James Reston, Jr., 2001 Χαρτών: Jackie Aher Εικόνας Εξωφύλλου: APEIRON PHOTOS HELLAS/Bettmann/CORBIS EÊÄÏÓÅÉÓ ØÕ ÏÃÉÏÓ Á.Å.

Transcript

1

2 TIÔËÏÓ ÐÑÙÔÏÔÕÐÏÕ: WARRIORS OF GOD Από τις Εκδόσεις Anchor Books, Νέα Υόρκη 2001 TÉÔËÏÓ ÂÉÂËÉÏÕ: Οι Πολεµιστές του Θεού ÓÕÃÃÑÁÖÅÁÓ: James Reston, Jr. ÌÅÔÁÖÑÁÓÇ ÊÅÉÌÅÍÏÕ: Χρήστος Καψάλης ÅÐÉÌÅËÅÉÁ ÄÉÏÑÈÙÓÇ ÊÅÉÌÅÍÏÕ: Ντάνυ Πιέρρου ÓÕÍÈÅÓÇ ÅÎÙÖÕËËÏÕ: Χρυσούλα Μπουκουβάλα ÇËÅÊÔÑÏÍÉÊÇ ÓÅËÉÄÏÐÏÉÇÓÇ: Ελένη Σταυροπούλου EÊÔÕÐÙÓÇ: Α. & Φ. εληγιάννης Ο.Ε. ÂÉÂËÉÏÄÅÓÉÁ: Κωνσταντίνα Παναγιώτου & ΣΙΑ Ο.Ε. James Reston, Jr., 2001 Χαρτών: Jackie Aher Εικόνας Εξωφύλλου: APEIRON PHOTOS HELLAS/Bettmann/CORBIS EÊÄÏÓÅÉÓ ØÕ ÏÃÉÏÓ Á.Å., ÁèÞíá 2007 Ðñþôç Ýêäïóç: εκέµβριος 2007, αντίτυπα ÉSBN Ôõðþèçêå óå áñôß åëåýèåñï çìéêþí ïõóéþí ëùñßïõ êáé öéëéêü ðñïò ôï ðåñéâüëëïí. To ðáñüí Ýñãï ðíåõìáôéêþò éäéïêôçóßáò ðñïóôáôåýåôáé êáôü ôéò äéáôüîåéò ôïõ Åëëçíéêïý Íüìïõ (Í. 2121/1993 üðùò Ý åé ôñïðïðïéçèåß êáé éó ýåé óþìåñá) êáé ôéò äéåèíåßò óõìâüóåéò ðåñß ðíåõìáôéêþò éäéïêôçóßáò. Áðáãïñåýåôáé áðïëýôùò ç Üíåõ ãñáðôþò Üäåéáò ôïõ åêäüôç êáôü ïðïéïäþðïôå ôñüðï Þ ìýóï áíôéãñáöþ, öùôïáíáôýðùóç êáé åí ãýíåé áíáðáñáãùãþ, åêìßóèùóç Þ äáíåéóìüò, ìåôüöñáóç, äéáóêåõþ, áíáìåôüäïóç óôï êïéíü óå ïðïéáäþðïôå ìïñöþ (çëåêôñïíéêþ, ìç áíéêþ Þ Üëëç) êáé ç åí ãýíåé åêìåôüëëåõóç ôïõ óõíüëïõ Þ ìýñïõò ôïõ Ýñãïõ. ÅÊÄÏÓÅÉÓ ØÕ ÏÃÉÏÓ Á.Å. PSICHOGIOS PUBLICATIONS S.A. äñá: ÔáôïÀïõ 121 Head office: 121, Tatoiou Str Ìåôáìüñöùóç Metamorfossi, Greece Âéâëéïðùëåßï: Ìáõñïìé Üëç 1 Bookstore: 1, Mavromichali Str ÁèÞíá Áthens, Greece Ôçë.: Tel.: Telefax: Telefax: info@psichogios.gr info@psichogios.gr

3 Μετάφραση: Χρήστος Καψάλης

4 ÅÑÃÁ ÔÏÕ ÉÄÉÏÕ To Defend, To Destroy, 1971 The Amnestry of John David Herndon, 1973 The Knock at Midnight, 1975 The Innocence of Joan Little, 1977 Sherman, the Peacemaker, 1979 Our Father Who Art in Hell: The Life and Death of Jim Jones, 1981 Jonestown Express, 1984 Sherman s March and Vietnam, 1985 The Lone Star: The Life of John Connally, 1989 Collision at Home Plate: The Lives of Pete Rose and Bart Giamatti, 1991 Galileo: A Life, 1994 The Last Apocalypse: Europe at the Year 1000 A.D., 1998

5 Για τον Ντέβιν. Με αγάπη και περηφάνια.

6 Οι Κεντρικοί Χαρακτήρες Σταυροφορικό Βασίλειο της Ιερουσαλήµ Γκι ντε Λουζινιάν Σίβυλλα Κοράδος ο Μοµφερατικός Ρα µόνδος Γ της Τρίπολης Ρε νάλδος του Σατιγιόν Ζεράρ ντε Ριντφόρ Ροζέ ντε Μουλέν Βαλιάνος του Ιµπελέν Ηράκλειος Γοδεφρείδος του Μπουιγιόν Βασιλιάς της Ιερουσαλήµ Βασίλισσα της Ιερουσαλήµ εσπότης της Τύρου εσπότης της Τιβεριάδας εσπότης του ελ Κεράκ Μεγάλος Μάγιστρος του Ναού Μεγάλος Μάγιστρος του Ξενώνα Βαρόνος της Παλαιάς Φρουράς Πατριάρχης της Ιερουσαλήµ Ήρωας της Πρώτης Σταυροφορίας Μουσουλµάνοι της Αιγύπτου και της Συρίας Σαλαντίν (Σαλάχ αντ Ντιν) Ελ-Μελέκ ελ-αντέλ Ελ-Μελέκ ελ-αφντάλ Σουλτάνος της Αιγύπτου, της Αραβίας, της Συρίας και της Μεσοποταµίας Αδελφός του Σαλαντίν Πρωτότοκος γιος του Σαλαντίν, Κυβερνήτης της αµασκού

7 Ελ-Μελέκ ελ-αζίζ Ελ-Μελέκ εζ-ζαχέρ Νουρ αντ-ντιν Ρασίντ αλ-ντιν Σινάν Μαστούµπ Καρακούς ευτερότοκος γιος του Σαλαντίν, Σουλτάνος της Αιγύπτου Τριτότοκος γιος του Σαλαντίν, Κυβερνήτης του Χαλεπίου Σουλτάνος της Συρίας, προκάτοχος του Σαλαντίν Ηγέτης των Ασασίνων Μεγάλος Εµίρης Κυβερνήτης της Άκρας κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Σταυροφόροι από την Ευρώπη Ριχάρδος Α Πλανταγενέτης Βασιλιάς της Αγγλίας και ούκας της Ακουιτανίας Φίλιππος Β Αύγουστος Καπετίδης Βασιλιάς της Γαλλίας Ελεονόρα της Ακουιτανίας Μητέρα του Ριχάρδου, τέως Βασίλισσα της Γαλλίας και της Αγγλίας Λουδοβίκος Ζ της Γαλλίας Πατέρας του Φιλίππου Αυγούστου, πρώτος σύζυγος της Ελεονόρας Ερρίκος Κόµης της Καµπανίας, ανιψιός του Ριχάρδου Φρειδερίκος Μπαρµπαρόσα Αυτοκράτορας της Αγίας Ρωµα κής Αυτοκρατορίας Λεοπόλδος ούκας της Αυστρίας

8 Άλλοι Ερρίκος Β Ιωάννης, ούκας του Mortainge Βερεγγάρια Αλα ς Ιωάννα Τανκρέδος Ισαάκ Κοµνηνός Ερρίκος ΣΤ Σελεστίνος Γ Πατέρας του Ριχάρδου και τέως Βασιλιάς της Αγγλίας Αδελφός και διάδοχος του Ριχάρδου Σύζυγος Βασίλισσα του Ριχάρδου Αδελφή του Φιλίππου, αρραβωνιαστικιά του Ριχάρδου, ερωµένη του Ερρίκου και αιχµάλωτη της Ελεονόρας Αδελφή του Ριχάρδου, Βασίλισσα της Σικελίας Βασιλιάς της Σικελίας Αυτοκράτορας της Κύπρου Αυτοκράτορας της Αγίας Ρωµα κής Αυτοκρατορίας, διάδοχος του Φρειδερίκου Μπαρµπαρόσα Πάπας

9 Χάρτες Το Βασίλειο της Ιερουσαλήµ και η Αυτοκρατορία του Σαλαντίν το 1187 µ.χ. 54 Η Μάχη του Χατίν, 1187 µ.χ. 95 Η Αυτοκρατορία των Πλανταγενετών 122 Ιερουσαλήµ 137 Κύπρος 255 Η Πόλη της Άκρας και οι γύρω περιοχές 271 Το Ταξίδι του Ριχάρδου µέσω Αδριατικής, Αυστρίας και Γερµανίας 501

