Ο «Διαφωτισµός» σήµερα. Λογοτεχνικά ταξίδια στον 18 ο αιώνα.

Transcript

1 Α.Π.Θ. ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Τµήµα Φιλολογίας Διατµηµατικό Μεταπτυχιακό Πρόγραµµα: Νεοελληνικές Σπουδές και Πολιτισµός: (Eυρωπαϊκός, Bαλκανικός, Aνατολικός) (Γενική και Συγκριτική Γραµµατολογία, Θεωρία της Λογοτεχνίας και Μεταφρασεολογία) Ακριτίδου Μαρία A.M. 919 Ο «Διαφωτισµός» σήµερα. Λογοτεχνικά ταξίδια στον 18 ο αιώνα. Μια συγκριτική µελέτη. Πρωτεύουσα Μεταπτυχιακή εργασία Θεσσαλονίκη, 2007 Επιτροπή: Μίλτος Πεχλιβάνος (επόπτης) Μιχάλης Χρυσανθόπουλος

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 2 1. Ο Διαφωτισµός σήµερα. Μια σύντοµη επισκόπηση Διαφωτισµός και λογοτεχνία Μεθοδολογικοί προβληµατισµοί Όψεις του διαφωτιστικού προγράµµατος στη σύγχρονη λογοτεχνία 4.1 Το όνειρο της λογικής: Rasero 4.2 Η µαύρη λάµψη των Φώτων: Η επίσκεψη του βασιλικού ιατρού 4.3 Επιστήµη και ηθική: Ένα πείραµα µε αντλία αέρα 4.4 Ταξίδι στα σύνορα του Λόγου: Mason & Dixon Η µυθοπλασία του Διαφωτισµού στο προσκήνιο: οι ενδεχοµενικοί κόσµοι της φαντασίας 5.1 Ο Πφιτς, ο Ζακ και η λογοτεχνία ως µουντζούρα 5.2 Η Αρχή του Ντ Αλαµπέρ και ο θρίαµβος της φαντασίας 5.3 Ο Κύριος Μι και η αναζήτηση του χαµένου εαυτού 6. Επίλογος: η µυθοπλαστική διαπραγµάτευση της κληρονοµικής επιταγής του Διαφωτισµού ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 89 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 103

3 Πρόλογος Madame, you must cultivate your garden! Isn t that a quote? From Candide? Something about how work fends off boredome, vice, and, um, and need. Yes, well, you must excuse you me for repeating myself. A man can have only a certain number of teeth, hair, and ideas. There comes a time when he necessarily loses all his teeth, his hair, and repeats his ideas. 1 I am thinking of Voltaire, not the young libertine but the angry old man, who threw all his last energy into the fight agaisnt fanaticism. If he seems too foreign for postmodern America, why not summon up the central figure in our own political future? When the crunch comes, we may be able to face up to the injustices around us by gritting our teeth and remembering how hard it was for Washington to grit his. 2 Ο Διαφωτισµός σήµερα καθίσταται ολοένα και πιο επίκαιρος, όχι πλέον ως ο µεγάλος αντίπαλος της µετανεωτερικότητας, αλλά ως µια αναπόδραστη κληρονοµιά. Η κεντρική ιδέα της εργασίας η χαρτογράφηση µέρους ενός δυναµικού λογοτεχνικού πεδίου µέσα από τη διερεύνηση όψεων του Διαφωτισµού σε σύγχρονα λογοτεχνικά κείµενα προτάθηκε ως πεδίο έρευνας στο µεταπτυχιακό σεµινάριο του επίκουρου καθηγητή Μίλτου Πεχλιβάνου, Λογοτεχνία και Θεωρία του Πολιτισµού. Ευρωπαϊκός και νεοελληνικός διαφωτισµός («Ο διαφωτισµός στον ορίζοντα της µετανεωτερικότητας») που πραγµατοποιήθηκε το εαρινό εξάµηνο του 2005 στο Α.Π.Θ. Με την παρότρυνση και υποστήριξη του επίκουρου καθηγητή κ. Μίλτου Πεχλιβάνου και χάρη στην παραµονή µου στο Πανεπιστήµιο του Birmingham και την ευγενική φιλοξενία του καθηγητή κ. Δηµήτρη Τζιόβα σύντοµα ανακάλυψα την 1 Dinah Lee Küng, A visit from Voltaire. A comic novel about the unlikeliest of friends, Peter Halban, Λονδίνο, 2004, σ Robert Darnton, George Washington s false teeth. An Unconvetional Guide to the Eighteenth Century, W.W. Norton, Νέα Υόρκη, 2003, σ

4 πληθώρα σύγχρονων µυθοπλαστικών κειµένων που καθιστούν τις ποικίλες εκφάνσεις του Διαφωτισµού κεντρικό πρόβληµα, είτε µέσω µιας παρωδικής σχέσης µε τη λογοτεχνία του Διαφωτισµού είτε µέσω της εγγραφής της πλοκής στον ιστορικό 18 ο αιώνα, είτε και µε τους δύο τρόπους ταυτόχρονα. Η ανά χείρας εργασία προσπαθεί να συζητήσει τους όρους και τις προϋποθέσεις της σύγχρονης λογοτεχνικής «στροφής προς τον 18 ο αιώνα», λαµβάνοντας υπόψη την ευρύτερη συζήτηση για τις σχέσεις µετανεωτερικότητας και Διαφωτισµού. Για την ολοκλήρωσή της χρωστώ θερµές ευχαριστίες τόσο στον επίκουρο καθηγητή κ. Μίλτο Πεχλιβάνο και στον αναπληρωτή καθηγητή κ. Μιχάλη Χρυσανθόπουλο για τις πολύτιµες παρατηρήσεις τους, όσο και στους φίλους και συµφοιτητές που άκουσαν τους προβληµατισµούς µου κατά τη διάρκεια της συγγραφής. 3

5 1. Ο Διαφωτισµός σήµερα. Μια σύντοµη επισκόπηση. «Lumières! Un héritage pour demain» ήταν ο τίτλος µιας πρόσφατης έκθεσης της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας που διακήρυττε την επικαιρότητα του Διαφωτισµού και είχε ως δηλωµένο στόχο την αναζωογόνηση του κριτικού στοχασµού γύρω από τη δυναµική της κληρονοµιάς των Φώτων. 3 Με αφετηρία τις σύγχρονες διαµάχες για την κληρονοµιά αυτή, η ανά χείρας εργασία επιχειρεί µια συγκριτική περιδιάβαση σε λογοτεχνικά κείµενα που τοποθετούνται στη διασταύρωση δύο ιστορικών περιοχών: της µετανεωτερικότητας και του Διαφωτισµού. Ή αλλιώς, επιχειρεί να σκιαγραφήσει το Διαφωτισµό από µια πολύ συγκεκριµένη ερµηνευτική αφετηρία και ένα ιδιαίτερο σηµείο θέασης: το ιστορικό παρόν. Αµέσως βέβαια τίθενται πολλαπλά ζητήµατα ορισµού. Η αναφορά στη µετανεωτερικότητα και το Διαφωτισµό ως δύο διακριτές περιοχές πάνω στο φαντασιακό νοητικό χάρτη της λογοτεχνίας είναι ήδη παραπλανητική, καθώς πρόκειται για δύο όρους που προσκαλούν ξανά και ξανά σε προσπάθεια ορισµού, ήδη από την πρώτη εποχή χρήσης τους. 4 Από την παρακάτω µικρή ιστορική 3 Η έκθεση, µε την επιµέλεια του Tzvetan Todorov, διήρκησε από 1 Μαρτίου ως 28 Μαΐου 2006 και συνοδευόταν από τον τόµο Lumières! Un héritage pour demain. Sous la direction de Yann Fauchois, Thierry Grillet, et Tzvetan Todorov, Edition Bibliothèque nationale de France, Παρίσι, Βλ. το άρθρο του Tzvetan Todorov «L'esprit des Lumières a encore beaucoup à faire dans le monde d'aujourd'hui», Le Monde , που ξεκινά µε το ερώτηµα «Pourquoi, aujourd'hui, une exposition sur l'esprit des Lumières?». Την ίδια στιγµή από την άλλη πλευρά της Μάγχης το BBC οργάνωνε ένα πολυσχιδές τηλεοπτικό αφιέρωµα στον (βρετανικό) 18 ο αιώνα, µαραθώνιας διάρκειας (από 10 Ιουνίου µέχρι 9 Ιουλίου 2006) µε τον τίτλο «The century that made us», βλ. 4 Βλ. για παράδειγµα, James Schmidt, «Introduction. What is Enlightenment? A question, its context, and some consequences», στο James Schmidt (επιµ.) What is Enlightenment? Eighteenth-Century Answers and Twentieth-Century Questions, University of California Press, Λος Άντζελες & Λονδίνο, 1996, σ Για τη µεταφραστική ιστορία του όρου «Lumières», βλ. James Schmidt, «Inventing the Enlightenment. Anti-Jacobins, British Hegelians and the Oxford English Dictionary», Journal of the History of Ideas 64:3 (2003), σ Για την ιστορία του νεοελληνικού νεολογισµού «Διαφωτισµός» που καθιέρωσε στις µελέτες του ο Κ.Θ. Δηµαράς, βλ. Άννα Ταµπάκη, Περί νεοελληνικού Διαφωτισµού. Ρεύµατα ιδεών και δίαυλοι επικοινωνίας µε τη δυτική σκέψη, ERGO, Αθήνα, 2004, σ

