελλάδα κατζκεςε, ςφμφωνα με το αρκρ. 46 τθσ ςφμβαςθσ τθσ ϊμθσ, διλωςθ ςτον γενικό γραμματζα του Συμβουλίου τθσ Ευρϊπθσ, με τθν οποία και υπό τον όρο τθσ αμοιβαιότθτασ αναγνωρίηει τον υποχρεωτικό χαρακτιρα τθσ αρμοδιότθτασ του Ευρωπαϊκοφ Δικαςτθρίου. Ακόμθ χαρακτθριςτικότερο παράδειγμα απαντάται ςτθ Σφμβαςθ του Συμβουλίου τθσ Ευρϊπθσ για τα ανκρϊπινα Δικαιϊματα και τθ Βιοιατρικι. 11

12 ΠΡΟΕΡΜΗΝΕΤΣΙΚΕ ΒΑΕΙ ΣΟ ΠΕΔΙΟ ΣΩΝ ΤΝΣΑΓΜΑΣΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΣΩΝ Θ καταγραφι παρακάτω οριςμζνων προερμθνευτικϊν κζςεων, κα βοθκιςει ςτθν ενδελεχι ζρευνα για τθν αντιμετϊπιςθ των νομικϊν ηθτθμάτων ςτο πεδίο των ςυνταγματικϊν δικαιωμάτων. ΥΡΟΚΕΛΜΕΝΛΣΜΟΣ-ΑΝΤΛΚΕΛΜΕΝΛΣΜΟΣ : Θ παραδοςιακι κεωρία των ςυνταγματικϊν δικαιωμάτων είναι κατ εξοχιν υποκειμενικι, ενϊ αντίκετα ζντονο αντικειμενικό χαρακτιρα ζχει θ ςφγχρονθ κεωρία. Σφμφωνα με τθν υποκειμενικι παραδοςιακι κεωρία, τα ατομικά, δθμόςια αμυντικά δικαιϊματα, ςτρζφονται κατά του κράτουσ. Το ατομικό δικαίωμα ζχει δεδομζνο μζγεκοσ, είναι ςτατικό και εφαρμόηεται μόνο ςτθ γενικι κυριαρχικι ςχζςθ κράτουσπολιτϊν.τθ βάςθ τθσ νομικισ εφαρμογισ αποτελεί το μζγεκοσ του δικαιϊματοσ, το οποίο εφαρμόηεται χωρίσ αναφορά ςτο νομικό περιβάλλον. Στθν αντίπερα όχκθ βρίςκεται θ ςφγχρονθ αντικειμενικι κεωρία των ςυνταγματικϊν δικαιωμάτων. Στο πλαίςιο τθσ κεωρίασ αυτισ διαπιςτϊνεται ότι αναγκαία το δικαίωμα δεν αςκείται απομονωμζνο, αλλά ςϋζνα ευρφτερο αντικειμενικό κεςμικό νομικό περιβάλλον, μζςα ςε κάποια ζννομθ ςχζςθ ι κεςμό από τον οποίο και επθρεάηεται ζντονα. Επομζνωσ, ςφμφωνα με αυτι τθ κεωρία θ εφαρμογι των ςυνταγματικϊν δικαιωμάτων δεν εξαρτάται μόνον 12

13 από το περιεχόμενο τουσ, αλλά και από το αντικειμενικό περιβάλλον μζςα ςτο οποίο αςκοφνται και τθ ςχζςθ τουσ με αυτό. Τα ςυνταγματικά δικαιϊματα ωσ αμυντικά δικαιϊματα ςτρζφονται erga omnes, ενϊ παράλλθλα ζχουν αποκτιςει και προςτατευτικό (προσ το κράτοσ),αλλά και διαςφαλιςτικό (εξαςφαλιςτικόδιεκδικθτικό) περιεχόμενο. Τα ςυνταγματικά δικαιϊματα εφαρμόηονται ςε δφο επίπεδα, το γενικό και το ειδικό. Εφαρμόηονται ςτθ γενικι κυριαρχικι ςχζςθ κράτουσ-πολιτϊν,αλλά και ςτθν γενικι διαπροςωπικι ςχζςθ μεταξφ των πολιτϊν. ΜΟΝΛΣΜΟΣ-ΔΥΛΣΜΟΣ : Στο πεδίο των ςυνταγματικϊν δικαιωμάτων ιδιαίτερθ ζνταςθ προςλαμβάνει επίςθσ θ διαμάχθ μεταξφ μονιςμοφ και δυιςμοφ, θ οποία ςυνδζεται άμεςα με τθ λεγόμενθ τριτενζργεια. Το φαινομενικό αυτό πρόβλθμα εμφανίηεται μόνο ςτο πλαίςιο τθσ δυαδιςτικισ ζννομθσ τάξθσ, ενϊ εξαφανίηεται ςτθ μονιςτικι. Κατά τθν δυαδιςτικι αντίλθψθ τα ςυνταγματικά δικαιϊματα δεν εφαρμόηονται ςε ζνα από τα δφο τμιματα τθσ ζννομθσ τάξθσ, ςτο ιδιωτικό δίκαιο. Το αντίκετο κατά τον μονιςμό και τθν ενότθτα τθσ ζννομθσ τάξθσ, όπωσ πλζον ορίηεται ρθτά ςτο αρκ.25 παρ.1 εδ.γ του ιςχφοντοσ Συντάγματοσ. Σφμφωνα με τον μονιςμό, θ αντιμετϊπιςθ των ςυνταγματικϊν δικαιωμάτων είναι ενιαία και ο τρόποσ εφαρμογισ τουσ αποδεικνφεται βαςικά ο ίδιοσ και ςτο ιδιωτικό και ςτο δθμόςιο δίκαιο. ΚΑΤΑΣΤΑΤΛΚΘ ΑΧΘ : Μεγάλθ είναι επίςθσ ςτθν περιοχι των ςυνταγματικϊν δικαιωμάτων θ ςθμαςία τθσ κεωρίασ τθσ 13