10 Περιεχόµενα Πρόλογος Μέρος Πρώτο: Η Προσβολή Κεφάλαιο Πρώτο: Ένας Σουλτάνος Γεννιέται Κεφάλαιο εύτερο: Το Βασίλειο των Ουρανών Κεφάλαιο Τρίτο: Το Τσακµάκι και η Σπίθα Κεφάλαιο Τέταρτο: Πρίγκιπας Ριχάρδος Κεφάλαιο Πέµπτο: Τζιχάντ Κεφάλαιο Έκτο: Τα Λιοντάρια τους ήταν Σκαντζόχοιροι Κεφάλαιο Έβδοµο: Στάσιµο Νερό Κεφάλαιο Όγδοο: Εραστές και Βασιλιάδες Κεφάλαιο Ένατο: Η Νύφη και η Καµήλα Κεφάλαιο έκατο: Παντελεήµων, Πολυεύσπλαχνε Κεφάλαιο Ενδέκατο: Ο Οίκος του αβίδ Κεφάλαιο ωδέκατο: Έθνη εις την Κληρονοµίαν Σου Κεφάλαιο έκατο Τρίτο: Συνάντηση στο Βεζελέ Κεφάλαιο έκατο Τέταρτο: Κόκκινα Πανιά Κεφάλαιο έκατο Πέµπτο: Μηνύµατα από τη Γη της Επαγγελίας

11 Κεφάλαιο έκατο Έκτο: Συσκέψεις στη Σικελία Κεφάλαιο έκατο Έβδοµο: Ο Καρπός της Αφροδίτης Μέρος εύτερο: Η Εκστρατεία Κεφάλαιο έκατο Όγδοο: Η Ιερή οκιµασία Κεφάλαιο έκατο Ένατο: Η Αµοιβή των Εναρέτων Κεφάλαιο Εικοστό: Εκκρεµότητες στην Πατρίδα Κεφάλαιο Εικοστό Πρώτο: Η Κοιλάδα του Σαρόν Κεφάλαιο Εικοστό εύτερο: Η εκάτη Τετάρτη Ηµέρα του Τιµηµένου Σα µπάν Κεφάλαιο Εικοστό Τρίτο: Αγωνία και Φληναφήµατα Ανάµεσα στις Ροδιές Κεφάλαιο Εικοστό Τέταρτο: Ιερή και αιµονική Φλόγα Κεφάλαιο Εικοστό Πέµπτο: Το Εγχειρίδιο στο Μαξιλάρι Κεφάλαιο Εικοστό Έκτο: Η Παραβολή των Ζιζανίων Κεφάλαιο Εικοστό Έβδοµο: Η Γη του Σαµψών Κεφάλαιο Εικοστό Όγδοο: Το Ξερό έντρο της Χεβρώνας Κεφάλαιο Εικοστό Ένατο: Ο Κριός Υποχωρεί Προτού Χτυπήσει Κεφάλαιο Τριακοστό: Ορίστε το Χέρι µου Κεφάλαιο Τριακοστό Πρώτο: Μια Λεπτή Κλωστή Κεφάλαιο Τριακοστό εύτερο: Το Ύστατο Έπαθλο Κεφάλαιο Τριακοστό Τρίτο: Όχι Απ τα Φύλλα ή τα Άνθη τους Αλλά Απ τους Καρπούς τους Επίλογος Ευχαριστίες Βιβλιογραφία Ευρετήριο

12 Πρόλογος Τ ο σταυροφορικό «κίνηµα», όπως αποκαλείται ορισµένες φορές, κάλυψε ένα χρονικό διάστηµα διακοσίων ετών, εξαπολύοντας στην πορεία του ένα µανιασµένο κύµα µίσους και βίας που όµοιό του δεν έµελλε να καταγραφεί στις σελίδες τής ιστορίας πριν από την αυγή της τεχνολογικής εποχής και την εµφάνιση της µάστιγας που άκουγε στο όνοµα Χίτλερ. Η παράνοια αυτή ξεκίνησε στο όνοµα της θρησκείας και το έναυσµά της δόθηκε από έναν Πάπα της Χριστιανικής Εκκλησίας, τον Ουρβανό Β, το 1095, ως λύση, προκειµένου οι αλληλοσπαρασσόµενοι Ευρωπαίοι Βαρόνοι να πάψουν να καταναλώνονται στις αιµοσταγείς, τοπικές διαµάχες και να στρέψουν τις δυνάµεις τους στην «ευγενική» προσπάθεια να ανακτηθούν οι Άγιοι Τόποι από τους «απίστους». Όταν πλέον απελευθερώθηκαν αυτά τα πάθη, ο έλεγχός τους στάθηκε αδύνατος. Η βία ξεκίνησε µε τη σφαγή των Εβραίων, συνεχίστηκε µε το ανελέητο µακελειό των Μουσουλµάνων στην ίδια τους τη γη, αφαίµαξε τους πόρους της Ευρώπης και κατέληξε µε σχεδόν αδιανόητες απώλειες στις τάξεις και των δύο στρατοπέδων. Ο Βερνάρδος του Κλερβό, µέγας προπαγανδιστής της εύτερης Σταυροφορίας, έφτασε στο σηµείο να οµολογήσει µε συντριβή ότι οι ενέργειές του συνέτειναν ώστε να αποµείνει στην Ευρώπη ένας µόλις άντρας για κάθε επτά χήρες.

13 14 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η ιστορία κατέγραψε πέντε µεγάλες σταυροφορίες (και µερικές µικρότερης σηµασίας επιχειρήσεις, προ όντα των ίδιων ενστίκτων). Μόνο η Πρώτη Σταυροφορία ήταν «επιτυχηµένη», µε την έννοια ότι οι πρωταγωνιστές της κατόρθωσαν να κυριεύσουν την Ιερουσαλήµ και στην πορεία να πληµµυρίσουν τους δρόµους της Παλιάς Πόλης µε το αίµα Μουσουλµάνων και Εβραίων. Όλες οι άλλες απέτυχαν. Τρεις από τις πέντε πλησίασαν τον αντικει- µενικό στόχο του εγχειρήµατος, την κατάκτηση της Αγίας Πόλης. Ο µόνος λόγος που κατά την Πρώτη Σταυροφορία κατακτήθηκε η Ιερουσαλήµ ήταν η διχόνοια που επικρατούσε την εποχή εκείνη στον αραβικό κόσµο. Η Τρίτη Σταυροφορία απέτυχε να κυριεύσει την πόλη ακριβώς επειδή Αίγυπτος και Συρία ενώθηκαν σε µία αραβική αυτοκρατορία. Στη διάρκεια της Πέµπτης Σταυροφορίας, ο Φρειδερίκος Β της Γερµανίας κατόρθωσε να µπει στην Αγία Πόλη, όµως υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει την Παλαιστίνη µερικές εβδοµάδες αργότερα, κάτω από βροχή σκουπιδιών που εκτόξευαν οι δικοί του άνθρωποι. Η Τρίτη Σταυροφορία, η οποία διήρκεσε από το 1187 έως το 1192, είναι η πιο ενδιαφέρουσα από όλες. Αποτέλεσε τη µεγαλύτερη στρατιωτική επιχείρηση του Μεσαίωνα και οδήγησε στην κορύφωση του σταυροφορικού µένους. Το σηµαντικότερο, ενδεχοµένως, στοιχείο ήταν ότι έφερε αντιµέτωπες δύο από τις πλέον αξιοσηµείωτες και ενδιαφέρουσες προσωπικότητες της προηγούµενης χιλιετίας: τον Σαλαντίν, Σουλτάνο της Αιγύπτου, της Συρίας, της Αραβίας και της Μεσοποταµίας, απέναντι στον Ριχάρδο Α, Βασιλιά της Αγγλίας, γνωστό και ως Λεοντόκαρδο. Τα αποτελέσµατα της σύγκρουσης των δύο αυτών γιγάντων στο πλαίσιο της µεγαλύτερης ιερής εκστρατείας είναι αισθητά στη σύγχρονη ιστορία και την πολιτική κατάσταση, όπως αυτή αποτυπώνεται στη Μέση Ανατολή σήµερα. Μάλιστα, ο αντίκτυπός της είναι ακόµη ευρύτερος: εντοπίζεται στις συγκρούσεις Χριστιανών και Μουσουλµάνων απανταχού της γης, από τη Βοσ-