6 αναδροµή, θα επιχειρήσω να δείξω τη ρευστή, διαπλεκόµενη και συνεχώς µεταβαλλόµενη θέση και των δύο. H προσπάθεια ορισµού του περιεχοµένου της µετανεωτερικότητας έχει ήδη αποδώσει µια εκτεταµένη βιβλιογραφική παραγωγή. 5 Είναι η µετανεωτερικότητα µια επιστηµολογική µετατόπιση προς τη δυσπιστία στις µετα-αφηγήσεις; Ορίζεται κοινωνιολογικά από τη σύνδεση µε την καταναλωτική κοινωνία και τη διαδικασία της παγκοσµιοποίησης; Είναι µια αισθητική εκδήλωση του ύστερου καπιταλισµού, ταυτίζεται δηλαδή µε το µεταµοντερνισµό ως αισθητικό κίνηµα; Κάθε ορισµός προσβλέπει σε µια διαφορετική δεσπόζουσα. 6 Για τις ανάγκες της εργασίας αποδέχοµαι τη διάκριση της µετανεωτερικότητας, ως ευρύτερης πολιτισµικής κατάστασης και ως ιστορικής κατηγορίας (ό,τι από άλλους αποκαλείται το µεταµοντέρνο), από το µεταµοντερνισµό, όρο που χρησιµοποιώ για να χαρακτηρίσω ένα αισθητικό ρεύµα µε συγκεκριµένες συνιστώσες. 7 Η παραπάνω ωστόσο θεωρητική και ερµηνευτική προκατάληψη δε συνεπάγεται την απόλυτη διάκριση των 5 Για µια επισκόπηση της παραγωγής αυτής βλ. Hans Bertens, The Idea of the Postmodern. A history, Routledge, Λονδίνο & Νέα Υόρκη, Ο ίδιος επανέρχεται και το 1997 για να δώσει µια πιο σύγχρονη σύνοψη, βλ. Hans Bertens, «The Debate on Postmodernism», στο Hans Bertens David Fokkema (επιµ.), International Postmodernism, John Benjamin Publishing Company, Φιλαδέλφεια, 1997, σ Ειδικά για µια σύντοµη επισκόπηση της κοινωνιολογικής θέσης για τη µετανεωτερικότητα, βλ. το άρθρο του ίδιου «The sociology of postmodernity», ό.π., σ Στον ίδιο τόµο βλ. τα άρθρα των Wolfgang Welsch και Mike Sandbothe, «Postmodernity as a Philosophical Concept», ό.π., σ και Noël Carroll, «The Concept of Postmodernism from a Philosophical Point of View», ό.π., σ Βλ. Patricia Waugh, Practising Postmodernism, Reading Modernism, Edward Arnold, Μεγάλη Βρετανία, 1992, σ. 38: «All accounts of Postmodernism work with a specific dominant, which may be derived from aesthetics, economics, or the history of ideas, and is often a confusing amalgam of aspects of each of these». 7 Βλ. Thomas Docherty, «Introduction», στο Thomas Docherty (επιµ.), Postmodernism. A reader, Harvester Wheatsheaf, Νέα Υόρκη & Λονδίνο, 1993, σ Σε κάθε περίπτωση για τη διάκριση του µεταµοντερνισµού ως αισθητικού κινήµατος από τη µετανεωτερικότητα ως ιστορική περίοδο βλ. ενδεικτικά Terry Eagleton, Οι αυταπάτες της µετανεωτερικότητας, µτφρ. Γιώργος Η. Σπανός, Καστανιώτης, Αθήνα, 2003, σ. 23. Αυτή η διάκριση είναι ιδιαίτερα χρήσιµη στο δεύτερο µέρος της ανά χείρας εργασίας, όπου απαιτείται να διακριθούν τα κείµενα αφενός σε αυτά που παράγονται εντός της ευρύτερης µεταµοντέρνας κατάστασης, αφετέρου σε αυτά που χρησιµοποιούν επιπλέον στρατηγικές και συµβάσεις του αισθητικού µεταµοντερνισµού για να διαπραγµατευτούν τη µετανεωτερικότητα. Πρέπει πάντως να σηµειωθεί ότι απόλυτη συµφωνία δεν υπάρχει ούτε ως προς τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν τον αισθητικό µεταµοντερνισµό ο Brian McHale αφηγείται 3 διαφορετικές ιστορίες για το πώς κατασκευάζεται κάθε φορά ο µεταµοντερνισµός, αποδοµώντας και τη δική του προηγούµενη συµβολή στην προσπάθεια ενός ολοκληρωτικού ορισµού, βλ. Brian McHale, Constructing Postmodernism, Routledge, Λονδίνο & Νέα Υόρκη, 1992, σ

7 δύο όρων, καθώς µοιράζονται κοινές προϋποθέσεις: τη δυσπιστία στις µετααφηγήσεις, την προβληµατική περί γλωσσικών χρήσεων και εναλλακτικών µορφών υποκειµενικότητας, την έµφαση σε οντολογικά ζητήµατα. 8 Ένας από τους τρόπους που η µετανεωτερικότητα ανακοινώνει τον εαυτό της είναι σε σχέση ακριβώς µε το Διαφωτισµό, ως η έναρξη µιας εποχής που αποµακρύνεται ριζικά από το «διαφωτιστικό πρόγραµµα» όπως το οραµατίστηκαν οι philosophes. Ο Διαφωτισµός αποβαίνει, έτσι, το κατεξοχήν σηµαίνον της µετανεωτερικής εποχής, καθώς οι διαµάχες που τη χαρακτηρίζουν σκηνοθετούνται γύρω από το διακύβευµα του σηµασιολογικού του φορτίου. 9 Η κριτική του (ορθού) Λόγου και της ολιστικής αφήγησης της ανθρώπινης προόδου υπήρξε το οργανωτικό κέντρο γύρω από το οποίο συγκροτήθηκε ο λόγος της µετανεωτερικότητας, 10 για την οποία ο Διαφωτισµός «συµβολίζει το πρόγραµµα της νεωτερικότητας, την πηγή κάθε φρικαλεότητας και ανισότητας που τη χαρακτηρίζει» Για µια σύντοµη επισκόπηση των σχέσεων οµολογίας και των συγκλίσεων µεταξύ του αισθητικού µεταµοντερνισµού και τη δοµιστική, µεταδοµιστική και αποδοµιστική κριτική, βλ. Αικατερίνη Τσολακίδου, Η ποιητική του µεταµοντέρνου και το έργο του Christopher Ransmayr: Ο έσχατος κόσµος και Στη κόλαση των πάγων και του σκότους, αδηµοσιεύτη µεταπτυχιακή εργασία, Τµήµα Φιλολογίας Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 2002, σ Ευχαριστώ και από αυτήν τη θέση τον αναπληρωτή καθηγητή Μιχάλη Χρυσανθόπουλο για την επισήµανση και τη διάθεση της συγκεκριµένης εργασίας. 9 Για τη διαµάχη Habermas Lyotard και Habermas Foucault βλ. τη συλλογή άρθρων (κυρίως των Jürgen Habermas, Richard Rorty, Zymunt Bauman και H. L. Dreyfus / Paul Rabinow) στο Γιώργος Βέλτσος (επιµ.), Η διαµάχη. Κείµενα για τη νεωτερικότητα, Πλέθρον, Αθήνα, Μια ακόµα συγκέντρωση των κεντρικών κειµένων βρίσκεται στο Simon Malpas (επιµ.), Postmodern Debates, Palgrave, Χάµπσαϊρ, Στη βάση του διαλόγου υπόκειται η αντίληψη ότι ο Διαφωτισµός υπήρξε η εποχή που διαµόρφωσε τη νεωτερικότητα. 10 Στη µεταµοντέρνα φιλοσοφία υπήρξε µια µετατόπιση της έννοιας της νεωτερικότητας µε αποτέλεσµα απαρχή της να θεωρείται ο 18 ος αιώνας. Βλ. David A. Holinger, «The Enlightenment and Cultural Conflict», στο Keith Michael Baker / Peter Hans Reill (επιµ.), What s Left of Enlightenment? A postmodern question, Stanford University Press, Στάνφορντ, 2001, σ Βλ. Daniel Gordon, «On the supposed obsolescence of the French Enlightenment», στο Daniel Gordon (επιµ.), Postmodernism and the Enlightenment. New Perspectives in Eighteenth-Century French Intellectual History, Routledge, Λονδίνο & Νέα Υόρκη, 2001, σ Πρβλ. και Keith Michael Baker / Peter Hans Reill, «Introduction», στο των ιδίων (επιµ.), What s Left of Enlightenment? A postmodern question, ό.π., σ.1, όπου οι επιµελητές του τόµου υποστηρίζουν ότι κοινή βάση των επικρίσεων είναι µια στερεοτυπική εικόνα του Διαφωτισµού που ανάγει τα τυπικά χαρακτηριστικά της νεωτερικότητας (π.χ. ορθολογισµός, επιστηµονισµός, λογοκεντρισµός, οικουµενισµός, ευρωκεντρισµός, ουµανισµός, κλπ.), στο διαφωτιστικό πρόγραµµα. 6