14 καταςτατικισ αρχισ. Θ καταςτατικι αρχι τθσ ζννομθσ τάξθσ, θ αρχι του απαραβίαςτου τθσ ανκρϊπινθσ αξίασ, αποτελεί ταυτόχρονα και ςυνταγματικό-μθτρικό δικαίωμα και χρωματίηει όλεσ τισ μερικότερεσ περιοχζσ του δικαίου. Σφμφωνα με αυτι, κάκε ζννομθ τάξθ ςτθρίηεται ςε μια κεμελιϊδθ φιλοςοφoικονομικι αντίλθψθ περί δικαιοςφνθσ, υπθρετεί τθ δικι τθσ νομικι ιδεολογία. Θ αντίλθψθ αυτι αποκρυςταλλϊνεται ςε οριςμζνθ αρχι που λειτουργεί ωσ οδθγόσ του ςυνταγματικοφ και κατ επζκταςθ του κοινοφ νομοκζτθ, διζπει ςυνεπϊσ το όλο δικαιικό οικοδόμθμα και κακορίηει, ωσ βαςικι ερμθνευτικι αρχι, το ουςιαςτικό περιεχόμενο του δικαίου. Θ ςφγχρονθ νομικι επιςτιμθ κάνει διάκριςθ ανάμεςα ςε τρεισ μορφζσ νομικισ ιδεολογίασ (τρία είδθ εννόμων τάξεων): τον ολοκλθρωτιςμόετατιςμό (πρόβλθμα προςταςίασ του ατόμου από το κράτοσ, ετατιςτικι-ολοκλθρωτικι αρχι), τον ατομικιςμό (πρόβλθμα προςταςίασ του ατόμου από τθν ιδιωτικι εξουςία) και τον κοινωνικό ανκρωπιςμό (όπου είναι εφικτι θ πλθρζςτερθ προςταςία τθσ ανκρϊπινθσ αξίασ, από κάκε δυνατι προςβολι). Θ ΦΥΣΘ ΤΟΥ ΡΑΓΜΑΤΟΣ : Θ φφςθ του πράγματοσ αναδεικνφεται ωσ ορκότερθ και απαραίτθτθ μζκοδοσ για τθν ανάλυςθ των ςυνταγματικϊν δικαιωμάτων και καταλαμβάνει κεντρικό ρόλο ωσ μζςο για τθν κατανόθςθ τθσ δομισ, τθσ λειτουργίασ και τθσ εφαρμογισ τουσ. Το ουςιαςτικό περιεχόμενο των ςυνταγματικϊν δικαιωμάτων αναλφεται ςε μερικότερα αντικειμενικά ςτοιχεία, όπωσ προκφπτουν από τθ φφςθ του πράγματοσ. Κατά τθν εφαρμογι των ςυνταγματικϊν δικαιωμάτων λαμβάνεται υπόψθ το φυςικό ι νόμιμο περιεχόμενο των νομικϊν μορφωμάτων, ζννομων ςχζςεων, κεςμϊν, δικαιωμάτων, όπωσ 14

15 επίςθσ και θ φυςικι μεταξφ τουσ ςχζςθ, δθλαδι θ φπαρξθ ι μθ αιτιϊδουσ ςυνάφειασ και προςδιορίηεται θ φυςικι ι νόμιμθ λειτουργία τουσ. ΜΕΤΑΒΛΘΤΟΤΘΤΑ : Στισ βάςεισ τθσ ςφγχρονθσ νομικισ κεωρίασ ανικει θ γενικότερθ προερμθνευτικι κζςθ, θ μεταβλθτότθτα των πραγμάτων. Θ όλθ ζρευνα οδθγεί ςτθ μεταβολι των ςυνταγματικϊν δικαιωμάτων, ςε αντικειμενικζσ αρχζσ, ςτθ μεταβολι του περιεχομζνου τουσ, ςτθ μεταβολι του νοιματοσ, ςτθ δθμιουργία νζων δικαιωμάτων κ.λ.π. Θ κατανόθςθ και αξιοποίθςθ όλων αυτϊν των μερικότερων μεταβολϊν βαςίηεται ςτθ γενικότερθ κζςθ τθσ μεταβλθτότθτασ. Λδιαίτερθ είναι επίςθσ θ ςθμαςία τθσ κζςθσ για τον αξιολογικό ανκρωπιςτικό χαρακτιρα τθσ ςφγχρονθσ ζννομθσ τάξθσ, ςτθν οποία κακίςταται κλειςτό προσ τα πίςω ςφςτθμα ςυνταγματικϊν δικαιωμάτων Α. Δθμθτρόπουλοσ, Συνταγματικά Δικαιϊματα, Γενικό Μζροσ,2008,ςελ.19 επ. 15

16 ΑΣΟΜΙΚΙΣΙΚΗ ΕΝΝΟΜΗ ΣΑΞΗ ΙΣΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΙΟ Στο τελευταίο τζταρτο του 15ου αιϊνα, ιςχυροί θγεμόνεσ ςτισ χϊρεσ τθσ δυτικισ Ευρϊπθσ -Αγγλία, Γαλλία- ζκαναν τθ βαςιλικι εξουςία ιςχυρότερθ από ποτζ άλλοτε. Στο εξισ, το µεγαλφτερο µζροσ τθσ Ευρϊπθσ δοκίμαςε τθν πλθρζςτερθ άνκιςθ του απολυταρχιςµοφ, τθσ απόλυτθσ µοναρχίασ. Θ εποχι του απολυταρχιςµοφ κράτθςε ςτθν Αγγλία µζχρι τα µζςα του 17ου αιϊνα, ςτθ Γαλλία µζχρι το 1789 και, ςε άλλεσ χϊρεσ τθσ θπείρου µζχρι και τον 19ο αιϊνα. Οι λόγοι για τθν επικράτθςθ του απολυταρχιςµοφ τθν περίοδο µετά το 1500 ιταν διάφοροι. Ζνασ ιταν ότι τα καινοφργια πλοφτθ κατζςτθςαν δυνατι τθ ςυντιρθςθ από µζρουσ των βαςιλζων εκτεταµζνων γραφειοκρατιϊν και νζων υπουργείων, ιδιαίτερα υπουργείων που κακοδθγοφςαν τθν οργάνωςθ τθσ ςτρατιωτικισ δραςτθριότθτασ και αςκοφςαν τθν εξωτερικι πολιτικι. Ζνασ άλλοσ λόγοσ ιταν ότι οι πόλεµοι µεταξφ διάφορων ευρωπαϊκϊν κρατϊν κατά τθν περίοδο αυτι ζτειναν να ιςχυροποιοφν τθν κρατικι εξουςία, επειδι επζτρεπαν ςτουσ µονάρχεσ να ςυντθροφν ζτοιµουσ ςτρατοφσ που µποροφςαν να επιβάλουν τθν τάξθ ςτο εςωτερικό όςο και ςτο εξωτερικό. Βριςκόμαςτε ςτο ςτάδιο τθσ ανυπαρξίασ κεμελιωδϊν δικαιωμάτων, πριν από τθν ζναρξθ τν φιλελεφκερων επαναςτάςεων, όπου το απολυταρχικό παρεμβατικό κράτοσ προχποκζτει τθν φπαρξθ του υπθκόου. Ρρόκειται για το ςτάδιο τθσ ανυπαρξίασ των κεμελιωδϊν δικαιωμάτων, λόγω τθσ ζλλειψθσ δζςμευςθσ τθ κρατικισ εξουςίασ- princeps legibus solutus est. 16