14 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 15 νία και το Κόσοβο, µέχρι την Τσετσενία, το Λίβανο, τη Μαλαισία και την Ινδονησία. Μέχρι τις µέρες µας, ο Σαλαντίν παραµένει ένας από τους µεγαλύτερους ήρωες του ισλαµικού κόσµου. Αυτός ήταν που ένωσε τους Άραβες, που νίκησε τους Σταυροφόρους σε επικές µάχες, που ανακατέλαβε την Ιερουσαλήµ και εκδίωξε τους Ευρωπαίους εισβολείς από τα αραβικά εδάφη. Στο πλαίσιο της, κατά τα φαινόµενα, ατέρµονης πάλης των σύγχρονων Αράβων να καταστήσουν και πάλι κυρίαρχο το αραβικό στοιχείο στην Παλαιστίνη, ο Σαλαντίν παραµένει ένα ολοζώντανο σύµβολο ελπίδας, ένα πρόσωπο µυθικών διαστάσεων. Στη αµασκό ή το Κάιρο, στο Αµάν ή την Ανατολική Ιερουσαλήµ, εύκολα µπορεί να βρεθεί κάποιος να συζητά ώρες για τον Σαλαντίν, καθώς αυτές οι πα- µπάλαιες µνήµες αποτελούν σηµαντικό στοιχείο της ευαισθησίας των Αράβων και της ιδεολογίας τους περί την απελευθέρωση. Στα κάγκελα του µικρού, µισοσκότεινου κελιού τής Παλιάς Πόλης της Ιερουσαλήµ, εκεί όπου έζησε ταπεινά ο Σαλαντίν µετά τις σπουδαίες επιτυχίες του, υπάρχει η επιγραφή «Αλλάχ, Μωάµεθ, Σαλαντίν». Θεός, προφήτης, απελευθερωτής. Τέτοια είναι η σχέση του Σαλαντίν µε το Θεό των Μουσουλµάνων. Ο αραβικός κόσµος, καθώς φαίνεται, περιµένει αιώνες έναν δεύτερο Σαλαντίν. Στις προσευχές της Παρασκευής, από το Χαλέπι µέχρι το Κάιρο και τη Βαγδάτη, δεν είναι ασυνήθιστο να ακούσει κανείς την επίκληση να εµφανιστεί ένας άξιος διάδοχός του που θα έρθει και θα απελευθερώσει την Ιερουσαλήµ. Η συντριπτική νίκη του σε βάρος των Σταυροφόρων στη Μάχη του Χατίν αποτελεί στις µέρες µας ανεξίτηλο σύµβολο του θριάµβου των Αράβων απέναντι στις επεµβάσεις των υτικών. Στη αµασκό, κοντά στην είσοδο της Σουκ αλ-χαµαντίγια, ένα επιβλητικό άγαλµα του έφιππου Σαλαντίν δεσπόζει στην κεντρική πλατεία της πόλης. Κάθε φορά που οργανώνονται διαδηλώσεις δια- µαρτυρίας, όπως συνέβη προ καιρού, µε αφορµή την επανέναρ-

15 16 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ξη των διαπραγµατεύσεων µεταξύ Ισραήλ και Συρίας µε αντικεί- µενο τα Υψώµατα του Γκολάν, ως τόπος συνάντησης ορίζεται το άγαλµα του Σαλαντίν. Στο γραφείο τού τέως προέδρου της Συρίας, Χαφίζ Άσαντ, ένας επικός πίνακας της Μάχης του Χατίν κάλυπτε έναν ολόκληρο τοίχο και ο Άσαντ συνήθιζε να το δείχνει στους υτικούς επισκέπτες του, σαν να τους έλεγε ότι όπως µια µέρα ίσως εµφανιστεί ένας νέος Σαλαντίν, έτσι µια µέρα ίσως να υπάρξει και µια δεύτερη Μάχη του Χατίν. Ο θάνατος και η κηδεία του Άσαντ τον Ιούνιο του 2000, όταν δεκάδες χιλιάδες Αράβων κατέκλυσαν τους δρόµους της αµασκού, θα µπορούσε να θεωρηθεί µικρογραφία της εικόνας που θα παρουσίαζε η πόλη στην κηδεία του Σαλαντίν, το Μάρτιο του Ωστόσο ο Σαλαντίν δε λατρεύεται µόνο για τις στρατιωτικές ικανότητές του. Οι άνθρωποι τον θυµούνται επίσης για την ταπεινότητα, τη συµπόνια, την πνευµατικότητα, την ευσέβεια και την αυτοσυγκράτηση που τον χαρακτήριζαν. Η κληρονοµιά του Ριχάρδου του Λεοντόκαρδου είναι εξίσου ζωντανή, αν και κάπως διαφορετικού χαρακτήρα. Ο Ριχάρδος αποτελεί µια από τις πλέον ροµαντικές µορφές ολόκληρης της αγγλικής ιστορίας. Μέσα από τις αφηγήσεις που εµπλουτίζονταν µε την πάροδο των αιώνων και συντρόφευαν γενιές αγοριών πριν πέσουν για ύπνο, ο Ριχάρδος αναδείχτηκε σε απόλυτο σύµβολο του ιπποτισµού, ένας πολεµιστής που αγωνίστηκε µε γενναιότητα στο όνοµα του Βασιλείου, της εκκλησίας και της δεσποσύνης του, µε το τσεκούρι, την ασπίδα και το άλογό του. Όταν ήµουν µικρός µαγευόµουν από τα θεατρικά έργα του Σέξπιρ και τα µυθιστορήµατα του Σερ Ουόλτερ Σκοτ που αναφέρονταν σε αυτή την εποχή. Στους λόφους της δυτικής Βιρτζίνια απ όπου κατάγοµαι, δε χόρταινα να ακολουθώ τις άµαξες που κουβαλούσαν άχυρο ή σκόρπιζαν κοπριά όπως τις έσερναν

16 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 17 µεγαλόσωµα, στιβαρά άλογα και φανταζόµουν πως αυτά τα πελώρια ζώα έσερναν τις πολεµικές άµαξες του Βασιλιά Αρθούρου και του Βασιλιά Ριχάρδου. Στους ίδιους λόφους, καθώς µεγάλωνα, το αγαπηµένο µου σηµείο από όπου παρακολουθούσα τον ήλιο να δύει στο βάθος του ορίζοντα ήταν ένας λόφος που ονοµάζεται Ιβανόης. Ενθουσιαζόµουν µε τους σιδερόφρακτους ιππότες και τις υπέροχες δέσποινες των ταινιών του Χόλιγουντ: την Ελίζαµπεθ Τέιλορ, την Τζόαν Φοντέιν και τον Ρόµπερτ Τέιλορ στον Ιβανόη, τον Έρολ Φλιν, τον Κλοντ Ρέιν, τον Μπάζιλ Ράθ- µποουν και την Ολίβια ντε Χάβιλαντ στο Ροµπέν των ασών, τον Τζέιµς Μέισον, τον Ρεξ Χάρισον, τον Τζορτζ Σάντερς και τον Λόρενς Χάρβε στο Ο Βασιλιάς Ριχάρδος και οι Σταυροφορίες, την Κάθριν Χέπµπορν, τον Άντονι Χόπκινς και τον Πίτερ Ο Τουλ στο Λιοντάρι του Χειµώνα. Το γεγονός ότι, στην πραγµατικότητα, ο Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος δεν ήταν ακριβώς όπως τον παρουσιάζει ο θρύλος σε τίποτε δε µειώνει τη γοητεία που ασκεί. ιέθετε εξαιρετική στρατιωτική σκέψη και φοβερές στρατηγικές ικανότητες, κατανοούσε τόσο τη στρατηγική όσο και την τακτική διαχείριση πολυάριθµων δυνάµεων µε τρόπο που ξεπερνούσε κατά πολύ τα δεδοµένα της εποχής του, ενώ ταυτόχρονα στη µάχη ενός εναντίον ενός αποδείχτηκε ασύγκριτα γενναίος και παράτολµος. Η εκστρατεία του, ανεξαρτήτως της τελικής έκβασής της, ήταν ασύλληπτη. Επιπροσθέτως, το ταξίδι της επιστροφής από τους Αγίους Τόπους και η σύλληψή του στην Αυστρία πρόσθεσε στο µύθο του µια νότα από την Οδύσσεια, το οµηρικό έπος. Οι άνθρωποι θυµούνται τον Ριχάρδο για το θάρρος και την πονηριά του καθώς και για τον τολµηρό χαρακτήρα του. εν τον θυµούνται για τη συµπόνια, τη διακριτικότητα ή την αυτοσυγκράτηση που επεδείκνυε. Η ιστορία της Τρίτης Σταυροφορίας διαθέτει επίσης ένα εξαιρετικό επιτελείο δευτεραγωνιστών: αξεπέραστους ιππότες που

17 18 ΠΡΟΛΟΓΟΣ προέρχονταν και από τα δύο στρατόπεδα, όπως ο λευκός ιππότης Ιάκωβος ντ Αβέν ή ο πανύψηλος Άραβας ιππότης ελ-ταουίλ, οι οποίοι πολέµησαν µε γενναιότητα και ανιδιοτέλεια για την πίστη τους, τιµώντας τις παραδόσεις της µεσαιωνικής ιπποσύνης. Η ιστορία διαθέτει άφθονους, χαρακτηριστικούς κακούς: τον Ρε νάλδο του Σατιγιόν, εσπότη του ελ-κεράκ, ο οποίος πρόσφερε τη σπίθα που πυροδότησε το όλο χάος τον Λεοπόλδο, ούκα της Αυστρίας, ο οποίος παρέβη την Εκεχειρία του Θεού και φυλάκισε τον Ριχάρδο ενώ ο τελευταίος επέστρεφε στην πατρίδα του τον Ερρίκο ΣΤ, Αυτοκράτορα της Αγίας Ρωµα κής Αυτοκρατορίας, ο οποίος απαίτησε λύτρα για να απελευθερώσει τον Ριχάρδο και σχεδόν οδήγησε την Αγγλία στη χρεοκοπία τον Ρασίντ αλ-ντιν Σινάν, ηγέτη των Ασασίνων, ο οποίος σκόρπιζε το φόβο στις καρδιές όλων µηδέ του Σαλαντίν εξαιρουµένου επίσης, τον Κόµητα Ιωάννη, αδελφό του Ριχάρδου και µετέπειτα βασιλιά, ο οποίος ενέπνευσε το θρύλο του Ροµπέν των ασών^ υπέγραψε τη Μάγκνα Κάρτα και επιχείρησε να υφαρπάξει το Βασίλειο του αδελφού του ενόσω εκείνος απουσίαζε. Στο έπος συµµετέχει η Ελεονόρα της Ακουιτανίας, µητέρα του Ριχάρδου και Βασίλισσα στο πλάι τόσο Γάλλων όσο και Άγγλων βασιλιάδων, µία αυθεντική φεµινίστρια, στην αστραφτερή Αυλή της οποίας, στο Πουατιέ, αφιερωµένη στην κυριαρχία των γυναικών, ανατράφηκε ο Ριχάρδος. Ο Φίλιππος Αύγουστος ήταν ο παµπόνηρος Βασιλιάς της Γαλλίας και σύντροφος του Ριχάρδου στον έρωτα και τον πόλεµο, ο άνθρωπος που ασφυκτιούσε βλέποντας τον παλιό εραστή του να έχει τα πρωτεία στην κοινή στρατιωτική εκστρατεία τους και ο οποίος τελικά πρόδωσε τον Ριχάρδο µε το πάθος που θα περίµενε κανείς από έναν εραστή που γνώρισε την απόρριψη. Η Αλα ς, από την πλευρά της, υπήρξε το απόλυτο πιόνι στα παιχνίδια των Ευρωπαίων γαλαζοαίµατων: ερωµένη του Ερρίκου Β, πατέρα του Ριχάρδου, ετεροθαλής αδελφή του Φιλίππου Αυγούστου, αρραβωνιαστικιά του Ριχάρδου, ο οποίος εν