8 Η καταγωγή αυτής της κριτικής ανάγεται στη Σχολή της Φραγκφούρτης, ειδικότερα στο έργο των Horkheimer και Adorno Η Διαλεκτική του Διαφωτισµού, 12 γραµµένο σε περίοδο στράτευσης των συγγραφέων του απέναντι στις «διαφωτιστικές» συνέπειες της επιστηµονικής προόδου, και συνεχίστηκε αργότερα από τη φιλοσοφική σκέψη της αποδόµησης και τη συνακόλουθη επίθεση ενάντια στο λογοκεντρισµό της δυτικής φιλοσοφίας. Ο Lyotard ήταν από τους πρώτους που όρισε τη µεταµοντέρνα κατάσταση σε αντιδιαστολή µε το διαφωτιστικό κοσµοείδωλο, ως δυσπιστία δηλαδή στις µετα-αφηγήσεις, τα µείζονα αφηγήµατα της εποχής του Διαφωτισµού που αποσκοπούσαν σε µια συνολική, οικουµενική γνώση και κατανόηση. 13 Παράλληλα, οι µελέτες του Foucault ανέδειξαν τον 18 ο αιώνα ως την εποχή θεσµοποίησης των νεωτερικών εξουσιαστικών µηχανισµών µε επίκεντρο τις νέες «τεχνολογίες του εαυτού», την ανάδυση του κανονιστικού λόγου περί σεξουαλικότητας και τη γένεση του ασύλου και της κλινικής. 14 Η κριτική που αρθρώθηκε από τον Foucault και το µεταδοµισµό (συµπεριλαµβανοµένης της ντεριντιανής επίθεσης στα µεταφυσικά θεµέλια του Λόγου) 15 συνέτεινε στη συγκρότηση του λόγου των φεµινιστικών, µετα-αποικιοκρατικών και µειονοτικών σπουδών, παρέχοντας τις θεωρητικές προκείµενες για την αποσταθεροποίηση του 12 Marx Horkheimer και Theodor Adorno, Η Διαλεκτική του Διαφωτισµού, µτφρ. Ζήσης Ζαρίκας, Ύψιλον, Αθήνα, J.F. Lyotard, Η µεταµοντέρνα κατάσταση, µτφρ. Κ. Παπαγιώργης, Γνώση, Αθήνα, 1993, σ Για παράδειγµα, στο έργο του Επιτήρηση και Τιµωρία πραγµατεύεται την ποινική µεταρρύθµιση του 18 ου αιώνα µε αιχµή τη δηµιουργία του Πανοπτικού χώρου, που σήµαινε «την προοδευτική επέκταση των πειθαρχικών οργάνων, στη διάρκεια του 17 ου και 18 ου αιώνα, τον πολλαπλασιασµό τους σε ολόκληρο το κοινωνικό σώµα, τη διαµόρφωση εκείνου που θα µπορούσαµε να ονοµάσουµε γενικά πειθαρχική κοινωνία», βλ. Μισέλ Φουκώ, Επιτήρηση και Τιµωρία. Η γέννηση της φυλακής, µτφρ. Καίτη Χατζηδήµου & Ιουλιέτα Ράλλη, Ράππα, Αθήνα, 2004, σ Για µια ευσύνοπτη παρουσίαση του φιλοσοφικού ρεύµατος της αποδόµησης βλ. Richard Rorty, «Αποδόµηση», µτφρ. Ιωάννα Ναούµ, στο Raman Shelden (επιµ.), Από τον φορµαλισµό στον µεταδοµισµό, θεώρηση µετάφρασης Μίλτος Πεχλιβάνος / Μιχάλης Χρυσανθόπουλος, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυµα Μανόλη Τριανταφυλλίδη], Θεσσαλονίκη, 2005, σ

9 ηγεµονικού σχήµατος του ευρωπαϊκού κοσµοειδώλου και της δυτικής έλλογης σκέψης και κυριαρχίας. 16 Αποτέλεσµα αυτής της ολοµέτωπης επίθεσης ήταν η οικοδόµηση µιας εν πολλοίς στερεοτυπικής και µονοδιάστατης εικόνας του 18 ου αιώνα από το µεταµοντέρνο λόγο. 17 Το ίδιο το σηµαίνον «Διαφωτισµός» οµαδοποιούσε µια πλειάδα συγγραφέων και κειµένων, ενώ το «διαφωτιστικό πρόγραµµα» παρέπεµπε σε µια ενιαία στρατηγική οικουµενικής κυριαρχίας της λογικής. 18 Στο πλαίσιο βεβαίως των ποικίλων «ιδεολογικών χρήσεων» του Διαφωτισµού δεν έλειψαν και οι προσπάθειες υπεράσπισης. Στο αντίπαλο στρατόπεδο ο Habermas καλούσε στην ολοκλήρωση του ηµιτελούς σχεδίου της νεωτερικότητας, 19 σε ένα εγχείρηµα διάσωσης εκείνου του φιλοσοφικού ενάντιου λόγου «ο οποίος εξ αρχής ενυπάρχει στον φιλοσοφικό λόγο της νεωτερικότητας». 20 Παράλληλα, στο χώρο της ιστορίας των ιδεών, µέχρι τουλάχιστον και τη δεκαετία του 1970, επιφανείς ιστορικοί, όπως ο Peter Gay, επιχειρούσαν να παράσχουν µεγαλόπνοες συνθετικές ερµηνείες, 16 Βλ. ενδεικτικά Priyamvada Gobal, «Reading subaltern history», στο Neil Lazarus (επιµ.), The Cambridge Companion to postcolonial studies, Cambridge University Press, Κέιµπριτζ, 2004, σ. 157, και Jane Flax, «Is Enlightenment emancipatory?», στο F. Baker, P. Hulme and M. Inversen (επιµ.), Postmodernism and the re-reading of modernity, Manchester University Press, Μάντσεστερ & Νέα Υόρκη, 1992, σ Βλ. James Schmidt, «What Enlightenment project?», Political Theory 28:6 (Δεκέµβριος 2000), σ , ιδιαίτερα σ. 736: «Critiques of the Enlightenment thus rest on two moves. The critic must first select, from among the myriad contesting visions of morality and politics that populate the eighteenth century, a set of ideals and aspirations (allegedly still active today) that constitute the Enlightenment project. Once this project has been identified, the critic must provide an account of its failure». Πρβλ. και Robert Darnton, «The case for the Enlightenment: George Washington s false teeth» στο του ίδιου George Washington s false teeth. An unconventional guide to the Eighteenth Century, W.W. Norton & company, Νέα Υόρκη, 2003, σ. 3-24, όπου ο γνωστός ιστορικός επιχειρεί να αντικρούσει τις κατηγορίες που αποδίδονται στο Διαφωτισµό από τη µετανεωτερική φιλοσοφία και παράλληλα προτείνει τρόπους διάσωσης του 18 ου αιώνα ως αντικειµένου ιστορικής έρευνας. 18 Πρβλ. και Dorinda Outram, The Enlightenment, Cambridge University Press, Κέιµπριτζ, 1995, σ Jürgen Habermas, «Modernity: an unfinished project», στο Simon Malpas (επιµ.), Postmodern Debates, Palgrave, Χάµπσαϊρ, 2001, σ Πρβλ. και Gregor McLennan, «Το πρόταγµα του Διαφωτισµού υπό επανεξέταση», στο Stuart Hall / David Held / Antony McGrew (επιµ.), Η Νεωτερικότητα Σήµερα, µτφρ. Θανάσης Τσακίρης, Βίκτωρας Τσακίρης, Σαββάλας, Αθήνα, 2003, σ Βλ. Jürgen Habermas, «Μια άλλη διέξοδος από τη φιλοσοφία του υποκειµένου: επικοινωνιακός εναντίον υποκειµενοκεντρικού λόγου», Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας: 12 παραδόσεις, µτφρ. Λευτέρης Αναγνώστου, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1993, σ Πρβλ. και George Snedeker, «Defending the Enlightenment: Jürgen Habermas and the Theory of Communicative Reason», Dialectical Anthropology 25 (2000), σ