17 Στθν απολυταρχικι αυτι ζννομθ τάξθ δεν υπάρχει προςταςία του ατόμου από τισ αυκαιρεςίεσ τθσ κρατικισ εξουςίασ, το δθμόςιο υπερζχει πάνω ςτο ιδιωτικό. Ωςτόςο, θ οικονομικι κρίςθ που ξζςπαςε ςτθν Ευρϊπθ κατά το 18ο αιϊνα, ιδίωσ ςτθ Γαλλία, και τα επαχκι φορολογικά μζτρα που επιβλικθκαν από το μονάρχθ προσ αντιμετϊπιςι τθσ οδιγθςαν βακμιαία ςτθν εξζγερςθ. Τθν περίοδο αυτι θ δθμοκρατία εμφανίηεται ωσ ιδανικό, και επιδιϊκεται να ζρκει θ εξουςία ςτα χζρια του κυρίαρχου λαοφ. Σε αντίκεςθ με το φιλελευκεριςμό, θ δθμοκρατία, με τθν αρχικι τθσ αυτι ζννοια αφορά πολφ λιγότερο τθν υπεράςπιςθ των ατομικϊν δικαιωμάτων απ όςο τθν επιβολι τθσ λαϊκισ κυριαρχίασ, ωσ απάντθςθ ςτθν καταπίεςθ του πρόςφατου παρελκόντοσ. Ηθτείται θ αλλαγι τθσ μορφισ τθσ εξουςίασ, μετάβαςθ από τθν πολιτικι παρακμι ςε μια διαφορετικι, ςφμφωνθ με τισ νζεσ ιςτορικζσ ςυνκικεσ, μορφι διακυβζρνθςθσ. Με τθ διακιρυξθ των δικαιωμάτων του ανκρϊπου και του πολίτθ δθμιουργείται ο κλαςικόσ κατάλογοσ των ατομικϊν δικαιωμάτων, ςτον οποίο περιλαμβάνονται θ ιςότθτα, ελευκερία, το άςυλο τθσ κατοικίασ, θ προςωπικι αςφάλεια, θ ελευκερία του τφπου, το απόρρθτο των επιςτολϊν, θ κρθςκευτικι ελευκερία, θ ελευκερία τθσ εκπαίδευςθσ και του ςυνζρχεςκαι, θ οικονομικι ελευκερία. 8 Θ κοινωνικοπολιτικι αυτι όμωσ επανάςταςθ, ςτοχεφοντασ ςτθν ανατροπι του κακεςτϊτοσ τθσ απόλυτθσ μοναρχίασ χρωμάτιςε και ανάλογα το περιεχόμενο των νομικϊν αυτϊν κανόνων. Ο λαόσ κζλθςε να αποκτιςει ζναν ελεφκερο από τθν κρατικι εξουςία χϊρο δράςθσ, που κα του επζτρεπε να αξιοποιιςει με τον καλφτερο δυνατό τρόπο τα οφζλθ τθσ βιομθχανικισ επανάςταςθσ. Αυτι ςυνετζλεςε ςτον πλιρθ μεταςχθματιςμό των προτφπων ηωισ των ανκρϊπων: θ οικονομικι 17

18 ευμάρεια δεν ιταν πλζον προνόμιο των ευγενϊν και τθσ άρχουςασ τάξθσ. Ζτςι, ο οικονομικόσ φιλελευκεριςμόσ ςε ςυνδυαςμό με τθν παρακμι των κατεςτθμζνων κοινωνικϊν και πολιτικϊν δομϊν του ευρωπαϊκοφ Μεςαίωνα οδιγθςε ςτθ δθμιουργία του φιλελεφκερου αςτικοφ κράτουσ Α. Δθμθτρόπουλοσ, Θ ςυνταγματικι προςταςία του ανκρϊπου από τθν ιδιωτικι εξουςία, ςελ.5 επ. 9. Α. Δθμθτρόπουλοσ, Κοινωνικόσ ανκρωπιςμόσ και ανκρϊπινα δικαιϊματα, ςελ 30 επ., Δαγτόγλου, οπ. παρ., ςελ. 21 επ. 18

19 Ο ΑΜΤΝΣΙΚΟ ΧΑΡΑΚΣΗΡΑ ΚΑΙ Η ΚΑΣΑ ΚΡΑΣΟΤ ΚΑΣΕΤΘΤΝΗ ΣΩΝ ΑΣΟΜΙ(ΚΙΣΙ)ΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΣΩΝ Από τα πρϊτα ιδθ ςτάδια τθσ διαμόρφωςισ τουσ τα ατομικά δικαιϊματα, τα οποία κεωρικθκαν ωσ αμυντικοί κανόνεσ δικαίου, απζκτθςαν αμυντικό χαρακτιρα ζναντι όλων των απειλϊν που ςτρζφονταν ενάντια ςτον άνκρωπο. Από τον αμυντικό χαρακτιρα προςδιορίςτθκε το αρνθτικό, κατά τθν κλαςικι κεωρία, περιεχόμενο των ατομικϊν δικαιωμάτων, θ αξίωςθ δθλαδι για παράλειψθ (nec facere). Αν και από τουσ κεωρθτικοφσ του φυςικοφ δικαίου θ ελευκερία του ανκρϊπου κεωρικθκε ςαν αδιαίρετο ςφνολο, ςτθν κλαςικι κεωρία, τα κεμελιϊδθ δικαιϊματα προςζλαβαν αποκλειςτικι κατά κράτουσ κατεφκυνςθ. Επομζνωσ, θ νομικι ζννοια των ατομικϊν δικαιωμάτων είναι κατά ςυνζπεια ςτενότερθ από εκείνθ του φυςικοφ δικαίου. Θ ςμίκρυνςθ αυτι του περιεχομζνου των κεμελιωδϊν δικαιωμάτων είχε ταυτόχρονα ςαν αποτζλεςμα τον υποβιβαςμό τουσ από τθ κζςθ των γενικϊν και «αναλλοίωτων» αξιωμάτων ςε νομικοφσ κανόνεσ δθμοςίου δικαίου, οι οποίοι δζςμευαν τον κοινό νομοκζτθ μόνο ςτθ ρφκμιςθ των ςχζςεων κράτουσ-πολιτϊν. Από ιςτορικισ απόψεωσ, οι περί κοινωνικοοικονομικοφ ανταγωνιςμοφ αντιλιψεισ τθσ εποχισ εκείνθσ ςχθματοποιικθκαν ςτθ διάκριςθ κράτουσ-κοινωνίασ.από τθ μία πλευρά, θ κοινωνία κεωρικθκε ωσ ο χϊροσ του πλουραλιςμοφ και του 19