18 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 19 συνεχεία την έδιωξε, κατέληξε στο τέλος αιχµάλωτη της Ελεονόρας. Οι Άγιοι Τόποι είναι το σκηνικό αυτής της επικής σύγκρουσης. Το ταξίδι που µπορεί να κάνει µε τη φαντασία του ο αναγνώστης, συντροφιά µε τον Ριχάρδο και τον Σαλαντίν, σε αυτά τα άγια χώ- µατα, είναι πολύ διαφορετικό από εκείνο που θα έκανε µε τον Ιησού ή τον Μωάµεθ. Η ιστορία ξεκινά στην έρηµο του Μωάβ, όπου ο Μωυσής παρέµεινε αιχµάλωτος σαράντα χρόνια, συνεχίζει µε τη µάχη του Χατίν, η οποία δόθηκε στο βουνό, που πολλοί πιστεύουν ότι συµπίπτει µε τη βιβλική τοποθεσία των Μακαρισµών, και καταλήγει στην Ιερουσαλήµ, την οποία καταλαµβάνει ο Σαλαντίν και στη συνέχεια υπερασπίζεται εκεί, από τον Τρούλο του Βράχου ο Προφήτης Μωάµεθ ανελήφθη στους ουρανούς, ξεκινώντας το νυχτερινό ταξίδι του προς τον Αλλάχ. εν είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς την έκσταση που θα ένιωσε ο απλός σταυροφόρος στρατιώτης όταν πάτησε για πρώτη φορά το πόδι του στα ίδια χώµατα όπου είχε περπατήσει ο Ιησούς στην Καισάρεια, τη Γιάφα ή τους Εµµαούς και πόσο αυτό θα ενίσχυσε το κίνητρό του να πολεµήσει και, κατά ειρωνικό τρόπο, να σκοτώσει. Με τον ίδιο τρόπο, δεν είναι δύσκολο να φανταστεί κάποιος την επιπλέον προσπάθεια που έπρεπε να καταβάλει ο απλός Μουσουλµάνος στρατιώτης, προκειµένου να υπερασπιστεί τα εδάφη του και την πίστη των προγόνων του. Η Ιερουσαλήµ, ιερή πόλη για το Ισλάµ, τον Ιουδα σµό και το Χριστιανισµό, είναι ο ακρογωνιαίος λίθος όλης αυτής της ιστορίας. Ακριβώς όπως συµβαίνει και σήµερα, όταν οι καµπάνες ση- µαίνουν και οι ήχοι τους αναµειγνύονται µε το κάλεσµα του µουεζίνη σε προσευχή και µε τους ψαλµούς των ορθόδοξων Εβραίων, εκεί όπου το τέµενος του Οµάρ κυριολεκτικά ακουµπάει επάνω στο Ναό της Αναστάσεως, όχι µακριά από το Τείχος των ακρύων, η Αγία Πόλη ζει στα όνειρα και τη φαντασία όλων των κατοίκων της. Η ένταση αυτών των συναισθηµάτων που γεννά η

19 20 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ιερουσαλήµ, ο στόχος της υπεράσπισης ή της κατάκτησής της στο όνοµα της πίστης, αυξάνει κατακόρυφα τη βιαιότητα της σύγκρουσης. Τα πάθη αυτά παραµένουν εξίσου έντονα ως τις µέρες µας. Μέσα από τις συζητήσεις µου µε Άραβες µελετητές στη Συρία, την Ιορδανία και την Ανατολική Ιερουσαλήµ, συνειδητοποίησα, από την αρχή σχεδόν αυτής της συγγραφικής προσπάθειας, πόσο διαφορετικά βλέπει η αραβική πλευρά την περίοδο των σταυροφοριών. Εκεί, ο δωδέκατος και ο δέκατος τρίτος αιώνας δεν αντι- µετωπίζονται ως το χρονικό πλαίσιο των πέντε σταυροφοριών αλλά ως µια διαρκής πάλη ενός και πλέον αιώνα προκειµένου να αποκρουστούν οι εισβολές των Ευρωπαίων και να ανακτηθούν τα εδάφη που είχαν πέσει στα χέρια τους. Από την οπτική πλευρά των Αράβων, υπάρχουν τρεις περίοδοι, όχι πέντε: η κατάρρευση του διχασµένου ισλαµικού κόσµου µε την αρχική εισβολή της Πρώτης Σταυροφορίας οι προσπάθειες κινητοποίησης των δυνά- µεων πολλών αραβικών φυλών, χαλιφάτων και φατριών, προκει- µένου να απαντήσουν από κοινού στην εισβολή των Ευρωπαίων, και, τέλος, η νίκη που κορυφώθηκε µε το θρίαµβο του Σαλαντίν. Ο συµβολισµός της Τρίτης Σταυροφορίας σκιάζει τη σύγχρονη ιστορία και τις πολιτικές ισορροπίες της Μέσης Ανατολής. Στις 11 εκεµβρίου του 1917, όταν ο Στρατηγός Έντµουντ Άλεν- µπι πέρασε από την Πύλη της Γιάφα για να δεχτεί την παράδοση των τουρκικών στρατευµάτων µετά από τετρακόσια χρόνια κυριαρχίας, ο Τύπος έσπευσε να σχολιάσει ότι η συνθηκολόγηση αυτή αποτελούσε τη δικαίωση της τελευταίας ευρωπα κής σταυροφορίας. Τον Ιούλιο του 1920, όταν ο Γάλλος στρατηγός Ανρί Γκουρό ανέλαβε τη διοίκηση της αµασκού, κατευθύνθηκε στο µαυσωλείο του Σαλαντίν, δίπλα στο Μεγάλο Τέµενος, και αναφώνησε, «Σαλαντίν, επιστρέψαµε. Η παρουσία µου εδώ σφραγίζει τη νίκη του Σταυρού σε βάρος της Ηµισελήνου», µια φράση που χαράχτηκε ανεξίτηλα στη συλλογική συνείδηση των σύγχρονων Αράβων.

20 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 21 Στην πορεία των αιώνων, το σταυροφορικό οχυρό του Μποφόρ, στο νότιο Λίβανο, αποτέλεσε στρατηγικό στόχο και διακαή πόθο πολλών αντίπαλων στρατών στη Μέση Ανατολή, αλλάζοντας χέρια πολλές φορές. Το 1982 πολιορκήθηκε και πάλι, αυτή τη φορά από το Στρατηγό Αριέλ Σαρόν, ακριβώς όπως είχε κάνει ο Σαλαντίν πριν από εννέα αιώνες. Το Μάιο του 2000 οι Ισραηλινοί εκκένωσαν το οχυρό, ακριβώς όπως είχε κάνει ο Ρε νάλδος της Σιδώνας το 1187, καθώς οι Παλαιστίνιοι αναλάµβαναν εν µέσω πανηγυρισµών τον έλεγχο του οχυρού για µια ακόµη φορά. Στο σύγχρονο Ισραήλ, ο Αυτοκινητόδροµος 1 γνωστός ως Μπαµπ αλ Βαντ, η Πύλη της Κοιλάδας ανάµεσα στις κοιλάδες της Ράµλα και της Ιερουσαλήµ, ακολουθεί τη διαδροµή µέσα από τους λόφους της Ιουδαίας, την οποία είχε επιλέξει και ο Ριχάρδος όταν κατευθύνθηκε εναντίον της Ιερουσαλήµ, το Τώρα, αυτή η διαδροµή είναι διάστικτη από τα κουφάρια θωρακισµένων οχηµάτων, τα οποία τέθηκαν εκτός µάχης κατά τη διάρκεια του Ισραηλινού Πολέµου της Ανεξαρτησίας, το «Η διαφορά είναι», σχολίασε ο φίλος µου Ντέιβιντ Πάσοου, βετεράνος των πρώτων σιωνιστικών αγώνων και σήµερα καθηγητής ιστορίας στο Εβρα κό Πανεπιστήµιο, «ότι εµείς τα καταφέραµε, ενώ εκείνος όχι». Στην αραβική βιβλιογραφία, οι Εβραίοι αντιµετωπίζονται ως οι σύγχρονοι σταυροφόροι, στην ουσία Ευρωπαίοι οι οποίοι εισέβαλαν και κατέλαβαν τις πατρίδες των Αράβων. Ακριβώς όπως µια χούφτα σταυροφόρων ήλεγχαν τα πλήθη των Αράβων χάρη στο δίκτυο των τροµερών οχυρών τους και τις αυστηρές, αστικές κοινότητες έτσι και σήµερα, υποστηρίζουν οι Άραβες διανοούµενοι, το Ισραήλ ελέγχει την πλειοψηφία των Αράβων, χάρη στην υποστηριζόµενη από την Αµερική στρατιωτική µηχανή τους και τους περιφραγµένους µε συρµατόπλεγµα, φυλασσό- µενους εποικισµούς τους. Αποτελεί άρθρο πίστεως της αραβικής πλευράς ότι, µέσω των