10 παράγοντας τις δικές τους µετα-αφηγήσεις στην καρδιά της «µεταµοντέρνας κατάστασης». 21 Τα παραπάνω υπερασπιστικά εγχειρήµατα, όµως, υιοθετούσαν την ίδια κωδικοποιηµένη και οµοιογενή εικόνα του διαφωτιστικού προγράµµατος που προϋπέθετε η πολυσχιδής κριτική του. Συνοψίζοντας, κατά τη διάρκεια του 20 ού αιώνα «υπήρξαν πολλές αφηγήσεις του Διαφωτισµού, από ευφορικές εξιστορήσεις πνευµατικής τόλµης και προόδου έναντι των προκαταλήψεων και της ανισότητας, µέχρι δυστοπικές αποκαλύψεις των σκοτεινών κινήτρων της λογικής». 22 Η ιστορική έρευνα και η φιλοσοφική σκέψη προέκριναν ποικίλες νοηµατοδοτήσεις βάσει του εκάστοτε ισχύοντος επιστηµολογικού παραδείγµατος. Τα τελευταία χρόνια, όµως, η ολοποιητική αφηγηµατική κατασκευή ενός αραγούς «διαφωτιστικού προγράµµατος» υποχωρεί και τη θέση της παίρνει η αναγνώριση της πληθυντικότητας τόσο του Διαφωτισµού ως αντικειµένου ιστορικής έρευνας όσο και της κληροδοσίας του. 23 Γίνεται έτσι φανερό ότι όσοι κατηγορούσαν το Διαφωτισµό για ανιστορικότητα και αξιώσεις καθολικότητας, διέπρατταν οι ίδιοι το σφάλµα µιας ανιστορικής κριτικής. Η αναδιατύπωση των ερωτηµάτων από τη σύγχρονη ιστορική έρευνα και η αναδιάταξη των θέσεων απέναντι στην παραδεδοµένη οριοθέτηση του διαφωτιστικού 21 Μια ανασκόπηση των συνθετικών αυτών µελετών, από τη σκοπιά όµως της προσέγγισης των πολιτικών ιδεών του Διαφωτισµού, παρέχεται στο Lester G. Crocker, «Interpreting the Enlightenment: A political approach», Journal of the History of Ideas 46:2 (Απρίλιος 1985), σ Julie C. Hayes, Reading the French Enlightenment: System & Subversion, Cambridge University Press, Κέιµπριτζ, 1999, σ Βλ. και Lawrence Klein, «Enlightenment as conversation», στο What's Left of Enlightenment?, ό.π., σ Πρβλ. Catherine Larrère, «De la politique des Lumières à celle de la modernité», στο Jonathan Mallinson (επιµ.), The Eighteenth century now: boundaries and perspectives, SVEC (Voltaire Foundation), Οξφόρδη, 2005, σ. 297: «Penser la pluralité des Lumières c est aussi voir dans les Lumières une pensée de la pluralité». Μέρος αυτής της ερµηνευτικής µετατόπισης στην απόδοση του ιστορικού περιεχοµένου του Διαφωτισµού είναι και η έµφαση στις επιµέρους τοπικότητες της εµφάνισής του, βλ. για παράδειγµα το άρθρο Carla Hesse, «Towards a New Topography of Enlightenment», European Review of History 13:3 (Σεπτέµβριος 2006: Special Issue: Enlightenment and Communication: Regional Experiences and Global Consequences), σ Για µια σύντοµη ιστορική αναδροµή των αλλαγών των στάσεων απέναντι στο Διαφωτισµό, βλ. και το άρθρο των Lynn Hunt και Margaret Jacob, «Enlightenment Studies», στο Encyclopedia of the Enlightenment, Alan Charles Kors (επιµ.), Oxford University Press, Oξφόρδη, 2003, τ. Α, σ Βλ. και James Schmidt, «What Enlightenment project?», ό.π. και του ίδιου, «What Enlightenment is, What it still may be, and Why Kant may have been right after all», American Behavioral Scientist 49:3 (2006), σ

11 προγράµµατος οδήγησε στην εµφάνιση µιας σειράς µελετών που καλούν σε επανεξέταση των σχέσεων µετανεωτερικότητας και Διαφωτισµού. 24 Η νέα αυτή στάση σηµατοδοτείται πολύ νωρίτερα µε το δοκίµιο του Foucault, του πλέον εµβληµατικού κριτικού των πρακτικών του Ορθού Λόγου, µε τον εύγλωττο τίτλο «Τι είναι Διαφωτισµός» 25 σε αυτό διατείνεται ότι «ο Διαφωτισµός καθόρισε έναν ορισµένο τρόπο του φιλοσοφείν», ο οποίος παραµένει επίκαιρος, καθώς σήµερα «οφείλουµε να προσπαθούµε να προωθήσουµε την ανάλυση του εαυτού µας ως όντων ιστορικά καθορισµένων, ως ένα βαθµό, µέσω του Διαφωτισµού». 26 Στις νέες ιστορικές µελέτες που επιδιώκουν να αναδείξουν κοινά στοιχεία ανάµεσα στις δύο ιστορικές στιγµές, πρέπει να προστεθούν και φωνές από διαφορετικές φιλοσοφικές θέσεις που καλούν σε επανεξέταση και επικαιροποίηση της διαφωτιστικής κληρονοµιάς. 27 Παράλληλα, επιχειρείται η ανασύνδεση της 24 Σε αυτήν την κατηγορία ανήκουν οι συλλογικοί τόµοι. Dianel Gordon (επιµ.), Postmodernism and Enlightenment, ό.π., Keith Michael Baker / Peter Hans Reill (επιµ.), What s Left of Enlightment?, ό.π., και Sven-Eric Liedman (επιµ.), The postmodernist critique of the project of Enlightenment, Rodopi, Άµστερνταµ & Ατλάντα, 1997, οι αρθρογράφοι των οποίων επιχειρούν ακριβώς να εντοπίσουν τις πολύπλοκες σχέσεις των δύο και να διαγράψουν ένα νέο πλαίσιο διαπραγµάτευσης. Οι τόµοι αυτοί περιλαµβάνουν άρθρα που παρέχουν µια ιστορική αναδροµή της πρόσληψης του Διαφωτισµού, αλλά και άρθρα που επιχειρούν να εντοπίσουν στο Διαφωτισµό κοινές ανησυχίες µε την εποχή της µετανεωτερικότητας. Για µια κριτική των δύο αυτών εγχειρηµάτων βλ. James Schmidt, «The legacy of the Enlightenment», Philosophy and Literature 26.2 (2002), σ Ανάλογη απόπειρα ανατροπής της στερεοτυπικής εικόνας της συστηµατικότητας του Διαφωτισµού συνιστά το βιβλίο της Julie C. Hayes, Reading the French Enlightenment, ο.π. Η Hayes αναφέρεται και στο βιβλίο του Karlis Racevskis, Postmodernism and the Search for Enlightenment, για το οποίο δεν έχω ιδία άποψη. Ενδιαφέρον έχει και το δοκίµιο της Susan Wilson, «Postmodernism and the Enlightenment», στο M. Fitzpatrick, P. Jones. C. Knellwolf and I. MacCalman, The Enlightenment World, Routledge, Νέα Υόρκη & Λονδίνο, 2004, σ , στο οποίο ανατρέχει στις κριτικές των Foucault, Derrida και Lyotard τοποθετώντας τις όµως εντός του φιλοσοφικού ήθους του Διαφωτισµού όπως το προσδιόρισε ο Foucault. Για µια παρόµοια στάση από την πλευρά της λογοτεχνικής κριτικής, βλ. Hans Bertens, «The Debate on Postmodernism», ό.π., σ. 13: «postmodernism is the literary manifestation of the latest round in this continuing fight over the heritage of the Enlightenment. [...] an auto-critique that is guided by Enlightenment ideals». 25 Michel Foucault, Τι είναι διαφωτισµός, εισαγ.-µτφρ. Στέφανου Ροζάνη, Έρασµος, Αθήνα, 1988 [1984]. 26 Στο ίδιο, σ. 32. Το άρθρο αυτό έχει έκτοτε προσελκύσει µια σειρά από ερµηνευτικές προσεγγίσεις. Για µια χρήσιµη επισκόπηση της µέχρι σήµερα συζήτησης βλ. Amy Allen, «Foucault and Enlightenment: A critical reappraisal», Constellations 10:2 (2003), σ , όπου και βιβλιογραφία. Βλ. επίσης Julie C. Hayes, Reading the French Enlightenment, ό.π., σ O Derrida για παράδειγµα, που θεωρείται κατεξοχήν πολέµιος του Διαφωτισµού, στα τελευταία του έργα κάνει συχνά λόγο για έναν αναγκαίο και «ελευσόµενο Διαφωτισµό» για την επανεξέταση της σχέσης της ντεριντιανής κριτικής µε το Διαφωτισµό βλ. το πρόσφατο αφιερωµατικό τεύχος του περιοδικού Eighteenth-Century Studies 40:3, Special issue: Derrida s Eighteenth Century (Άνοιξη 2007). Αντίστοιχα, ο Rorty υποστηρίζει ότι η φιλοσοφία του πραγµατισµού, κατεξοχήν µεταµοντέρνα 10