20 κοινωνικοοικονομικοφ αγϊνα, ενϊ το κράτοσ ο χϊροσ τθσ ενότθτασ και τθσ ιςορροπίασ. Στθ φιλελεφκερθ δθμοκρατία υπιρξε ξεκάκαροσ δυιςμόσ κράτοσ-κοινωνίασ.θ κοινωνία ιταν ο χϊροσ τθσ ελεφκερθσ δράςεωσ και αναπτφξεωσ των ατόμων μζςα ςτθν οποία το κράτοσ δεν είχε δικαίωμα επεμβάςεωσ. Το κράτοσ ωσ θκικοπνευματικι τάξθ βρίςκεται πάνω από τθν κοινωνία και τισ κοινωνικζσ αντικζςεισ. Κατά τθν κλαςικι κεωρία τα ατομικά δικαιϊματα χαράηουν τα νομικά ςφνορα ανάμεςα ςτθν κοινωνικι και τθν κρατικι περιοχι, βάηουν τα διαχωριςτικά όρια κράτουσκοινωνίασ. Σφμφωνα με τθν κλαςικι νομικι κεωρία, θ κρατικι περιοχι ωσ δθμόςια περιοχι διζπεται από το δθμόςιο δίκαιο. Ραράλλθλα, ο κοινωνικόσ χϊροσ, ςαν ιδιωτικι περιοχι, διζπεται από το ιδιωτικό δίκαιο. Το δθμόςιο δίκαιο ρυκμίηει τισ ςχζςεισ κράτουσπολιτϊν,ενϊ το ιδιωτικό δίκαιο ρυκμίηει τισ ςχζςεισ ιδιωτϊν μεταξφ τουσ. Αυτι υπιρξε θ λογικι ταξινόμθςθ τθσ φιλελεφκερθσκλαςικισ νομικισ κεωρίασ περί αυτονομίασ ιδιωτικοφ δικαίου. Θ αυτονομία του ιδιωτικοφ δικαίου βαδίηει παράλλθλα προσ τθν ανεξαρτθςία τθσ κοινωνίασ από το κράτοσ. Κατά τθν κλαςικι κεωρία, το Σφνταγμα είναι δθμόςιο δίκαιο, ρυκμίηει μόνο τισ δθμόςιεσ και όχι τισ ιδιωτικζσ διαφορζσ. Τα ατομικά δικαιϊματα κατοχυρϊνονται από το Σφνταγμα, αποτελοφν επομζνωσ δθμόςιο δίκαιο και ρυκμίηουν κατά ςυνζπεια αποκλειςτικά και μόνο τισ ςχζςεισ κράτουσ-πολιτϊν. Ραράλλθλα προσ τθ διάκριςθ του δικαίου ςε δθμόςιο και ιδιωτικό, επιλκε θ διάκριςθ των δικαιωμάτων ςε ιδιωτικά και δθμόςια. Ο δθμόςιοσ χαρακτιρασ του δικαιϊματοσ ζγκειται ςτθν προσ το κράτοσ κατεφκυνςι του. Τα ατομικά δικαιϊματα ςαν ςυνταγματικοί κανόνεσ δικαίου είναι κατά τθν κλαςικι κεωρία δθμόςια δικαιϊματα, δθλαδι ςτρζφονται μόνο κατά τουσ κράτουσ 20

21 και όχι κατά των ιδιωτϊν. Εφόςον το Σφνταγμα δε μπορεί να ρυκμίηει τισ ςχζςεισ πολιτϊν, θ ρφκμιςθ των προςωπικϊν ςχζςεων ανατζκθκε ςτον κοινό νομοκζτθ. Τθν εποχι τθσ επικράτθςθσ του φιλελευκεριςμοφ κυριάρχθςαν δφο αλλθλοςυμπλθρωματικζσ τάςεισ, θ δζςμευςθ του κράτουσ και θ αποδζςμευςθ του ατόμου. Θ ελευκερία του ατόμου προχπζκετε τθ δζςμευςθ του κράτουσ και θ δζςμευςθ τθσ κρατικισ εξουςίασ είχε ωσ αποτζλεςμα τθν ελευκερία του ατόμου. Το κράτοσ δικαίου ιταν κράτοσ μθ επεμβάςεωσ, κράτοσ αποχισ και θ ζννοια τθσ αρχισ τθσ νομιμότθτασ είχε αποκλειςτικά αρνθτικό χαρακτιρα. Ο περιοριςμζνοσ κατά του κράτουσ αμυντικόσ χαρακτιρασ των ατομικϊν δικαιωμάτων πιρε τθ μορφι αξιϊςεωσ προσ παράλειψθ. Θ υποχρζωςθ του κράτουσ να μθν πράττει είναι παράλλθλθ προσ τθν αξίωςθ του πολίτθ προσ παράλειψθ. Στθ ςφγχρονθ εποχι, το αρνθτικό περιεχόμενο των ατομικϊν δικαιωμάτων διατθρεί μζχρι ς ζνα βακμό τθ ςθμαςία του, αλλά θ ςπουδαιότθτα τθσ προσ το κράτοσ κατεφκυνςθσ ζγκειται κυρίωσ ςτθν υποχρζωςθ του κράτουσ προσ πράξθ και τθν αντίςτοιχθ κετικι αξίωςθ του πολίτθ Α. Δθμθτρόπουλοσ, Συνταγματικά Δικαιϊματα, Γενικό Μζροσ,2008,ςελ.23,Θ Συνταγματικι προςταςία του ανκρϊπου από τθν ιδιωτικι εξουςία,ςελ.10 21