21 22 ΠΡΟΛΟΓΟΣ βραδυκίνητων και δυσερµήνευτων αλλά ασίγαστων δυνάµεων της ιστορίας, οι Ισραηλινοί, όπως οι Σταυροφόροι, τελικά θα υποχρεωθούν να εγκαταλείψουν την Παλαιστίνη. Η αραβική ιδεολογία υιοθετεί τη µακροπρόθεσµη θεώρηση της ιστορίας: Ο Σαλαντίν και οι προκάτοχοί του, ο Νουρεντίν και ο Ζένγκι, χρειάστηκαν ογδόντα χρόνια για να εκδιώξουν τους Σταυροφόρους. Το κράτος του Ισραήλ έχει συµπληρώσει κάτι περισσότερο από µισό αιώνα ύπαρξης. Σήµερα, όπως και κατά το δωδέκατο αιώνα, το πρόβληµα για τους Άραβες είναι η αποδιοργάνωση και η διχόνοια που τους µαστίζουν. Αν πράγµατι απαιτείται η εµφάνιση ενός δεύτερου Σαλαντίν, ώστε να εξασφαλιστεί η συστράτευση των δυνάµεων χιλίων αραβικών φυλών, σίγουρα δεν έχουν λείψει οι Άραβες ηγέτες που επιδίωξαν να αναλάβουν αυτό το ρόλο: Τη δεκαετία του 1950 ο Γκαµάλ Αµπντέλ Νάσερ επικαλείτο διαρκώς τον Σαλαντίν στις προσπάθειές του να συγκροτήσει την Ενωµένη Αραβική ηµοκρατία και να υποχρεώσει τους Βρετανούς και τους Γάλλους να αποσυρθούν από το Σινά και τη ιώρυγα του Σουέζ. Στη διάρκεια του Πολέµου του Περσικού, αδιαφορώντας για τις λοιδορίες των Αράβων γειτόνων του, οι οποίοι υποστήριξαν τις δυνάµεις του ΝΑΤΟ και όχι εκείνον, ο Σαντάµ Χουσε ν επιχείρησε να φορέσει το µανδύα του Σαλαντίν, αναφέροντας επανειληµµένα ότι εκείνος και ο Σαλαντίν είχαν την ίδια γενέτειρα, την κουρδική πόλη Τικρίτ. Μετά την κατάρρευση των συνοµιλιών για τη Μέση Ανατολή το καλοκαίρι του 2000, ολόκληρη η Λωρίδα της Γάζας υποδέχτηκε τον ασυµβίβαστο Παλαιστίνιο ηγέτη Γιασέρ Αραφάτ κατά την επιστροφή του από το Καµπ Ντέιβιντ µε αµέτρητα πανό που τον χαιρέτιζαν ως τον «Παλαιστίνιο Σαλαντίν». Για µια ακόµη φορά, διαπίστωνε ο Ισραηλινός συγγραφέας Άµος Οζ, µε άρθρο του στους Times της Νέας Υόρκης, «το φάντασµα του Σαλαντίν» πλανιόταν πάνω από τη Μέση Ανατολή. Και, τέλος, όταν ξέσπασαν βίαια επεισόδια σε ολόκληρο το

22 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 23 Ισραήλ και τη υτική Όχθη τον Οκτώβριο του 2000, µετά την επίσκεψη του Αριέλ Σαρόν στο Όρος του Ναού, οµάδες νεαρών Παλαιστινίων που αυτοαποκαλούνταν «Ταξιαρχίες του Σαλαντίν» ξεχύθηκαν στα σοκάκια της Ανατολικής Ιερουσαλήµ. Η Τρίτη Σταυροφορία υπήρξε η πλέον αιµατηρή έκφανση του Ιερού Πολέµου. Αναπόφευκτα, πολλά στοιχεία της ήταν ανίερα ή, µάλλον, βλάσφηµα: οι διώξεις σε βάρος των Εβραίων, η δίψα για λεηλασίες, η διάχυτη απληστία, οι ανούσιες συγκρούσεις και οι άσκοποι σκοτωµοί Και όλα αυτά στο όνοµα της ευλάβειας. Εδώ η έννοια του Ιερού Πολέµου βρισκόταν στα σπάργανα, όµως αυτό δεν την εµπόδιζε να φτάσει στην αιµοσταγή κορύφωσή της. Στην αρχική εκδήλωσή του ήταν ένας χριστιανικός Ιερός Πόλεµος, στον οποίο απάντησε και αντέδρασε το Ισλάµ µε την τζιχάντ. Η τζιχάντ, εξ ορισµού, είναι αµυντική έννοια η οποία τίθεται σε εφαρµογή εφόσον επιτεθεί σε µουσουλµανικά εδάφη ένα έθνος απίστων. Στο Κοράνι, ο πιστός Μουσουλµάνος καλείται «να πολεµήσει ακολουθώντας την οδό του Θεού µε εκείνους που πολεµούν µαζί του αλλά να µην επιτεθεί: ο Θεός δεν αγαπά τους επιτιθέµενους» (2:190) Από αυτή την ιερή και αµυντική σύγκρουση, θα ρεύσουν σπουδαία επουράνια αγαθά. Εποµένως, αποτελεί µάλλον ειρωνεία της ιστορίας το γεγονός ότι, σήµερα, η λέξη «τζιχάντ» προκαλεί φόβο σε πολλούς πολίτες αλλά και κυβερνήσεις της ύσης που τη συσχετίζουν µε την τρο- µοκρατία και τον ισλαµικό φανατισµό. Όµως, δεν υπάρχει κανένα σηµείο της ισλαµικής ιστορίας που να συναγωνίζεται τον τρό- µο που γέννησαν οι Σταυροφορίες ή ο φανατισµός των Χριστιανών του δωδεκάτου αιώνα. Την άνοιξη του 2000, οι Σταυροφορίες αποτέλεσαν και πάλι θέµα στα δελτία ειδήσεων. Την Κυριακή πριν από το ιστορικό προσκύνηµά του στους Αγίους Τόπους, ο Πάπας Ιωάννης Παύλος Β εξέδωσε µια συνολική απολογία για όλες τις αµαρτίες που διέπραξε η Ρωµαιοκαθολική Εκκλησία στο όνοµα της θρησκείας

23 24 ΠΡΟΛΟΓΟΣ κατά τις τελευταίες δύο χιλιετίες. Έφερε τον τίτλο «Μνήµη και Συµφιλίωση» και αποτελούσε συνέχεια της απολογίας που εκδόθηκε το 1992, αναφορικά µε την αντιµετώπιση του Γαλιλαίου. Η παπική διακήρυξη αποτέλεσε ένα ακόµη βήµα στην προσπάθεια αποδοχής των σκοτεινών επεισοδίων στην ιστορία της Εκκλησίας, µε αφορµή τη συµπλήρωση της δεύτερης χιλιετίας, στο πλαίσιο της διαδικασίας την οποία η Αγία Έδρα ονόµασε «ιστορικό εξαγνισµό». Στον εξαιρετικά µακροσκελή κατάλογο, που περιλάµβανε θηριωδίες σε βάρος Εβραίων, Μουσουλµάνων, γυναικών και εθνικών µειονοτήτων, οι Σταυροφορίες έτυχαν ειδικής µνείας. Για το µουσουλµανικό πληθυσµό της Μέσης Ανατολής, η παπική διακήρυξη αποτέλεσε αιτία πανηγυρισµών. Στο θέµα των θρησκευτικών απολογιών, οι Σταυροφορίες, επιτέλους, συγκαταλέγονταν στην ίδια κατηγορία µε το Ολοκαύτωµα. Με µεγάλο ενδιαφέρον αναµενόταν ο τρόπος που θα επέλεγε ο Ποντίφικας να εξειδικεύσει την απολογία του όταν θα έφτανε στο Ισραήλ. Τελικά, ο Ιωάννης Παύλος δεν αναφέρθηκε καθόλου στο θέµα και ο Μεγάλος Μουφτής της Ιερουσαλήµ δεν έµεινε ευχαριστη- µένος. «ιαπράχθηκαν πολλές σφαγές στον κόσµο», είπε ο κορυφαίος Μουσουλµάνος κληρικός. «Γιατί ειδικά το Ολοκαύτωµα να θεωρείται σηµαντικότερο; Όταν η συζήτηση φτάνει στις δικές µας υποθέσεις, κανείς δεν ενδιαφέρεται είτε πρόκειται για τις σφαγές των Σταυροφόρων σε βάρος Μουσουλµάνων είτε για τις σφαγές που διαπράττονται σε βάρος των Παλαιστινίων από τους Ισραηλινούς. Άλλωστε εµείς δεν αναφερόµαστε διαρκώς σε αυτές τις σφαγές για να υπενθυµίζουµε στον κόσµο ότι κάτι µας οφείλεται». Λίγες µόλις εβδοµάδες µετά την επίσκεψη του Πάπα, βρέθηκα ξανά στην Ιερουσαλήµ. Ήταν Μεγάλη Εβδοµάδα, µια ιερή περίοδος για τους Χριστιανούς που γιορτάζουν την ανάσταση του