12 σηµερινής πολιτικής φιλοσοφίας µε τα αιτήµατα του ριζοσπαστικού Διαφωτισµού. 28 Η πληθώρα των διαφορετικών θέσεων που εκφράζονται σήµερα µαρτυρεί την αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για την κληροδοσία των Φώτων. Οι µετατοπίσεις αυτές στο σύγχρονο στοχασµό συµβαδίζουν και µε την πορεία προς «µια νέα ιστορία του Διαφωτισµού», 29 δηλαδή µε µια αλλαγή παραδείγµατος στο χώρο των σπουδών του 18 ου αιώνα, που στόχο έχει την αναθεώρηση των κριτικών πρακτικών στο πεδίο αυτό, µε το άνοιγµα στις πρόσφατες θεωρίες του νέου ιστορικισµού, των φεµινιστικών και των πολιτισµικών σπουδών. 30 Αποτέλεσµα του πολλαπλασιασµού των µεθοδολογικών προσεγγίσεων και των στην πριµοδότηση της τυχαιότητας και στην απόρριψη των οικουµενικών αξιώσεων αληθείας, θα πρέπει «να θεωρηθεί ως συνέχεια του αντι-αυταρχισµού του διαφωτισµού», βλ. Richard Rorty, «Πρόλογος για την ελληνική έκδοση», στο Τυχαιότητα, ειρωνεία, αλληλεγγύη, µτφρ. Κώστας Κουρεµένος, επιµ. Κώστας Λιβιεράτος, επιστηµονική θεώρηση Νικόλαος Μπινιάρης, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2002, σ. 11. Πρβλ. και Richard Rorty, «The Enlightenment and Postmodernism», στο What s Left of Enlightenment?, ό.π., σ , όπου διαχωρίζει το φιλοσοφικό από το πολιτικό πρόγραµµα του Διαφωτισµού προκειµένου να επιχειρηµατολογήσει ότι δεν υπάρχει καµία ασυνέχεια µεταξύ του τελευταίου και της µεταµοντέρνας φιλοσοφίας. Για µια κριτική αυτού του εγχειρήµατος βλ. Graeme Garrard, «The curious enlightenment of Professor Rorty», Critical Review 14: 4 (2000), σ Είναι χαρακτηριστικό ότι από τους χώρους όπου αρθρώθηκε η πλέον πολιτικοποιηµένη κριτική στο Διαφωτισµό ακούγονται σήµερα φωνές που ζητούν την αναγνώριση της «παράδοξης κληροδοσίας του», βλ. για παράδειγµα το άρθρο της Karen Ο Brien, «The feminist critique of Enlightenment», στο The Enlightenment World, ό.π. σ Από την άποψη αυτή ενδεικτική είναι η επιλογική φράση του δοκιµίου του Αλεν Γουντ, «Φιλοσοφία. Απολογία του Διαφωτισµού, κριτική του Διαφωτισµού», στο C.P. Ragland-Sarah Heidt (επιµ.), Τι εστί φιλοσοφία; Ψυχογιός, Αθήνα, 2005, σ. 150: «Σε ένα µη φιλοσοφικό αιώνα όπως είναι ο δικός µας, η άµυνα της φιλοσοφίας µπορεί να έγκειται µονάχα στην αναδιατύπωση των ριζοσπαστικών στόχων του Διαφωτισµού, µε ένα πνεύµα υποµονετικής επιµονής και (αν παραστεί ανάγκη) πεισµατικής αµετανοησίας». Βλ. ενδεικτικά τη βιβλιοκριτική του Βασίλη Λαµπρόπουλου για το βιβλίο Stephen Eric Bronner, Reclaiming the Enlightenment. Toward a politics of radical engagement, στην εφηµερίδα Τα Νέα ( ). Στο χώρο της ιστορίας των ιδεών το δρόµο άνοιξαν, σύµφωνα µε τον Λαµπρόπουλο, τα βιβλία που ανιχνεύουν έναν πρώιµο ριζοσπαστικό Διαφωτισµό. Ειδικά για την έρευνα γύρω από τον πρώιµο ριζοσπαστικό Διαφωτισµό βλ. και Νάσια Γιακωβάκη, «Η Πραγµατεία περί των τριών απατεώνων και ο ευρωπαϊκός Διαφωτισµός», Μνήµων 25 (2003), ιδιαίτερα σ Εδώ δανείζοµαι τον προκλητικό τίτλο του John Bender, «A new history of the Enlightenment?», στο Leo Damroch (επιµ.), The profession of Eighteenth-Century Literature. Reflections on an Institution, The Universtity of Winsconsin Press, Γουινσκόνσιν, 1992, σ Η αλλαγή αυτή σηµατοδοτήθηκε µε την έκδοση το 1987 του συλλογικού τόµου The New Eighteenth Century. Για τους στόχους των επιµελητών βλ. Felicity Nussbaum and Laura Brown, «Revising critical practices: An introductory essay», στο των ιδίων (επιµ.), The New Eighteenth century. Theory, Politics, English Literature, Routledge, Νέα Υόρκη & Λονδίνο, 1987, σ Για τη σηµασία της έκδοσης του τόµου αυτού βλ. Leo Damroch, «Introduction», στο Leo Damroch (επιµ.), ο.π. σ. 4, και Marshall Brown, «Commentary», στο ίδιο, σ Στην εισαγωγή του στον πρόσφατο τόµο The Eighteenth century now: boundaries and perspectives, ο J. Mallinson διακρίνει τους νέους τοµείς της έρευνας, που αντιστοιχούν στα τρία µέρη του τόµου: η επανεξέταση του κανόνα, τόσο των ειδών όσο και των συγγραφέων, η ανάδυση νέων θεµατικών περιοχών έρευνας και, τέλος, η διεπιστηµονικότητα (Jonathan Mallinson, «Introduction», ό.π., σ. 1-10). 11

13 αναδιατάξεων του κριτικού στοχασµού είναι η συνολική επανεξέταση των ιστορικών, κοινωνικών και πολιτισµικών παραµέτρων του 18 ου αιώνα. Οι νέες µελέτες για τις ποικίλες σχέσεις του Διαφωτισµού µε την αποικιοκρατία, τη σεξουαλικότητα και ούτω καθεξής, αναδεικνύουν τον «αιώνα της λογικής» ως «µια ζώσα, απρόβλεπτη, ταραγµένη και επικίνδυνη πολιτισµική περίοδο» και επηρεάζουν µε τη σειρά τους τις διάφορες εννοιολογικές κατασκευές του «Διαφωτισµού» στα πεδία της φιλοσοφίας και της ιστορίας. 31 Ανακεφαλαιώνοντας, µπορούµε να πούµε ότι συγκροτείται πλέον ένα νέο πλαίσιο νοηµατοδότησης του Διαφωτισµού τόσο ως ιστορικής περιόδου όσο και ως φιλοσοφικού ρεύµατος. Υπάρχει βέβαια ο κίνδυνος από την παραπάνω ανασκόπηση να προκύψει µια εικόνα ενιαία, που οµοιογενοποιεί το χώρο της δηµόσιας σφαίρας, εξαλείφοντας αντιφάσεις και ασυνέχειες. Ως αντιστάθµισµα, είναι σηµαντικό να λάβουµε υπόψη µας την ετερογένεια κάθε ιστορικής στιγµής, συµπεριλαµβανοµένης και της παροντικής. Η ετερογένεια αυτή ως προς τη συγχρονική πρόσληψη του 18 ου αιώνα δεν γίνεται πουθενά πιο φανερή από ότι στο χώρο της λογοτεχνίας. Στη διασταύρωση των νέων θεσµικών Λόγων περί Διαφωτισµού, η λογοτεχνία αποτελεί προνοµιακό πεδίο έκφρασης του κοινωνικού φαντασιακού και των ποικίλων όψεων της σχέσης που οικοδοµεί το παρόν µε τον αιώνα των Φώτων. 31 J. Paul Hunter, «The novel and social/cultural history», στο John Richetti (επιµ.), The Cambridge companion to the Eighteenth-Century Novel, Cambridge University Press, Κέιµπριτζ, 1996, σ. 12. Στο ίδιο άρθρο µπορεί κανείς να βρει µια χρήσιµη αναδροµή στις πηγές της «νέας πολιτισµικής ιστορίας του 18 ου αιώνα». Για τη µετατόπιση της έµφασης από την ιστορία των ιδεών στην κοινωνική και πολιτισµική ιστορία πρβλ. και László Kontler, «What is the (Historians ) Enlightenment Today?», European Review of History 13: 3 (Σεπτέµβριος 2006: Special Issue: Enlightenment and Communication: Regional Experiences and Global Consequences), σ

14 2. Διαφωτισµός και λογοτεχνία Παράλληλα µε την επαναδιαπραγµάτευση της σηµασίας του Διαφωτισµού στη σφαίρα της δηµόσιας συζήτησης, παρατηρείται και µια λογοτεχνική στροφή προς τον 18 ο αιώνα και προς θεµατικές περιοχές που αναδεικνύουν ετερόκλητα ζητήµατα, τα οποία παραµένουν στο επίκεντρο µέχρι και σήµερα. Ήδη κάποιες πρώτες µελέτες έχουν ξεχωρίσει ένα σώµα κειµένων, τα οποία και συνιστούν αναπόσπαστο κοµµάτι του δηµόσιου διαλόγου. 32 Η ανά χείρας εργασία φιλοδοξεί αφενός να εµπλουτίσει αυτό το σώµα, αφετέρου να αναθεωρήσει το ερµηνευτικό σχήµα που έχει διαµορφωθεί και υπόκειται στην επιλογή των εκάστοτε κειµένων προς εξέταση. Για το λόγο αυτό κρίνεται χρήσιµη µια προκαταρκτική σκιαγράφηση των σχετικών µελετών, που, χωρίς να παραπέµπουν η µία στην άλλη, διαπιστώνουν την ίδια στιγµή την εµφάνιση αυτού του νέου θεµατικού πεδίου στη λογοτεχνική παραγωγή. Κοινό χαρακτηριστικό τους είναι ότι τοποθετούν και ενθέτουν τα κείµενα στα ευρύτερα συµφραζόµενα της «µεταµοντέρνας κατάστασης» και διαβλέπουν τη σχέση µεταξύ θεσµικών λόγων και πολιτισµικών πρακτικών. Η Donna Heiland επικεντρώνεται στο σύντοµο άρθρο της κυρίως σε µυθιστορήµατα δηµοσιευµένα από τη δεκαετία του 1980 και εξής που διερευνούν 32 Βλ. Donna Heiland, «Review Essay: Historical Subjects. Recent Fiction about the Eighteenth Century», Eighteenth-Century Life 21:1 (1997), σ , Julie C. Hayes, «Fictions of enlightenment: Sontag, Suskind, Norfolk, Kurzweil», Bucknell Review (αφιέρωµα Questioning History: The Postmodern Turn to the Eighteenth Century) 41:2 (1998), σ , και Amy J. Elias, «Metamodernity: The Postmodern Turn on the Enlightenment», Sublime Desire. History and Post-1960s Fiction, The Johns Hopkins University Press, Βαλτιµόρη & Λονδίνο, 2001 [πρόκειται για επεξεργασµένη µορφή του άρθρου της Amy J. Elias, «The postmodern turn on the Enlightenment», Contemporary Literature, 37: 4 (Χειµώνας 1996), σ ]. Σε αυτές τις βασικές µελέτες µπορεί να προστεθεί το άρθρο του G. Rousseau, «Ingenious Pain: Fiction, History, Biography, and the Miraculous Eighteenth Century», Eighteenth-Century Life 25:2 (2001), σ , όπου διαπιστώνεται η αυξηµένη παραγωγή βιογραφικών µυθιστορηµάτων για µυθοπλαστικά ή ιστορικά πρόσωπα του 18 ου αιώνα. Απόπειρες βιβλιογραφικής καταγραφής του συνόλου των λογοτεχνικών έργων γύρω από τον 18 ο αιώνα συναντά κανείς στις εξής ιστοσελίδες: µε τελευταία ηµεροµηνία ενηµέρωσης και µε τελευταία ηµεροµηνία τροποποίησης τον Μάρτιο του Στο συνηµµένο παράρτηµα της παρούσας εργασίας παρέχονται οι περιλήψεις των µυθιστορηµάτων που εξετάζουν οι παραπάνω µελέτες και επιχειρείται µια συνοπτική παρουσίαση των σηµαντικότερων κειµένων. 13