22 Η ΜΕΣΑΒΟΛΗ ΣΩΝ ΘΕΜΕΛΙΩΔΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΣΩΝ Θ ΑΝΕΡΑΚΕΛΑ ΤΘΣ ΡΑΑΔΟΣΛΑΚΘΣ ΚΕΩΛΑΣ : Θ κλαςικι νομικι κεωρία των ατομικιςτικϊν δικαιωμάτων αδυνατεί να εξθγιςει με πλθρότθτα και ακρίβεια τθ φφςθ και τθ λειτουργία των κεμελιωδϊν δικαιωμάτων ςτθ ςφγχρονθ ζννομθ τάξθ. Τα πολιτικά δικαιϊματα δεν είναι ατομικά δικαιϊματα. Ξζνθ ωσ προσ τθν παραδοςιακι νομικι κεωρία και τθν κλαςικι ζννοια των ατομικϊν δικαιωμάτων παρζμεινε και θ ζννοια των «κοινωνικϊν δικαιωμάτων». Θ ανεπάρκεια τθσ παραδοςιακισ νομικισ κεωρίασ για τα ςφγχρονα κοινωνικοπολιτικά και νομικά δεδομζνα αποτελεί γενικότερθ κζςθ τθσ ςφγχρονθσ νομικισ επιςτιμθσ. Τα κριτιρια και οι κατθγοριοποιιςεισ τθσ δεν επαλθκεφονται ςτθ ςφγχρονθ νομικι πραγματικότθτα. ΜΕΤΑΒΟΛΘ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΛΚΩΝ ΔΛΚΑΛΩΜΑΤΩΝ : Θ ανεπάρκεια τθσ παραδοςιακισ νομικισ κεωρίασ ζςτρεψε τθν επιςτιμθ προσ τθν κατεφκυνςθ τθσ ζρευνασ τθσ μεταβολισ των ατομικϊν δικαιωμάτων και τθν ςτροφι προσ τθν αντικειμενικι τουσ φφςθ. Ραρόλο που τα ατομικά δικαιϊματα δθμιουργικθκαν δφο αιϊνεσ πριν, δεν ζμειναν αμετάβλθτα. Μζςω τθσ ιςτορικισ εξζλιξθσ τα ςυνταγματικά δικαιϊματα υπζςτθςαν μεταβολι του νοιματοσ. Θ ζννοια τθσ μεταβολισ των ςυνταγματικϊν δικαιωμάτων είναι πολυςιμαντθ. Είναι ςε πρϊτθ ανάλυςθ μεταβολι του ουςιαςτικοφ τουσ περιεχομζνου και μεταβολι τθσ φφςθσ τουσ. 22

23 Τα ςυνταγματικά δικαιϊματα δεν είναι μόνο δικαιϊματα ςτθν κυριολεξία του όρου, αλλά και αντικειμενικοί κανόνεσ δικαίου. Τα ςυνταγματικά δικαιϊματα παράλλθλα αλλάηουν κατεφκυνςθ, δεν ςτρζφονται μόνο ενάντια ςτθν κρατικι, αλλά ςε οποιαδιποτε εξουςία. Με αυτόν τον τρόπο μεταβλικθκε και θ κζςθ τουσ ςτθν ζννομθ τάξθ και ο νομικόσ τουσ χαρακτιρασ, κακϊσ δεν είναι πλζον απλά και μόνο κανόνεσ δθμοςίου δικαίου, αλλά βαςικά αξιϊματα τθσ ςυνολικισ ζννομθσ τάξθσ. Μεταβολι των ςυνταγματικϊν δικαιωμάτων ςθμαίνει ταυτόχρονα και μεταβολι των διαςτάςεων του λειτουργικοφ τουσ περιεχομζνου. Τα ςφγχρονα ςυνταγματικά δικαιϊματα δεν ζχουν μόνο αρνθτικι-αμυντικι διάςταςθ, αλλά και προςτατευτικι και εξαςφαλιςτικι-διεκδικθτικι.θ μεταβολι των ςυνταγματικϊν δικαιωμάτων αφορά επίςθσ και τθ διεφρυνςθ τουσ, αφοφ ςυνταγματικά δικαιϊματα δεν είναι μόνο τα «ατομικά δικαιϊματα» του κλαςικοφ καταλόγου, αλλά και τα πολιτικά και τα «κοινωνικά». Ρροςτατευτικό αντικείμενο των ςυνταγματικϊν δικαιωμάτων δεν είναι μόνο θ ελευκερία του ανκρϊπου, αλλά ιδιαίτερθ ςθμαςία ζχει αποκτιςει θ προςταςία τθσ υπόςταςθσ του ανκρϊπου όπωσ και άλλεσ πλευρζσ τθσ ανκρϊπινθσ δραςτθριότθτασ. Τζλοσ, θ μεταβολι των ςυνταγματικϊν δικαιωμάτων ζχει ποςοτικό χαρακτιρα. Δικαιϊματα δεφτερθσ και τρίτθσ γενιάσ ζχουν ιδθ προςτεκεί ςτον κατάλογο. Θ μεταβολι των κεμελιωδϊν δικαιωμάτων δε μπορεί να είναι «αυτόνομθ», αλλά αναγκαία αποτελεί τμιμα τθσ γενικότερθσ μεταβολισ τθσ ζννομθσ τάξθσ από ατομικιςτικι ςε κοινωνικι ανκρωπιςτικι, τθσ μεταβολισ τθσ δθμοκρατίασ, τθσ δθμοκρατικοποίθςθσ του κράτουσ και τθσ δθμιουργίασ του κοινωνικοφ κράτουσ δικαίου. Θ μεταβολι του νοιματοσ των ςυνταγματικϊν δικαιωμάτων αποτελεί μζροσ τθσ γενικότερθσ 23

24 δικαιικισ μεταβολισ, τθσ μετάβαςθσ από τθ δυαδιςτικιατομικιςτικι ςτθν ενιαία κοινωνικι ανκρωπιςτικι τάξθ Α. Δθμθτρόπουλοσ, Συνταγματικά Δικαιϊματα, Γενικό Μζροσ,2008,ςελ.33 επ. 24