24 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 25 Χριστού, Ιερή Μέρα Προσευχής για τους Μουσουλµάνους, Πάσχα για τους Εβραίους. Βρέθηκα ανάµεσα στο πλήθος που κατέκλυσε το Ναό της Αναστάσεως, όχι µε την ιδιότητα του προσκυνητή αλλά µε αυτή του συγγραφέα. Ήθελα να δω ξανά το ξίφος του Γοδεφρείδου του Μπουιγιόν, το οποίο φυλάσσεται απόµερα όχι ακριβώς ντροπιασµένο αλλά ούτε και ένδοξο στο σκευοφυλάκιο της ιερότερης εκκλησίας της Χριστιανοσύνης. Ο Μαρκ Τουέιν είχε δείξει επίσης ενδιαφέρον για το αµφιλεγόµενο αυτό κειµήλιο στη διάρκεια της επίσκεψής του ως ένας από τους Αφελείς που ταξιδεύουν, το 1867, όταν βίωνε ακόµη τη ροµαντική διάσταση αυτής της ιστορίας. «οκίµασα το σπαθί του γέρου Γοδεφρείδου πάνω σε έναν Μουσουλµάνο και τον έκοψα στα δύο σαν να ήταν ζυµάρι», έγραψε. «Το πνεύµα του πολε- µιστή µε είχε συνεπάρει και αν είχα ένα νεκροταφείο να γεµίσω, θα είχα καταστρέψει όλους τους απίστους στην Ιερουσαλήµ. Σκούπισα το αίµα από το παλιό σπαθί και το παρέδωσα στον ιερέα δεν ήθελα το νέο αίµα να σβήσει εκείνα τα ιερά σηµάδια που έβαψαν την επιφάνειά του µια µέρα πριν από επτακόσια χρόνια». ίπλα στο εξοµολογητήριο, καθόταν µόνος του ένας σωµατώδης, γκριζοµάλλης Φραγκισκανός µοναχός, φορώντας το καφέ ράσο τού τάγµατός του, δείχνοντας µάλλον κατηφής, καθώς περίµενε να εµφανιστεί κάποιος πιστός για να εξοµολογηθεί. Όταν τον πλησίασα, πληροφορήθηκα ότι ήταν ο Αδελφός Μάθιου από το Πίτσµπουργκ και σίγουρα είχε διάθεση για λίγη κουβέντα. Πρόθυµα συµφώνησε να µου δείξει το ξίφος. Στη διάρκεια της Μεγάλης Εβδοµάδας στην Ιερουσαλήµ, τον ρώτησα, ποιος ήταν ο καλύτερος τρόπος που θα µπορούσε να συµµετάσχει κάποιος στη µυστικιστική ατµόσφαιρα της πόλης, αυτή την τόσο σηµαντική στιγµή; Σε ποια λειτουργία θα έπρεπε να πάω; Τι συνέβαινε στην περιφορά του Σταυρού; Πού γίνονταν οι καλύτερες ποµπές; Ποια εκκλησία γιόρταζε µε τον καλύτερο τρόπο την Ανάσταση;

25 26 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Με κοίταξε µε επιείκεια. «Νεαρέ», είπε, ακουµπώντας την παλάµη του στο µπράτσο µου, σαν να µε λυπόταν, «εδώ δεν είναι Παρίσι. εν έχουµε επιβλητικούς καθεδρικούς εδώ. Αυτό που έχει σηµασία στην Ιερουσαλήµ είναι το τι έχεις φυλαγµένο στην καρδιά σου». Και µε αυτά τα λόγια, παραµέρισε µια σειρά κρεµασµένων ράσων για να µου δείξει το παµπάλαιο ξίφος. Τζέιµς Ρέστον εκέµβριος 2000

26 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Η ΠΡΟΣΒΟΛΗ Γέµισε το ποτήρι µου, οινοχόε. Το πάθος µε κυριεύει. Η µέρα που σε αντικρίζω είναι µέρα χαράς. Είσαι τέλεια σαν το ολόγιοµο φεγγάρι είσαι πιο λυγερόκορµη κι απ το κλαδί της λυγαριάς. Ο κήπος ευωδιάζει από το άρωµά σου. Για το Θεό, εσύ που αγαπώ, κέρασέ µας ποτό, γέµισε τούτη την κούπα. Για το Θεό, εσύ που µπορείς να µε γιάνεις, τα λόγια σου όλα τα δεχόµαστε. Ρόδο, βασιλικό ή κρίνος, εσύ ξεπερνάς όλα τα άνθη. Άσµα των Μουσουλµάνων υπερασπιστών

27 1 ΕΝΑΣ ΣΟΥΛΤΑΝΟΣ ΓΕΝΝΙΕΤΑΙ Σ τις αρχές του δωδέκατου αιώνα, στην πόλη του Τοβίν, στη βόρεια Αρµενία, κοντά στη Γεωργία, ζούσε µια επιφανής οικογένεια Κούρδων, της οποίας ο αρχηγός έφερε το επίθετο Να µ αντ-ντιν, το οποίο σήµαινε «άριστος πρίγκιπας και άστρο της πίστης». Ο Να µ αντ-ντιν είχε έναν επιστήθιο σύντροφο ονόµατι Μπιχρούζ, άνθρωπο ευφυή και γοητευτικό, ιδιότητες τις οποίες συναγωνιζόταν µόνο η τάση του να µπλέκει σε µπελάδες: Είχε την ατυχία να τον κάνουν τσακωτό ενώ βρισκόταν σε ιδιαίτερες στιγµές µε τη σύζυγο του τοπικού εµίρη, ο οποίος έσπευσε να τον συλλάβει, να τον ευνουχίσει και να τον εξορίσει από τη γη του. Μετά από αυτή την ταπείνωση, ο Να µ αντ-ντιν αποφάσισε να συνοδεύσει τον ατιµασµένο φίλο του στη Βαγδάτη, έδρα του χαλιφάτου των Αµπασιδών, όπου ο Χαλίφης Αλ-Μουκταφί λι-αµρί λα («αυτός που ακολουθεί τις διαταγές του Θεού») κυβερνούσε ως απόλυτος

28 30 JAMES RESTON, JR. άρχοντας του µουσουλµανικού κόσµου της ανατολικής Μεσογείου. Στη Βαγδάτη, ο Σουλτάνος του Ιράκ πρόσεξε τα ταλέντα τους. Καθώς την εποχή εκείνη οι ευνούχοι προτιµούνταν ως δάσκαλοι και διοικητικοί υπάλληλοι, ο Μπιχρούζ ανέλαβε την εκπαίδευση των γιων του Σουλτάνου ενώ συντρόφευε και τον ίδιο, παίζοντας µαζί του σκάκι και ντάµα. Σύντοµα απέκτησε ισχύ και επιρροή και ανέλαβε την οικοδόµηση ορισµένων από τα σηµαντικότερα κτίρια της χώρας. Στην ανέλιξή του αυτή, ο Μπιχρούζ δεν ξέχασε το φίλο του, τον Να µ αντ-ντιν: Μεταξύ των δώρων που έκανε ο Σουλτάνος στον Μπιχρούζ για τις υπηρεσίες του ήταν και το κάστρο του Τικρίτ, στον Ποταµό Τίγρη, οπότε ο Μπιχρούζ ανέθεσε τη διοίκησή του στο φίλο του, Να µ αντ-ντιν. Στο κάστρο του Τικρίτ, ακολούθησε τον Να µ αντ-ντιν ο µικρότερος και περισσότερο φιλόδοξος αδελφός του, ονόµατι Σιρκούχ. Οι δύο τους µαζί αυτοί οι Κούρδοι από το βορρά έµοιαζαν προορισµένοι για σπουδαία πράγµατα. Κι αυτό διότι ο αραβικός κόσµος είχε φτάσει σε ένα κρίσιµο σταυροδρόµι της ιστορίας του. Σαράντα χρόνια νωρίτερα, το έτος 1098, οι Ευρωπαίοι είχαν εισβάλει στην Παλαιστίνη και είχαν κατακτήσει την Ιερουσαλήµ, στο πλαίσιο αυτού που οι Φράγκοι ονόµαζαν σταυροφορία. Είχαν δε ιδρύσει ένα ισχυρό κράτος που έφερε το όνοµα Βασίλειο της Ιερουσαλήµ, το οποίο εκτεινόταν από την Αντιόχεια στο βορρά, µέχρι το Ελάτ στην Ερυθρά Θάλασσα. Κατά µήκος της ακτογραµµής καθώς και στα βουνά οι ξένοι έχτισαν πελώρια οχυρά για να προστατεύσουν το βασίλειό τους. Έτσι ο µουσουλµανικός κόσµος βρισκόταν διχοτοµηµένος, ηττηµένος, υπό καθεστώς κατοχής. Το έτος 532 (1137 µ.χ. στο χριστιανικό ηµερολόγιο) ο Να µ αντ-ντιν απέκτησε ένα γιο που ονοµάστηκε Γιουσούφ. Στις αραβικές χώρες, το όνοµα αυτό ήταν αµφίσηµο καθώς συνδεόταν µε όλες τις πτυχές της ζωής του Προφήτη Ιωσήφ, τόσο τις ταπεινές όσο και τις ένδοξες, µε την απληστία και την ατιµία από τη µια,