15 και εξαρθρώνουν τη θεµελίωση του καρτεσιανού υποκειµένου και για τα οποία σηµειώνει ότι, καθώς εξετάζουν τους τρόπους που οι φιλόσοφοι του Διαφωτισµού εννοιολογούσαν νου, σώµα και εαυτό, «επιζητούν την ανάγνωσή τους υπό το φως της πρόσφατης λογοτεχνικής και πολιτισµικής κριτικής που επίσης αµφισβητεί την κληροδοσία του Διαφωτισµού». 33 Τα µυθιστορήµατα που επιλέγει να εξετάσει θεµατοποιούν δύο ευρύτερους προβληµατισµούς: αφενός στρέφονται στις απαρχές του καρτεσιανού δυϊσµού για να συζητήσουν την ουσία της ανθρώπινης φύσης µετά τον εννοιολογικό µετασχηµατισµό που έχει υποστεί από τις νέες επιστηµονικές εξελίξεις, αφετέρου στρέφονται στις απαρχές της αποικιοκρατίας για να συζητήσουν τη σύγχρονη διάλυση των αυτοκρατοριών. Ουσιαστικά, στη βάση των δύο αυτών θέσεων υπόκειται ο κοινός προβληµατισµός για τον τρόπο που η δόµηση του καρτεσιανού υποκειµένου (ως ενός διακριτά ανθρώπινου νου µε ένα ζωικό/µηχανικό σώµα) καθορίστηκε και καθόρισε την ιστορία, καθώς βοήθησε στην έλλογη θεµελίωση ενός ιµπεριαλισµού που έθεσε το αποικιακό «σώµα» υπό την εξουσία του ευρωπαϊκού «νου». 34 Το συµπέρασµα της αρθρογράφου από τη σύντοµη περιδιάβαση είναι ότι «καθώς η µετανεωτερική λογοτεχνία επιµένει να στοχάζεται πάνω στην 33 Donna Heiland, ό.π., σ Τα µυθιστορήµατα υπό εξέτασή είναι τα εξής (τα παραθέτω στις αντίστοιχες αµερικάνικες εκδόσεις στις οποίες παραπέµπει η ίδια βλ. και Παράρτηµα): Peter Ackroyd, Hawksmoor, Harper & Row, Νέα Υόρκη, Chatterton, Ballantine, Νέα Υόρκη, Bharati Mukherjee, The Holder of the World, Fawcett Columbine, Νέα Υόρκη, J. M. Coetzee, Foe, Viking Penguin, Νέα Υόρκη, Thomas Keneally, The Playmaker, Harper & Row, Νέα Υόρκη, Allen Kurzweil, A Case of Curiosities, Ballantine, Νέα Υόρκη, 1993 Lawrence Norfolk, Lemprière's Dictionary, Ballantine, Νέα Υόρκη, Anne Rice, The Vampire Lestat, Ballantine, Νέα Υόρκη, Cathleen Schine, Rameau's Niece, Ticknor & Fields, Νέα Υόρκη, John Steffler, The Afterlife of George Cartwright, Henry Holt, Νέα Υόρκη, Patrick Süskind, Perfume: The Story of a Murderer,µτφρ. John E. Woods, Pocket Books/Simon & Schuster, Νέα Υόρκη, 1991 Rose Tremain, Restoration: A Novel of Seventeenth-Century England, Viking Penguin, Νέα Υόρκη Jeanette Winterson, The Passion, Vintage, Νέα Υόρκη, Sexing the Cherry, Atlantic Monthly Press, Νέα Υόρκη, Donna Heiland, ό.π., σ

16 έννοια της υποκειµενικότητας, θα συνεχίσει χωρίς άλλο να στοχάζεται το Διαφωτισµό». Με µια ανάλογη χειρονοµία η Julie C. Hayes, σε ένα άρθρο που συνοδεύει τη µελέτη της για την προβληµατική της συστηµατικής σκέψης εντός του Διαφωτισµού, 35 διαπιστώνει ότι τα κείµενα των Patrick Suskind Perfume (1985), Lawrence Norfolk Lempriere's Dictionary (1991), Allen Kurzweil A Case of Curiosities (1992) και Susan Sontag The Volcano Lover (1992) έχουν µεν ως θεµατικό τους κέντρο ένα ταξινοµητικό ή συστηµατικό εγχείρηµα, αναδεικνύουν δε το χάος και τη λαβυρινθώδη φύση του, που οφείλεται στο µπόλιασµά του µε την επιθυµία. 36 Συγκροτούν έτσι «ένα νέο πεδίο στοχασµού» για το Διαφωτισµό, αφού «και τα τέσσερα µυθιστορήµατα [ ] στοχεύουν µε διάφορους τρόπους στην υπονόµευση των καθιερωµένων αντιλήψεων για το διαχωρισµό συστηµάτων και παθών, µηχανών και οργανισµών, φιλοσοφίας και επιθυµίας». Η πλέον όµως συστηµατική µελέτη είναι αυτή της Amy Elias. Στα πλαίσια του βιβλίου της για το µετανεωτερικό ιστορικό µυθιστόρηµα, κάτω από τον εύγλωττο τίτλο «Η µετανεωτερική στροφή στο Διαφωτισµό», οµαδοποιεί µια σειρά µυθιστορήµατα, τα οποία, χωρίς να ανήκουν απαραίτητα στο µεταµοντερνισµό ως αισθητική κατηγορία, έχουν ως συνθήκη παραγωγής τους τις δύσκολες σχέσεις της µετανεωτερικότητας µε την ηρωική και αισιόδοξη αντίληψη του Διαφωτισµού για την επιστήµη Βλ. Julie C. Hayes, Reading the French Enlightenment, ό.π. 36 Βλ. Julie C. Hayes, «Fictions of enlightenment: Sontag, Suskind, Norfolk, Kurzweil», ό.π. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα τρία από τα τέσσερα µυθιστορήµατα τα συναντάµε και στο άρθρο της Heiland, στο οποίο όµως δεν γίνεται παραποµπή. 37 Amy Elias, Sublime History, ό.π., σ. 152: «novels about the 18th century may be surfacing now and seem to rehearse theoretical debates about modernity, because they grow out of postmodern anxieties about these two optimistic premises of Enlightenment heroic science». Για την Elias τα θεµέλια της επιστήµης του Διαφωτισµού βρίσκονται στην διπλή πίστη αφενός ότι µοναδικός σκοπός της επιστήµης είναι η αναζήτηση της αλήθειας, η οποία µπορεί να βρεθεί στη διατύπωση οικουµενικών νόµων, αφετέρου ότι µέσω της ανακάλυψης των οικουµενικών αρχών ο άνθρωπος θα βρει µια εκκοσµικευµένη υπερβατικότητα που θα τον απελευθερώσει (σ ). 15