25 ΣΑΔΙΑ ΙΣΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΘΕΜΕΛΙΩΔΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΣΩΝ Ξεκινϊντασ από τθ βάςθ ότι δζον (sollen) και είναι (sein), δίκαιο και πραγματικότθτα, κράτοσ και κοινωνία αλλθλεξαρτϊνται και με πρωταρχικό κριτιριο τθν φπαρξθ και ζκταςθ εφαρμογισ των κεμελιωδϊν δικαιωμάτων, είναι δυνατι και απαραίτθτθ θ διάκριςθ τριϊν ςταδίων τθσ ιςτορικισ πορείασ τθσ ενιαίασ κοινωνικοκρατικισ ςυνφπαρξθσ. Α) Το ςτάδιο τθσ ανυπαρξίασ κεμελιωδϊν δικαιωμάτων, που τοποκετείται ιςτορικά πριν από τθν ζναρξθ των φιλελεφκερων επαναςτάςεων του προπεραςμζνου αιϊνα. Το απολυταρχικό παρεμβατικό κράτοσ προχποκζτει τθν φπαρξθ το πρότυπου, του «υπθκόου». Θ κρατικι εξουςία είναι αδζςμευτθ. Στθν απολυταρχικι αυτι ζννομθ τάξθ δεν υπάρχουν όρια ςτθν επζμβαςθ, ςτθν αυκαιρεςία τθσ κρατικισ εξουςίασ. Δεν υπάρχουν ατομικά δικαιϊματα, είναι ςτάδιο υπεροχισ του δθμοςίου πάνω ςτο ιδιωτικό. Β) Το δεφτερο ςτάδιο είναι εκείνο τθσ ςχετικισ αναγνϊριςθσ των ατομικϊν δικαιωμάτων. Θ αντίδραςθ κατά του απολυταρχικοφ κράτουσ είχε ωσ αποτζλεςμα τθν επικράτθςθ τθσ παλιάσ μορφισ φιλελεφκερθσ δθμοκρατίασ και τθ ςχετικι αναγνϊριςθ των ατομικϊν δικαιωμάτων που ςτρζφονται μόνο κατά τθσ κρατικισ εξουςίασ και αποκτοφν αρνθτικό μόνο περιεχόμενο. Θ νζα ατομικιςτικι ζννομθ τάξθ βαςίηεται ςτον υποκειμενιςμό και ςτον δυαδιςμό. Το δθμόςιο δίκαιο είναι θ τάξθ καταναγκαςμοφ και το 25

26 ιδιωτικό θ τάξθ ελευκερίασ. Είναι το ςτάδιο υπεροχισ του ιδιωτικοφ ζναντι ςτο δθμόςιο. Γ) Θ ςυνταγματοπολιτικι εξζλιξθ οδιγθςε ςτθ μετάβαςθ ςϋζνα νζο ςτάδιο, βαςιηόμενο ςτθ ςυνφπαρξθ του κοινωνικοφ ανκρϊπου και του κοινωνικοφ κράτουσ δικαίου, το ςτάδιο τθσ απόλυτθσ αναγνϊριςθσ των κεμελιωδϊν δικαιωμάτων. Θ παρζμβαςθ του δθμοκρατικοφ κράτουσ ζχει προςτατευτικό και όχι καταπιεςτικό χαρακτιρα. Θ ζννομθ τάξθ είναι ενιαία και αντικειμενικι. Είναι το ςτάδιο ςυγκεραςμοφ δθμοςίου και ιδιωτικοφ. Τα κεμελιϊδθ δικαιϊματα προςτατεφουν όχι μόνο από τθν κρατικι, αλλά και από τθν ιδιωτικι εξουςία. Θ προσ το κράτοσ κατεφκυνςθ τουσ ζχει ταυτόχρονα αμυντικό, προςτατευτικό και διεκδικθτικό περιεχόμενο Δθμθτρόπουλοσ, Τα αμυντικά δικαιϊματα του ανκρϊπου και θ μεταβολι τθσ ζννομθσ τάξεωσ,1981 εκδ.σάκκουλα,ςελ.82 επ. 26

27 ΣΟ ΖΗΣΗΜΑ ΣΗ ΣΡΙΣΕΝΕΡΓΕΙΑ-ΔΙΑΠΡΟΩΠΙΚΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΣΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΣΩΝ Τριτενζργεια καλείται θ προσ τα πρόςωπα κατευκυνόμενθ και κυρίωσ από τθν κρατικι εξουςία πραγματοποιοφμενθ αμυντικι νομικι ενζργεια των κεμελιωδϊν δικαιωμάτων, θ οποία εξαςφαλίηει τθν ακϊλυτθ άςκθςι τουσ εξαναγκάηοντασ τισ απειλθτικζσ αντικοινωνικζσ δυνάμεισ να απζχουν από κάκε προςβολι τθσ ανκρϊπινθσ αξίασ. Το πρόβλθμα τθσ τριτενζργειασ ανζκυψε αρχικά λόγω τθσ διάκριςθσ του δικαίου ςε δθμόςιο και ιδιωτικό, και είχε να κάνει με το κατά πόςο είναι δυνατι θ εφαρμογι των κεμελιωδϊν δικαιωμάτων, ωσ τμιματοσ του δθμοςίου δικαίου, ςτο ιδιωτικό δίκαιο. Είναι προφανζσ ότι ςτα πλαίςια τθσ ατομικιςτικισ ζννομθσ τάξθσ, ο απόλυτοσ χωριςμόσ μεταξφ κράτουσ και κοινωνίασ δεν επζτρεψε ςχετικό προβλθματιςμό. Με τθ ςταδιακι μεταβολι τθσ ζννομθσ τάξθσ, παρακολουκθματικά προσ τισ ιςτορικζσ ςυνκικεσ του 20 ου αιϊνα, όπωσ νωρίτερα επιςθμάνκθκε, άρχιςε να ςθμειϊνεται αλλαγι και ωσ προσ το περιεχόμενο των κεμελιωδϊν δικαιωμάτων. Είναι ςθμαντικό να τονιςτεί ότι θ ανωτζρω αναλυκείςα εγκατάλειψθ τθσ δυαδιςτικισ ζννομθσ τάξθσ αμβλφνει, αν δεν εξαφανίηει πλιρωσ, το πρόβλθμα τθσ τριτενζργειασ. Θ ςτεγανι διάκριςθ μεταξφ των δφο δικαιικϊν κλάδων τροφοδότθςε και τθν ορολογικι προμετωπίδα τθσ κεωρίασ τθσ τριτενζργειασ. Ρράγματι, ο ιδιϊτθσ νοείται ωσ τρίτοσ, αποδζκτθσ τθσ ενζργειασ που αποτελεί περιεχόμενο του δικαιϊματοσ μόνο εφόςον αναγνωριςτεί ωσ κανόνασ θ βαςικι αμυντικι αντικρατικι κατεφκυνςθ των κεμελιωδϊν ελευκεριϊν. Καταρχιν δθλαδι, τα 27