29 ΟΙ ΠΟΛΕΜΙΣΤΕΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ 31 µε την πίστη και την αλήθεια από την άλλη. Η γέννηση του Γιουσούφ συνοδεύτηκε από µια δυσοίωνη εξέλιξη. Τη νύχτα που το µωρό ήρθε στον κόσµο, ο θείος του, Σιρκούχ, διαπληκτίστηκε µε τον Ισφαχσαλάρ, το διοικητή της φρουράς της πύλης, καθώς ο αξιωµατικός είχε προσβάλει µια γυναίκα και εκείνη είχε τρέξει κλαίγοντας στον Σιρκούχ. Έξαλλος, ο Σιρκούχ άρπαξε το τσεκούρι του διοικητή και τον σκότωσε µε το ίδιο του το όπλο. Όταν ο ισχυρός προστάτης τους, ο ευνούχος Μπιχρούζ, πληροφορήθηκε το συµβάν στη Βαγδάτη, ο αποτροπιασµός του ήταν τέτοιος, ώστε εξόρισε ατιµασµένα τα δύο αδέλφια από το Τικρίτ. Το γεγονός ότι ένα τόσο τροµερό γεγονός συνόδευσε τη γέννηση του Γιουσούφ θεωρήθηκε κακός οιωνός, όµως αργότερα κάποιοι θα έλεγαν ότι, «Από τις αναποδιές µπορεί να βγει κάτι καλό εκεί που δεν το περιµένεις. Και αυτό συνέβη στην περίπτωση του Γιουσούφ». Από το Τικρίτ οι δύο αδελφοί πήγαν στη Μοσούλη, στη βόρεια Μεσοποταµία. Στη Μοσούλη, αντιµέτωπος µε την κατεχόµενη από τους Ευρωπαίους Παλαιστίνη, ένας ισχυρός Άραβας ηγέτης ονόµατι Ζένγκι είχε αναλάβει την εξουσία και πραγµατοποιούσε µεγάλες προόδους στην προσπάθεια να οµονοήσουν τα διάσπαρτα κρατίδια του Ισλάµ, όπου η Μεσοποταµία αποτελούσε παραδοσιακό αντίπαλο της Συρίας, η Αντιόχεια πολεµούσε µε το Χαλέπι, η Τρίπολη µε το Χοµς, η Ιερουσαλήµ µε τη αµασκό, ενώ το σουνικό σκέλος του Ισλάµ πολεµούσε µε το σιικό. Στην προσπάθειά του να υπερνικήσει τη διχόνοια του µουσουλµανικού κόσµου, ο Ζένγκι κάλεσε στην υπηρεσία του αυτούς τους Κούρδους αδελφούς. Ο Να µ αντ-ντιν ανέλαβε τη διοίκηση του οχυρού που διέθετε ο Ζένγκι στο Μπααλµπέκ, στην Κοιλάδα Μπεκά, ενώ ο Σιρκούχ έγινε ισχυρός διοικητής των δυνάµεων του βεζίρη. Το Νοέµβριο του 1144, οι δυνάµεις του Ζένγκι κατέλαβαν την Έδεσσα στη βόρεια Μεσοποταµία, σηµατοδοτώντας έτσι την κα-

30 32 JAMES RESTON, JR. τάλυση της πρώτης από τις νεότευκτες σταυροφορικές επαρχίες. Η πτώση της Έδεσσας προκάλεσε έντονη ενόχληση στην Ευρώπη. Κυρίως χάρη στην ευφράδεια ενός Κιστερκιανού µοναχού, του Βερνάρδου του Κλερβό, ξεκίνησε εκστρατεία για την οργάνωση νέας Σταυροφορίας. Ανάµεσα στους πρώτους που ανταποκρίθηκαν θετικά στην πρόσκληση αυτή ήταν ο Βασιλιάς της Γαλλίας Λουδοβίκος Ζ και η Βασίλισσά του, η Ελεονόρα της Ακουιτανίας. Το 1146, πριν από την άφιξη των νέων Σταυροφόρων στους Αγίους Τόπους, ο Ζένγκι πέθανε και τη θέση του πήρε µια ακό- µη πιο ισχυρή φυσιογνωµία, ο Νουρ αντ-ντιν. ύο χρόνια αργότερα, οι δυνάµεις των Σταυροφόρων γνώρισαν τη συντριβή έξω από τα τείχη της αµασκού, οδηγώντας τη εύτερη Σταυροφορία σε ολοκληρωτική καταστροφή, ενθαρρύνοντας ταυτόχρονα ακόµη περισσότερο τις δυνάµεις του Ισλάµ στην προσπάθειά τους να ανακαταλάβουν την Παλαιστίνη. Το αγόρι, ο Γιουσούφ, µεγάλωσε στο Μπααλµπέκ και τη α- µασκό. Παρότι ήταν µικροκαµωµένο, η ευφυ α του, η ευγένειά του, η γενναιοδωρία του, η ευσέβειά του καθώς και η µετριοπάθειά του δεν περνούσαν απαρατήρητες στα παλάτια της αµασκού. Όπως και κάποιοι άλλοι συνοµήλικοί του, στην εφηβεία του έδειξε ενδιαφέρον για το κρασί και τις γυναίκες, όµως τελικά συνειδητοποίησε τη σοβαρότητα της ιστορικής συγκυρίας και απαρνήθηκε αυτούς τους πειρασµούς. Αργότερα κάποιοι θα έλεγαν ότι, χάρη στο παράδειγµα του αφέντη του, του Νουρ αντ-ντιν, ο Γιουσούφ που αργότερα πήρε το όνοµα Σαλάχ αντ-ντιν ή Σαλαντίν έµαθε να βαδίζει στο µονοπάτι της δικαιοσύνης, να ενεργεί ενάρετα και να πολεµά µε ζήλο τους απίστους. Στην Αυλή της αµασκού δινόταν έµφαση στην αρχή της υπηρεσίας του Αλλάχ µε κάθε θυσία και ο νεαρός ασπάστηκε το ακόλουθο εδάφιο του Κορανίου: «Εκείνους που παλεύουν για το Σκοπό Μας, σίγουρα θα τους οδηγήσουµε στην οδό Μας, καθώς πράγµατι ο Αλλάχ είναι µε όσους κάνουν το σωστό».

31 ΟΙ ΠΟΛΕΜΙΣΤΕΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ 33 Το 1163 ο Νουρ αντ-ντιν διέκρινε καθαρά το επόµενο βήµα για τη συνένωση του αραβικού κόσµου ενάντια στην κατοχή από τους Ευρωπαίους. Στην Αίγυπτο, το χαλιφάτο των Φατιµιδών (οι οποίοι ακολουθούσαν τη σιική και όχι τη σουνική εκδοχή του Ισλάµ) βρισκόταν σε κρίση και αυτό αποτέλεσε ευκαιρία για τον άρχοντα της Συρίας. Ο Νουρ αντ-ντιν διέταξε τον Σιρκούχ, το χαρισµατικό θείο τού Σαλαντίν, να προχωρήσει σε µια σειρά εισβολών προς το νότο ενώ έδωσε εντολή στο νεαρό Σαλαντίν, ο οποίος ήταν πλέον είκοσι έξι ετών, να συνοδεύσει το θείο του. Απρόθυµα, ο Σαλαντίν υπάκουσε. Την ώρα που ο Σιρκούχ και ο Σαλαντίν κατευθύνονταν προς το νότο, ο ίδιος ο Νουρ αντ-ντιν πολιορκούσε το ισχυρότερο από όλα τα οχυρά των Σταυροφόρων, το Κρακ ντε Σεβαλιέ, στην κεντρική Συρία, όµως το οχυρό αποδείχτηκε απόρθητο και οι µουσουλµανικές δυνάµεις αποκρούστηκαν. εν είχε έρθει ακόµη ο καιρός για µια µετωπική επίθεση στο Βασίλειο των Σταυροφόρων. Το 1164, µε τον Σαλαντίν να διοικεί την εµπροσθοφυλακή του στρατεύµατος, ο Σιρκούχ κατέλαβε το Κάιρο. Όµως, σε διάστηµα µερικών εβδοµάδων υποχρεώθηκε να αποσυρθεί, καθώς δυνά- µεις των Σταυροφόρων έσπευσαν σε βοήθεια του αιγυπτιακού χαλιφάτου. Τρία χρόνια αργότερα, µια δεύτερη εισβολή θα κατέληγε επίσης σε αποτυχία, και πάλι λόγω της στήριξης των Σταυροφόρων, µια και το Βασίλειό τους περισσότερο από κάθε τι άλλο δεν µπορούσε να επιτρέψει την ένωση της Αιγύπτου µε τη Συρία. Μια τέτοια εξέλιξη θεωρείτο τόσο απελπιστική για το σταυροφορικό Βασίλειο, ώστε όποιος βαρόνος αρνιόταν να συνδρά- µει αυτοµάτως έχανε το δέκα τοις εκατό των εσόδων του. ύο νέες εισβολές επίσης απέτυχαν. Τελικά, όµως, στις 8 Ιανουαρίου του 1169, στην πέµπτη πλέον προσπάθεια, ο Σιρκούχ µπήκε θριαµβευτής στο Κάιρο. Στο απόγειο της δόξας του, αυτοανακηρύχθηκε νέος Βασιλιάς της Αιγύπτου. Ωστόσο, δύο µήνες αργότερα,