17 H Elias διακρίνει τρεις θέσεις της µετανεωτερικότητας απέναντι στο Διαφωτισµό και τρεις αντίστοιχες κατηγορίες (µετανεωτερικών) µυθιστορηµάτων. Η πρώτη αποτελείται από µυθιστορήµατα που ασκούν κριτική στο Διαφωτισµό από µια θέση νοσταλγική για την προ-νεωτερική εποχή, 38 η δεύτερη ταυτίζεται µε το χαµπερµασιανό εγχείρηµα διάσωσης του προγράµµατος της νεωτερικότητας απέναντι στους επικριτές του, 39 ενώ τα µυθιστορήµατα που ανήκουν στην τρίτη κατηγορία, επιχειρούν «µια εκ των έσω (µετανεωτερική) κριτική των βασικών χαρακτηριστικών της νεωτερικότητας» (σ. 150). Αυτή η τελευταία οµάδα αποτελείται από µυθιστορήµατα τα οποία, σύµφωνα πάντα µε την Elias, δε χαρακτηρίζονται απλώς µετανεωτερικά (postmodern) αλλά µεταµοντέρνα (postmodernist), καθώς δεν έχουν απλώς ως συνθήκη παραγωγής τους τη µετανεωτερικότητα, αλλά την ενσωµατώνουν ως συµβάν 40 µέσω της ριζοσπαστικής ποιητικής τους θέτουν στο προσκήνιο ένα διαφορετικό κάθε φορά συµβάν, το οποίο αναδύεται εντός του νεωτερικού προγράµµατος, κατέχει κεντρική θέση στο εκάστοτε µυθιστόρηµα και συνδέεται µε την εµφάνιση του Άλλου, του εγκληµατία, του απόκρυφου και της επανάστασης η εµφάνιση των παραπάνω συνιστά κάθε φορά ένα συµβάν που ανήκει στη σφαίρα του ανείπωτου και του µη-αναπαραστάσιµου και βρίσκεται εκτός της επικράτειας του Λόγου, προκύπτει όµως µέσα από τις διεργασίες του ίδιου του Λόγου. Η ετερότητα, η εγκληµατικότητα, η παρουσία του µεταφυσικού και η επανάσταση αναδεικνύονται µε αυτόν τον τρόπο ως τα όρια της (ηρωικής) επιστήµης του Διαφωτισµού Αναφέρει µόνο ένα παράδειγµα, το µυθιστόρηµα του John Steffler, The Afterlife of George Cartwright, το οποίο συσχετίζει µε τη χολλυγουντιανή παραγωγή ταινιών γύρω από τον 18 ο αιώνα που χαρακτηρίζεται από µάλλον νοσταλγικούς τόνους. 39 Σε αυτήν την οµάδα εξετάζει τα µυθιστορήµατα των Frances Sherwood, Vindication, Allen Kurzweil, A case of curiosities και Lawrence Norfolk, Lempriere s dictionary. Και στα τρία ένας εκπρόσωπος του διαφωτισµού, καλλιτέχνης ή επιστήµονας, υποφέρει εξαιτίας των υπερβολών της γαλλικής επανάστασης ή της διαστρέβλωσης των αρχών του Διαφωτισµού. Η κριτική στρέφεται όχι εναντίον του Διαφωτισµού αλλά εναντίον ακριβώς αυτής της διαστρέβλωσης. 40 Αναπαριστούν δηλαδή το Διαφωτισµό ως ένα ιστορικό πλαίσιο αναφοράς που εµπεριέχει εντός του ό,τι ο Lyotard αποκάλεσε µεταµοντέρνο: το µη-αναπαραστάσιµο, το ανείπωτο, το συµβάν. 41 Στην κατηγορία αυτή εξετάζει τα εξής: τα κείµενα των Steve Erickson Arc d X και J. M Coetzee Foe όπου το µεταµοντέρνο συµβάν είναι η εµφάνιση του Άλλου, τα µυθιστορήµατα των Peter Ackroyd 16

18 Οι παραπάνω µελέτες δίνουν έµφαση στην κριτική της υποκειµενικότητας, της συστηµατικής/λογοκεντρικής σκέψης και του διαφωτιστικού επιστηµονισµού. Η συγκριτολογική µέθοδος που ακολουθείται υπερθεµατίζει την κοινή κριτική στάση των κειµένων απέναντι σε ό,τι έχει αποκληθεί «διαφωτιστικό πρόγραµµα»: την οικουµενοποίηση του Ορθού Λόγου και την επιστηµονικοποίηση της κοινωνίας. Στη βάση της ανάλυσης υπόκειται, εποµένως, η παραδεδοµένη αντίληψη για το Διαφωτισµό ως ενιαίο ιστορικό και πολιτισµικό µόρφωµα, ενώ η ερµηνευτική χειρονοµία εδράζεται ακριβώς σε αυτόν τον αναγωγισµό. Σήµερα, όµως, ο Διαφωτισµός δεν αντιµετωπίζεται πλέον ως ενιαίο µόρφωµα. Η εννοιολογική ιστορικοποίηση και η ανάδειξη της πληθυντικότητας τόσο της ιστορικής περιόδου όσο και του φιλοσοφικού κινήµατος καθαυτού καθιστούν προβληµατικές τις απόπειρες ταξινόµησης των λογοτεχνικών έργων που θεµατοποιούν ακριβώς την απορία της µετανεωτερικότητας απέναντι στο Διαφωτισµό. Επιπλέον, η έµφαση των µελετών στην επιστηµονική και συστηµατική διάσταση του διαφωτιστικού προγράµµατος, τείνει να αγνοεί άλλες πτυχές του ίδιου του Διαφωτισµού τις πτυχές αυτές ιδιαίτερα την εγκαθίδρυση µιας ειρωνικής οπτικής απέναντι στα λογοκρατικά συστήµατα µέσω της µυθοπλασίας και της διερεύνησης των ενδεχοµενικών κόσµων της φαντασίας αναδεικνύουν µια σειρά σύγχρονων λογοτεχνικών κειµένων, τα οποία παραλείπονται στις παραπάνω αναλύσεις. H στροφή προς µια νέα πολιτισµική ιστορία του 18 ου αιώνα έχει οδηγήσει στην ανατίµηση του µυθοπλαστικού έργου των philosophes εντός του λογοτεχνικού κανόνα Hawksmoor και Chatterton, Patrick Suskind Perfume, Brian O Doherty The Strange Case of Mademoiselle P. και John Fowles A Maggot, όπου το συµβάν είναι η εµφάνιση του εγκληµατικού σε συνδυασµό µε το απόκρυφο ή το µεταφυσικό, και τέλος τα έργα των Susan Sontang The Volcano Lover και Barry Unsworth Sacred Hunger, όπου πρωταγωνιστής είναι η Γαλλική Επανάσταση (βλ. και το συνηµµένο παράρτηµα). H Elias ακολουθεί την ανάλυση του Lyotard που φέρνει ως παράδειγµα ενός µεταµοντέρνου συµβάντος στα θεµέλια του Λόγου τη Γαλλική Επανάσταση, Amy Elias, ό.π., σ Πρβλ. και σ : «As the most self-reflexive heir to the historical romance tradition, these postmodernist historical novels incorporate a revisionary foregrounding of their own relation to the modern project of historical detection and reconstruction and confront their own participation in the modern project of remembering the past». 17

19 της περιόδου, ο οποίος µέχρι πρόσφατα πρόκρινε την «άνοδο του [ρεαλιστικού] µυθιστορήµατος». 42 Σύµφωνα µε τον Rainer Warning, δίπλα στο ιδεολογικό πρόγραµµα του Διαφωτισµού πρέπει να τοποθετηθεί και το αφηγηµατολογικό, το οποίο συνιστά «ένα πεδίο έκφρασης και συγκρότησης της διαφωτιστικής σκέψης [...] που οι κριτικοί τείνουν να αγνοούν». 43 Δεν πρόκειται για τη συνήθη άποψη που βλέπει τη µυθοπλασία της εποχής ως ένα όχηµα µετάδοσης ιδεών σύµφωνα µε τη συγκεκριµένη ερµηνευτική θέση, τα φιλοσοφικά αφηγήµατα λειτουργούν υπονοµευτικά, καθώς εκθέτουν τα όρια της συστηµατικής σκέψης και καθιστούν προβληµατική τη συνεκτική φιλοσοφική αφήγηση µέσω της ανοιχτής ποιητικής τους. 44 Η λογοτεχνία των philosophes, ως παράγωγο της ελευθερίας της εκκοσµικευµένης διαφωτιστικής σκέψης αλλά και ως µέσο δοκιµής των ορίων της, µπορεί να αποτελέσει το πλαίσιο για έναν αναστοχασµό γύρω ακριβώς από τη σηµασία του Διαφωτισµού και της κληροδοσίας του Βλ. Ian Watt, The rise of the novel. Studies in Defoe, Richardson and Fielding, University of Los Angeles Press, Μπέρκλεϊ, Λος Άντελες Πρόκειται για την κλασική µελέτη που πρωτοεκδόθηκε το 1957 και κατασκευάζει µια γενεαλογία του µυθιστορήµατος µε αφετηρία την Αγγλία του 18 ου αιώνα και την παράδοση του ρεαλισµού. 43 Βλ. Rainer Warning, «Philosophers as Story-Tellers. Difficulties of the Enlightenment with Morality», στο Elmar Lehman και Bernd Lenz (επιµ.), Telling Stories. Studies in Honour of Ulrich Broich on the Occasion of his 60 th Birthday, Άµστερνταµ, B.R. Grüner, 1999, σ Βλ. Rainer Warning, ό.π., σ.128: «one could also argue that the conte philosophique not only offered the possibility of popularizing, but also of problematizing, the philosophy of Enlightenment». Πρβλ. και Μίλτος Πεχλιβάνος, «Οι κήποι του Candide και κάποιες σύγχρονες µεταφυτεύσεις τους», επίµετρο στο Βολταίρος, Καντίντ ή η ασιοδοξία, µτρφ. Παντελής Κοντογιάννης, πρόλογος Αλέξης Πολίτης, επίµετρο Μίλτος Πεχλιβάνος, Πόλις, Αθήνα, 2005, σ : «Το παράδοξο της καινότροπης συγκατοίκησης λογοτεχνίας και φιλοσοφίας έγκειται στο ότι το φιλοσοφικό επιχείρηµα καθίσταται ευθύς εξαρχής δυνατό εξαιτίας της λογοτεχνικής αφήγησης, χάρη στην πλοκή και το ύφος της. Ο philosophe Βολταίρος στοχάζεται αφηγηµατικά ας µη µας ενοχλεί το οξύµωρο-, ώστε η λογοτεχνία να υποτυπώσει ό,τι η φιλοσοφία των συστηµάτων δεν ήταν σε θέση να διαβλέψει βάσει της εµπειρικής πραγµατικότητας». Στο κείµενο αυτό, που αποτελεί και το έναυσµα της δικής µου εργασίας, εξετάζονται «κάποιες από τις επίκαιρες χρήσεις του Candide, οι οποίες επαναλαµβάνοντας τον γεωµετρικό τύπο του Βολταίρου συζητούν την εποχή µας, συζητώντας όµως έτσι αναπόδραστα και τις σχέσεις που αυτή καλλιεργεί µε την κληροδοσία του Διαφωτισµού, ή έστω µε τον αφηγηµατικό στοχασµό του οικοδεσπότη του Φερνέ» (σ.172). Η κεντρική άλλωστε ιδέα της εργασίας η διερεύνηση της παρουσίας του Διαφωτισµού σε σύγχρονα λογοτεχνικά κείµενα προτάθηκε ως πεδίο έρευνας στο µεταπτυχιακό σεµινάριο του Μίλτου Πεχλιβάνου, Λογοτεχνία και Θεωρία του Πολιτισµού. Ευρωπαϊκός και νεοελληνικός διαφωτισµός που πραγµατοποιήθηκε το εαρινό εξάµηνο του 2005 στο Α.Π.Θ. 45 Για ένα παράλληλο επιχείρηµα πρβλ. την άποψη που συνδέει την ίδια τη λογοτεχνία ως στοχαστική πρακτική µε την ευρύτερη προβληµατική του Διαφωτισµού: «Η διατύπωση του ερωτήµατος για το αν στοχάζεται η λογοτεχνία, και ακόµα περισσότερο, για το αν στοχάζεται θεωρητικά, προϋποθέτει ένα κοινωνικο-φαντασιακό σύµπαν που θέτει τη γνώση ως ενσυνείδητο εγκόσµιο εγχείρηµα άνευ οιασδήποτε υπερβατικής εγγύησης» (Στάθης Γουργουρής, Στοχάζεται η λογοτεχνία; Η λογοτεχνία ως 18