28 δικαιϊματα υποχρεϊνουν το κράτοσ ςε αποχι. Οποιαδιποτε ςκζψθ περί διεφρυνςθσ του περιεχομζνου τουσ αφορά τρίτουσ προσ τθ ςχζςθ κράτουσ και πολίτθ, τουσ ιδιϊτεσ. Κατά νομικι ακριβολογία, το πρόβλθμα τθσ τριτενζργειασ δθμιουργείται μόνο ςτο πλαίςιο τθσ κεμελιϊδουσ διάκριςθσ κράτουσ-κοινωνίασ. Θ εναλλακτικι, ζννομθ τάξθ του κοινωνικοφ ανκρωπιςμοφ δεν διακρίνεται από τζτοια ςτεγανά. Από τουσ κεωρθτικοφσ τθσ τριτενζργειασ τζκθκαν, πζραν του εάν τθσ αποδοχισ τθσ, και δφο άλλα βαςικά ερωτιματα: αρχικά, κατά πόςο θ τριτενζργεια αφορά το πλιρεσ περιεχόμενο του ανκρϊπινου δικαιϊματοσ, δθλαδι τθν αμυντικι, προςτατευτικι και διεκδικθτικι/εξαςφαλιςτικι του όψθ. Και ακολοφκωσ, αμφιβολίεσ εγείρονται ςε ςχζςθ με το πϊσ τθσ τριτενζργειασ, ωσ προσ το οποίο διατυπϊκθκαν 2 διαφορετικζσ κεωρίεσ, περί άμεςθσ ι ζμμεςθσ εφαρμογισ 1. Θ προβλθματικι αυτι πάντωσ, που κα αναλυκεί ςτο υπό Γ και Δ τμιμα του παρόντοσ, κατζςτθ άνευ περιεχομζνου με τθ ςταδιακι επικράτθςθ τθσ αρχισ τθσ απόλυτθσ προςταςίασ τθσ ανκρϊπινθσ αξίασ και τθν αναγνϊριςθ τθσ προςτατευτικισ υποχρζωςθσ του κράτουσ. Ζτςι, από τθν αντίλθψθ τθσ ελευκερίασ από το κράτοσ, θ νομικι κεωρία οδθγικθκε ςτθν αντίλθψθ τθσ ελευκερίασ μζςω του κράτουσ, θ οποία πιρε ωσ δεδομζνθ τθ δραςτθριοποίθςθ του ατόμου εντόσ τθσ κοινωνίασ, τθν επικοινωνία του με άλλα άτομα. Θ δράςθ του ανκρϊπου εντόσ του κοινωνικοφσ περιβάλλοντοσ δεν είναι πάντοτε ωφζλιμθ ι ουδζτερθ για τουσ ςυνανκρϊπουσ του, και ςίγουρα θ εμπειρικι παρατιρθςθ ζχει οδθγιςει ςτο ςυμπζραςμα ότι θ ηωι του ανκρϊπου, θ ελευκερία του και γενικότερα θ ανάπτυξθ τθσ προςωπικότθτάσ του ςτο χϊρο αυτό 28

29 δεν απειλείται μόνο από τθν κρατικι εξουςία, όπωσ υπολάμβανε ο υποκειμενιςμόσ, αλλά και από τα άλλα άτομα και ομάδεσ ατόμων. Θ αρχι του κοινωνικοφ ανκρωπιςμοφ είναι αυτι που ςυνθγορεί εκ προοιμίου υπζρ τθσ απόλυτθσ ενζργειασ των ατομικϊν δικαιωμάτων. Θ τελευταία είναι που αποςκοπεί, όπωσ ζχει αναλυκεί ςτθ διαμόρφωςθ μιασ ςυνολικισ ςφαίρασ προςταςίασ του ατόμου από επικετικζσ προσ τα δικαιϊματά του προςβολζσ, είτε ζχουν κρατικι είτε ιδιωτικι προζλευςθ. Ρροκφπτει ζτςι ζνα διευρυμζνο, ςε ςχζςθ με το νομικό παρελκόν, status negativus του ατόμου. Μόνο θ προςτατευτικι εξζλιξθ τθσ ζννομθσ τάξθσ, όπωσ ςκιαγραφικθκε, κα μποροφςε να ζχει αυτό το αποτζλεςμα-ςτα πλαίςια αυτισ όμωσ, παρατθρείται νζα εξζλιξθ τθσ ςχετικισ κεωρίασ: δεδομζνου του ενιαίου χαρακτιρα τθσ, με τθν κατάργθςθ των ορίων μεταξφ δθμόςιου και ιδιωτικοφ, δε μπορεί πλζον να γίνει λόγοσ για «τριτενζργεια», όπωσ αυτι ορίςτθκε υπό το πρίςμα τθσ δυαδιςτικισ ζννομθσ τάξθσ. Ο ςφγχρονοσ μονιςμόσ κακιςτά αυτονόθτθ τθν εφαρμογι των κεμελιωδϊν δικαιωμάτων ςε όλο το φάςμα τθσ ζννομθσ τάξθσ Α. Δθμθτρόπουλοσ, Θ ςυνταγματικι προςταςία του ανκρϊπου από τθν ιδιωτικι εξουςία, ςελ. 66 επ. 29

30 ΣΡΙΣΕΝΕΡΓΕΙΑ ΘΕΜΕΛΙΩΔΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΣΩΝ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΝΟΜΙΚΟ ΧΩΡΟ Στθν Ελλάδα, όπωσ και ςτισ άλλεσ χϊρεσ, επικράτθςε θ αντίλθψθ ότι τα κεμελιϊδθ δικαιϊματα ρυκμίηουν αποκλειςτικά και μόνο τισ ςχζςεισ κράτουσ-πολιτϊν.θ εμφάνιςθ τθσ κεωρίασ τθσ τριτενζργειασ τα τελευταία χρόνια ςτον ελλθνικό νομικό χϊρο ζχει δθμιουργιςει ζναν προβλθματιςμό και κάποια ςφγχυςθ, όπωσ βζβαια ςυμβαίνει και ςτθ νομικι επιςτιμθ των άλλων χωρϊν. Ραρά τθν πρόςφατθ εμφάνιςθ τθσ κεωρίασ ςτον ελλθνικό νομικό χϊρο, αξιοςθμείωτο είναι το γεγονόσ ότι θ απόλυτθ αμυντικι ενζργεια γίνεται βαςικά αποδεκτι από τουσ ςυγγραφείσ που ζχουν αςχολθκεί με το κζμα. Αυτό οφείλεται ςτθ μθ γενικότερθ διάδοςθ και επικράτθςθ ςτθ χϊρα μασ τθσ κεωρίασ τθσ διάκριςθσ κράτουσκοινωνίασ,ςτθν ευρφτερθ δθμοκρατικι παράδοςθ, όπωσ επίςθσ και ςτθν ιδιαίτερθ φυςιογνωμία τθσ ελλθνικισ ζννομθσ τάξθσ, ςτα χαρακτθριςτικά τθσ οποίασ ανικουν θ εξζλιξθ του προςτατευτικοφ περιεχομζνου,το ςφςτθμα ελζγχου τθσ ςυνταγματικότθτασ των νόμων από τα κοινά δικαςτιρια κ.λ.π. Κετικι υπιρξε επίςθσ θ επίδραςθ του νζου ελλθνικοφ Συντάγματοσ ςτο ηιτθμα τθσ αποδοχισ τθσ απόλυτθσ αμυντικισ ενζργειασ από τουσ ζλλθνεσ νομικοφσ. Μεταξφ άλλων, το νζο ελλθνικό Σφνταγμα ςυμπεριζλαβε διατάξεισ των οποίων θ ενζργεια ςτρζφεται βαςικά προσ το πεδίο των ςχζςεων μεταξφ ιδιωτϊν. Χαρακτθριςτικό παράδειγμα αποτελεί θ διάταξθ του αρ.4 παρ 2,που κατοχυρϊνει τθν ιςότθτα των δφο φφλων, θ διάταξθ του αρ. 22,παρ. 1,εδ. β, που κατοχυρϊνει τθν ιςότθτα τθσ αμοιβισ κ.λ.π. 30