32 34 JAMES RESTON, JR. πέθανε αιφνιδιαστικά^ υπήρξαν υποψίες ότι τον δηλητηρίασαν. Από τη αµασκό, ο Νουρ αντ-ντιν προβληµατίστηκε για το επόµενο βήµα και τελικά αποφάσισε να διαδεχτεί ο Σαλαντίν το θείο του. Ο νεαρός πολεµιστής δεν επελέγη λόγω των προτερηµάτων του αλλά εξαιτίας του νεαρού της ηλικίας του και της απειρίας του. Στην πραγµατικότητα, ο Νουρ αντ-ντιν δεν επιθυ- µούσε την εγκατάσταση ενός ισχυρού ανταγωνιστή στο Κάιρο και ήταν βέβαιος ότι θα µπορούσε να ελέγξει τον ευεπηρέαστο και καλότροπο νεαρό. Οι ελπίδες του επρόκειτο να διαψευστούν. Στην αρχή, ο Σαλαντίν ενεργούσε ως υπάκουος υφιστάµενος. Ανηλεώς, ακολούθησε τις διαταγές τού Νουρ αντ-ντιν που στόχευαν στην εκρίζωση του Σιιτισµού από την Αίγυπτο και την αντικατάστασή του µε το Σουνισµό. Ζήτησε από τον αφέντη του να επιτραπεί στον πατέρα του, τον Να µ αντ-ντιν, να έρθει στο Κάιρο. «Έτσι, η ευτυχία µου θα είναι πλήρης», έγραψε στον αφέντη του στη αµασκό, «και η πορεία µου θα είναι παρόµοια µε εκείνη του Γιουσούφ [Ιωσήφ] του πιστού». Ο Νουρ αντ-ντιν ανταποκρίθηκε θετικά. Όταν ο Να µ αντ-ντιν έφτασε στο Κάιρο, την άνοιξη του 1170, ο γιος του τον υποδέχτηκε µε τιµές. Μάλιστα, προσφέρθηκε να παραδώσει τη διοίκηση της Αιγύπτου στον πατέρα του. Όµως ο πατέρας του απάντησε, «Γιε µου, ο Θεός δε θα σε είχε επιλέξει για να καταλάβεις αυτή τη θέση αν δε σου άξιζε. εν είναι σωστό να αλλάξουν οι επιταγές της Μοίρας». ύο χρόνια αργότερα, ενώ κάλπαζε κοντά την Πύλη της Νίκης, την Μπαµπ αν-νασρ, ο Να µ αντ-ντιν έπεσε από το άλογό του και σκοτώθηκε. Στο διάστηµα µεταξύ του 1169 και του 1174, καθώς οι Σταυροφόροι επιχειρούσαν ανεπιτυχώς µε επανειληµµένες επιθέσεις να υπονοµεύσουν τον έλεγχο της αµασκού στην Αίγυπτο, οι σχέσεις του Νουρ αντ-ντιν και του Σαλαντίν διέρχονταν περίοδο αυξανόµενης έντασης, καθώς ο Σαλαντίν είχε αρνηθεί να συµ- µορφωθεί µε ορισµένες εντολές της αµασκού. Τελικά, στις αρ-

33 ΟΙ ΠΟΛΕΜΙΣΤΕΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ 35 χές του 1174, ο Νουρ αντ-ντιν απηύδησε µε την κατάσταση αυτή και συγκέντρωσε στρατό για να εισβάλει στην Αίγυπτο και να αποµακρύνει τον Σαλαντίν. Όµως, στις 15 Μα ου εκείνης της χρονιάς, καθώς συνεχίζονταν οι προετοιµασίες, ο Νουρ αντ-ντιν πέθανε. Παραλόγως, η εξουσία εναποτέθηκε στα χέρια του εντεκάχρονου γιου του. Ένα χρόνο αργότερα, ο Σαλαντίν ηγήθηκε του αιγυπτιακού στρατού και κατέλαβε τη Συρία. Ανακηρύχτηκε Σουλτάνος Συρίας και Αιγύπτου και πλέον το αχανές βασίλειό του περικύκλωνε το Βασίλειο των Σταυροφόρων, σαν µέγκενη. Ο µόνος λόγος που η Πρώτη Σταυροφορία είχε επιτύχει ήταν η διχόνοια που µάστιζε ασήµαντους τοπικούς άρχοντες, η έριδα µεταξύ Σουνιτών και Σιιτών καθώς και ο ανταγωνισµός που χαρακτήριζε τα χαλιφάτα στην Αίγυπτο, τη Συρία και την Τουρκία. Όµως σταδιακά, αργά αλλά αναπόφευκτα, σχεδόν µε τρόπο που έφερνε στο µυαλό τη θεία πρόνοια, ο αραβικός κόσµος ένωσε τις δυνάµεις του, αντιµετωπίζοντας την κατοχή των Ευρωπαίων. Η ανακατάληψη της Έδεσσας από τους Άραβες είχε αποτελέσει το πρώτο κρίσιµο βήµα, ενώ η αποτυχία της εύτερης Σταυροφορίας έκανε τον κόσµο του Ισλάµ να πιστέψει ότι θα µπορούσε να ρίξει τους Χριστιανούς στη θάλασσα. Η διαδοχική εµφάνιση τριών ισχυρών Αράβων ηγετών προώθησε την ένωση των Αράβων: αρχικά ο ικανός Ζένγκι, ο οποίος είχε ανακαταλάβει την Έδεσσα κυβερνώντας µέχρι το θάνατό του, το 1147, στη συνέχεια ο ισχυρός Νουρ αντ-ντιν ο οποίος συνένωσε κάτω από τη σηµαία τού Σουνισµού ολόκληρη τη µουσουλµανική Συρία και τη Μεσοποταµία, υποτάσσοντας την Αίγυπτο το 1169, και τώρα ο Σαλαντίν. Το 1175, όταν σε ηλικία τριάντα οκτώ ετών ο Σαλαντίν αποκτούσε τον έλεγχο σε αµασκό και Κάιρο, οι προαιώνιες διαχωριστικές γραµµές εξαφανίστηκαν. Το χαλιφάτο των Φατιµιδών στην Αίγυπτο είχε διαλυθεί και, µε την κατάλυσή του, ο Σου-

34 36 JAMES RESTON, JR. νισµός από το βορρά υποκατέστησε το Σιισµό κατά µήκος του Νείλου. Την άνοιξη του 1175, ο Σαλαντίν ανακηρύχτηκε Αυτοκράτορας Συρίας και Αιγύπτου από τον τύποις ηγέτη της Μέσης Ανατολής, το Χαλίφη της Βαγδάτης. «Όταν ο Θεός µού έδωσε τα εδάφη της Αιγύπτου, ήµουν βέβαιος ότι προόριζε για µένα και την Παλαιστίνη», δήλωσε ο Σαλαντίν. Επιτέλους, το όνειρο ενός κοινού µετώπου απέναντι στους Χριστιανούς αποτελούσε πραγµατικότητα. Αυτό το αραβικό όνειρο ισοδυναµούσε µε εφιάλτη για τους Χριστιανούς. Επί ενενήντα χρόνια, χάρη σε εύστοχες συµµαχίες και στρατιωτικές κινήσεις, µε την εξαπόλυση αποσταθεροποιητικών επιδροµών και την οικοδόµηση οχυρών σε στρατηγικές τοποθεσίες, το Λατινικό Βασίλειο δεν είχε επιτρέψει στους εχθρούς του να ορθοποδήσουν. Η επιβίωση του Λατινικού Βασιλείου θα εξαρτιόταν πλέον από την εσωτερική πειθαρχία και τις στρατιωτικές ικανότητές του. Πριν ξεκινήσει την τελική επίθεσή του, ο Σουλτάνος είχε µια τελευταία υπόθεση να τακτοποιήσει µέσα στην αυτοκρατορία του. Έπρεπε να καθυποτάξει όσα εδάφη συνέχιζαν να παραµένουν ανεξάρτητα. Το 1183, κατά το µήνα Σαφάρ (Ιούνιο) του µουσουλµανικού ηµερολογίου, µετά το θάνατο του ανήλικου εµίρη, κατέλαβε το Χαλέπι. Πέραν της στρατιωτικής σηµασίας της πόλης, ο θρίαµβος αυτός έβριθε συµβολισµών. Το Χαλέπι ήταν γνωστό ως το Γκρίζο Κάστρο και ήταν γνωστή η λα κή προφητεία που έκανε λόγο για ακόµη µεγαλύτερους µελλοντικούς θριάµβους: Η εκ µέρους σου κατάληψη του Γκρίζου Κάστρου κατά το µήνα του Σαφάρ προοιωνίζεται την κατάκτηση της Ιερουσαλήµ κατά το µήνα του Ρατζάµπ. Το 1186 ο Σουλτάνος κατέλαβε τη Μοσούλη στην Άνω Μεσοποταµία. Βρισκόταν πλέον σε ισχυρή θέση για να εξαπολύσει την επίθεσή του. Είχε µόλις µπει ο µήνας του Ρατζάµπ.

35