20 Αγνοώντας οι παραπάνω µελετήτριες το εν λόγω πεδίο, όπως άλλωστε και οι ιστορικοί και οι φιλόσοφοι πρωτύτερα, αποκλείουν από την ανάλυσή τους µερίδα κειµένων που συνδιαλέγονται µε την εποχή των Φώτων και επεξεργάζονται τη σχέση µετανεωτερικότητας και Διαφωτισµού µέσω ακριβώς της λογοτεχνίας και των διακειµενικών αναφορών σε εµβληµατικά κείµενα του 18 ου αιώνα. 3. Μεθοδολογικoί προβληµατισµοί Σύµφωνα µε τα παραπάνω, οι µέχρι τώρα µελέτες καλύπτουν ένα µέρος µόνο των τρόπων µε τους οποίους ο «Διαφωτισµός» αναπροσδιορίζεται και εννοιολογείται εντός του χώρου της µυθοπλασίας. Η παρούσα εργασία θα κινηθεί πάνω σε διαφορετικούς άξονες καθώς στόχος είναι η ανάδειξη των πολλαπλών σηµασιών του Διαφωτισµού ως τόπου συνεχούς διαπραγµάτευσης της ταυτότητας της µετανεωτερικότητας. Σε κάθε περίπτωση, βασική παραδοχή της εργασίας είναι ότι η λογοτεχνία ως πολιτισµική πρακτική αποτελεί µέρος όχι όµως αντανάκλαση της ευρύτερης πολιτισµικής και κοινωνικής σφαίρας. 46 Κατά συνέπεια, στα υπό συζήτηση κείµενα µπορεί να γίνει λόγος για µια ευρύτερη κατασκευή ιστού θεωρία σε µια αντιµυθική εποχή, µτφρ. Θ. Κατσικερός, Νεφέλη, Αθήνα, 2006, σ. 45). Η ανάδειξη της λογοτεχνίας ως θεσµού που «έχει την ικανότητα να θεωρητικοποιεί τις συνθήκες του κόσµου από τον οποίο αναδύεται και στον οποίο απευθύνεται» (σ. 38) καθίσταται, εποµένως, δυνατή µόνο εντός του εκκοσµικευµένου σύµπαντος του Διαφωτισµού. 46 Από αυτήν την άποψη συντάσσοµαι µε τη θέση του Edward W. Said, Ο κόσµος, το κείµενο και ο κριτικός, µτφρ. Λίλυ Εξαρχοπούλου, επιµ. Γιώργος Μέρτικας, Scripta, Αθήνα, 2004, σ : «Η δική µου θέση είναι ότι τα κείµενα είναι εγκόσµια, ως ένα βαθµό είναι συµβάντα, και ακόµη και όταν φαίνονται να αρνούνται κάτι τέτοιο, είναι παρ όλα αυτά ένα κοµµάτι του κοινωνικού κόσµου, της ανθρώπινης ζωής και βεβαίως των ιστορικών στιγµών στις οποίες εδράζονται και στις οποίες αποδίδουν κάποια σηµασία». Ένα είδος εγκόσµιας κριτικής, µε πλήρη όµως επίγνωση των προβληµάτων που θέτει η λογοτεχνική θεωρία ως προς τα ζητήµατα αναπαράστασης, προτείνεται και από το άρθρο Louis A. Montrose, «Professing the Renaissance: The poetics and politics of culture», στο H. Aram Veeser (επιµ.), The New Historicism, Routledge, Λονδίνο & Νέα Υόρκη, 1989, σ. 23: «We may simultaneously acknowledge the theoretical interdeterminacy of the signifying process and the historical specificity of discursive practices acts of speaking, writing and interpreting. The project of a new socio-cultural criticism is, then, to analyze the interplay of culture-specific discursive practices mindful that it, too, is such a practice and so participates in the interplay it seeks to analyze». 19

21 επαναπροσδιορισµού των ετερόκλητων σχέσεων µετανεωτερικότητας και Διαφωτισµού. Το ερµηνευτικό εγχείρηµα έχει έτσι διπλή σκόπευση: αφενός να αναδείξει τη µοναδικότητα και την αυτονοµία του κάθε κειµένου δίνοντας έµφαση στην εκάστοτε αφηγηµατική στρατηγική και ποιητική του, 47 αφετέρου να το εντάξει στο πλαίσιο του διαλόγου γύρω από το διακύβευµα της διαφωτιστικής κληρονοµιάς. Η λογοτεχνία δε θα αντιµετωπιστεί ως ένα αυστηρά περιχαρακωµένα πεδίο, αλλά ως µέρος µιας ευρύτερης συµβολικής οικονοµίας, ως το πεδίο όπου αναδύονται και ανασηµασιοδοτούνται οι ηγεµονικοί λόγοι της εποχής, οι οποίοι διέπουν τη δηµόσια αντιπαράθεση. Παράλληλα, θα δοθεί έµφαση στην αποφυγή της υποταγής των µυθοπλαστικών κειµένων σε προκαθορισµένες κατηγορίες και σχήµατα και στην ανάδειξη της ηθικής χειρονοµίας της αφήγησης, που έγκειται στο δισταγµό απέναντι στην υιοθέτηση µιας µονολογικής θέσης. Η επιλογή των κειµένων ακολουθεί δύο βασικά κριτήρια: ένα χρονικό και ένα θεµατικό. Πρόκειται για έργα που έχουν εκδοθεί την τελευταία δεκαπενταετία (τα περισσότερα την τελευταία δεκαετία), καθώς σκοπός είναι µια τοµή στην τρέχουσα πρόσληψη του Διαφωτισµού και όχι η διαχρονική εξέταση των διαδοχικών νοηµατοδοτήσεών του. Θεµατικά, πρόκειται για κείµενα που καθιστούν τις ποικίλες εκφάνσεις του Διαφωτισµού κεντρικό πρόβληµα, είτε µέσω µιας παρωδιακής σχέσης µε τη λογοτεχνία των philosophes είτε µέσω της εγγραφής της πλοκής στον ιστορικό 47 Για την έννοια της µοναδικότητας του λογοτεχνικού κειµένου, βλ. Derek Attridge, The singularity of literature, Routledge, Νέα Υόρκη & Λονδίνο, 2004, όπου ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι είναι αναγκαία η προσοχή όχι µόνο στο περιεχόµενο του κειµένου αλλά στον τρόπο που αυτό θεµατοποιείται (σ. 97). Η θεµατοποίηση, λοιπόν, του Διαφωτισµού στα υπό εξέταση κείµενα συνεπάγεται την εκ νέου επιτέλεσή του µέσω της εκάστοτε αφηγηµατικής µορφής. Η θεµατική, λοιπόν, κατάταξη των κειµένων µε τον τρόπο π.χ. της Elias, δε δίνει την πρέπουσα προσοχή στον τρόπο που η συνολική ποιητική της αφήγησης επηρεάζει τη διαπραγµάτευση του θέµατος. Πρβλ. και Στάθης Γουργουρής, ό.π., σ. 46: «Μία από τις ανυπέρβλητες διαφορές µεταξύ της λογοτεχνικής γνώσης και των αναλυτικών διαδικασιών είναι η δοµική και ρητή επιτελεστικότητα (performativity) της λογοτεχνίας». Ας σηµειωθεί εδώ ότι τόσο ο Attridge όσο και ο Γουργουρής αντλούν τα επιχειρήµατά τους από την έννοια της λογοτεχνίας όπως την επεξεργάζεται ο Derrida. 20