31 Θ διαπροςωπικι ενζργεια τθσ αμυντικισ λειτουργίασ των κεμελιωδϊν δικαιωμάτων επιβεβαιϊκθκε και από τθ ςυνταγματικι ανακεϊρθςθ του 2001.Ζτςι,ςτο αρ.25 παρ.1 εδ. γ ορίηεται πλζον ότι τα δικαιϊματα αυτά ιςχφουν και ςτισ ςχζςεισ μεταξφ ιδιωτϊν ςτισ οποίεσ προςιδιάηουν. Επιπλζον, ςτο χϊρο τθσ ελλθνικισ νομολογίασ τα τελευταία χρόνια φαίνεται να ςχθματίηεται μια ςυγκεκριμζνθ και ςαφισ αντίλθψθ για το ηιτθμα τθσ «τριτενζργειασ», ςφμφωνα με τθν οποία τα ατομικά δικαιϊματα ιςχφουν όχι μόνο ζναντι του κράτουσ, αλλά και ζναντι των ιδιωτϊν. ΤΜΠΕΡΑΜΑΣΑ Μζςα από τθν ζρευνα τθσ παροφςασ εργαςίασ εξετάςαμε όςον το δυνατόν εκτενζςτερα το ηιτθμα τθσ μεταβολισ των κεμελιωδϊν δικαιωμάτων ανά τουσ αιϊνεσ. Τα κεμελιϊδθ δικαιϊματα επθρεάηονται από τισ κοινωνικοοικονομικζσ και πολιτικζσ ςυνκικεσ που επικρατοφν ςε κάκε εποχι, επομζνωσ δε δφνανται να μείνουν αμετάβλθτα, όταν τα πάντα γφρω τουσ αλλάηουν. Αρχικά, ςτο πλαίςιο τθσ δυαδιςτικισ ζννομθσ τάξθσ, τα κεμελιϊδθ δικαιϊματα κατείχαν απλϊσ και μόνο αρνθτικό-αμυντικό περιεχόμενο ζναντι του κράτουσ και δεν επθρζαηαν τισ ςχζςεισ μεταξφ ιδιωτϊν. Σε αυτό ςυνζβαλαν και οι ιςτορικζσ εξελίξεισ τθσ εποχισ(επικράτθςθ φιλελεφκερου κράτουσ).κατά το πζρασ των αιϊνων, ωςτόςο, με τον εξανκρωπιςμό τθσ ζννομθσ τάξθσ και τθ δθμιουργία του κράτουσ-δικαίου θ ενιαία ζννομθ τάξθ δεν άργθςε 31

32 να επζλκει και μαηί με αυτι θ τριπλι φφςθ των ςυνταγματικϊν δικαιωμάτων που πλζον απζκτθςαν-πζρα από το αμυντικό περιεχόμενο ζναντι του κράτουσ-και προςτατευτικό και διεκδικθτικό-διαςφαλιςτικό χαρακτιρα. Σε αυτό το ςθμείο, κρίςιμο είναι να τονίςουμε και το ηιτθμα τθσ τριτενζργειασ που απαςχόλθςε αποκλειςτικά και μόνο τθ δυαδιςτικι ζννομθ τάξθ, αφοφ ςιμερα βάςει τθσ ςυνταγματικισ διάταξθσ 25,παρ.1,εδ.γ κατοχυρϊνεται θ διαπροςωπικι ενζργεια των κεμελιωδϊν δικαιωμάτων, δθλαδι θ εφαρμογι τουσ και ςτισ ςχζςεισ μεταξφ ιδιωτϊν Α. Δθμθτρόπουλοσ, Συνταγματικά Δικαιϊματα, γενικό μζροσ,2008,ςελ.88 32

33 ΒΛΒΛΛΟΓΑΦΛΑ Α. Δθμθτρόπουλοσ, Αμυντικά δικαιϊματα του ανκρϊπου και μεταβολι τθσ ζννομθσ τάξθσ,1981 Α. Δθμθτρόπουλοσ, Θ ςυνταγματικι προςταςία του ανκρϊπου από τθν ιδιωτικι εξουςία - Συμβολι ςτο πρόβλθμα τθσ τριτενζργειασ, 1981/82. Α. Δθμθτρόπουλοσ, Συνταγματικά δικαιϊματα, Γενικό μζροσ, Α. Δθμθτρόπουλοσ, Σφςτθμα ςυνταγματικοφ δικαίου, Α. Δθμθτρόπουλοσ, Κοινωνικόσ ανκρωπιςμόσ και ανκρϊπινα δικαιϊματα, ΝοΒ 28, τεφχ. 8,9 και 10, Γαλλικι μετάφραςθ Καλογιρου, Humanisme social et droits de l homme, Ρ. Δ. Δαγτόγλου, Ατομικά δικαιϊματα, τ. 1,2, Ρ. Κ. Σοφρλασ, Μια ειςαγωγι ςτθν επιςτιμθ του δικαίου, Χριςτιανόσ, Μ. Ρεράκθσ, Νομοκεςία τθσ ΕΕ μετά τθ Συνκικθ τθσ Λιςαβόνασ. Κ. Χρυςόγονοσ, Ατομικά και κοινωνικά δικαιϊματα, Δ. Τςάτςοσ, Συνταγματικό δίκαιο τόμοσ Γ, Κεμελιϊδθ δικαιϊματα, Γενικό Μζροσ, Ε. R. Huber, Rechtstaatlichkeit und Socialstaatlichkeit, ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ Εφ.Ακ.4054/1992 ΝοΒ 1992,ςελ