2ο Κεφάλαιο: Θεµατική οµή

Transcript

1 2ο Κεφάλαιο: Θεµατική οµή 1 Εισαγωγή Οι προτάσεις της γλώσσας (sentences) συνήθως εκφράζουν κάποιες λογικές προτάσεις (propositions). Σύµφωνα µε την τυπική λογική (ή κατηγορική λογική predicate logic) οι λογικές προτάσεις αποτελούνται από ένα κατηγόρηµα (predicate), το οποίο και καθορίζει τις σχέσεις µεταξύ των ορισµάτων του (arguments). Το κατηγόρηµα είναι µια έκφραση που δηλώνει, για παράδειγµα, µια δραστηριότητα ή ένα γεγονός και το όρισµα εκφράζει τον συµµετέχοντα στη δραστηριότητα ή το γεγονός. Υπάρχουν διαφόρων ειδών κατηγορήµατα, όπως βλέπουµε µε πλαγιαστά γράµµατα στις προτάσεις (1), αλλά αυτά στα οποία θα αναφερθούµε κυρίως σε αυτό το Κεφάλαιο είναι τα ρήµατα, (2). (1) α. Η Μαρία είναι άρρωστη. β. Ο Σπύρος είναι πολιτικός µηχανικός. γ. Ο σκύλος είναι σε ένα µικρό σπιτάκι. (2) α. Η Μαρία κλαίει. β. Ο Κώστας ξέρει την ιστορία. γ. Τα παιδιά ακούµπησαν τη µπάλα στο έδαφος. Η σχέση µεταξύ του κατηγορήµατος και των ορισµάτων του είναι γνωστή ως Θεµατική οµή (argument structure), ή δοµή οργανικών όρων. 1.1 Ορίσµατα Στις παρακάτω προτάσεις οι λέξεις µέσα στις αγκύλες αποτελούν τα κατηγορήµατα και οι λέξεις µε πλαγιαστά γράµµατα είναι τα ορίσµατά τους. (3) α. Κάποιος από τους φοιτητές [χασµουρήθηκε]. β. 10 µέλη της συνέλευσης [γέλασαν]. γ. Ο Γιάννης [έφυγε]. (4) α. Η αστυνοµία [συνέλαβε] τους υπόπτους. β. Η Μαρία [έστειλε] το γράµµα. γ. Το µολύβι [κύλησε] κάτω από το κρεβάτι. (5) α. Τα παιδιά [έβαλαν] το λουράκι στο σκύλο. β. Ο σερβιτόρος [έδωσε] το φαγητό στον ζητιάνο. Τα ρήµατα στο (3) λέγονται µονοθέσια (one-place predicates) γιατί έχουν ένα όρισµα, στο (4) διθέσια (twoplace predicates) επειδή έχουν δύο ορίσµατα και στο (5) τριθέσια (three-place predicates). εν είναι σίγουρο ότι υπάρχουν κατηγορήµατα µε τέσσαρα ορίσµατα. Στην παρακάτω πρόταση, αλλά και σε όλες τις προτάσεις γενικότερα, το αντικείµενο, τους υπόπτους, λέγεται και εσωτερικό όρισµα, ενώ το υποκείµενο, η αστυνοµία, λέγεται εξωτερικό όρισµα. (6) Η αστυνοµία συνέλαβε τους υπόπτους. Αυτές οι ονοµασίες προέκυψαν από το γεγονός ότι, όταν αναπαραστήσουµε την πρόταση µε ένα δενδροδιάγραµµα, το αντικείµενο βρίσκεται µέσα στη Ρηµατική Φράση, ενώ το υποκείµενο έξω από αυτή. 14

2 (7) Π 3 ΟΦ ΡΦ 4 3 Η αστυνοµία Ρ ΟΦ 4 συνέλαβε τους υπόπτους Μπορούµε να φανταστούµε και κατηγορήµατα που δεν έχουν ορίσµατα, όπως: (8) α. Βρέχει. β. It snows. Θα δούµε λίγο αργότερα ότι παρότι η Αγγλική πρόταση (8β) έχει ως υποκείµενο, το it, αυτό δεν είναι όρισµα. 1.2 Προσαρτήµατα εν αποτελούν ορίσµατα του ρήµατος όλες οι φράσεις που περιλαµβάνει µία πρόταση. Στις παρακάτω προτάσεις, για παράδειγµα, οι φράσεις που είναι µε πλαγιαστά γράµµατα δεν είναι ορίσµατα, αλλά προσαρτήµατα. (9) α. Η αστυνοµία συνέλαβε τους υπόπτους την Παρασκευή. β. Η αστυνοµία συνέλαβε τους υπόπτους στην Καλαµάτα. Τα προσαρτήµατα είναι αυτά που γνωρίζαµε από την παραδοσιακή γραµµατική ως προσδιορισµούς. Πώς διακρίνουµε τα ορίσµατα από τα προσαρτήµατα; Πρώτα απ όλα η συντακτική κατηγορία µίας Φράσης από µόνη της δεν αποτελεί ακριβές κριτήριο για το αν η Φράση είναι όρισµα ή προσάρτηµα. Αυτό φαίνεται από το ότι τα προσαρτήµατα στην (9) είναι η ΟΦ την Παρασκευή και η ΠροθΦ στην Καλαµάτα, ενώ τα ορίσµατα στην (5α) είναι επίσης (δύο) ΟΦς, τα παιδιά και το λουράκι, και µία ΠροθΦ, στον σκύλο. Ένα κριτήριο, αν και όχι απόλυτα αξιόπιστο, είναι ότι τα προσαρτήµατα µπορούν να παραλειφθούν, αλλά τα ορίσµατα όχι. Αν παραλειφθούν τα προσαρτήµατα στις προτάσεις, (9), για παράδειγµα, οι προτάσεις εξακολουθούν να είναι γραµµατικές. Αν όµως παραλειφθεί η ΟΦ τους υπόπτους στην πρόταση (6), η πρόταση που προκύπτει είναι αντιγραµµατική, βλέπε (10). (10) α. Η αστυνοµία συνέλαβε τους υπόπτους. β. *Η αστυνοµία συνέλαβε. Από την άλλη πλευρά όµως, σε περιπτώσεις όπως η παρακάτω, αυτό που φαίνεται να είναι όρισµα, δηλ. η ΟΦ παγωτό, τελικά µπορεί να παραλειφθεί: 1 (11) α. Τα παιδιά έφαγαν ένα παγωτό. β. Τα παιδιά έφαγαν. Αυτό που είναι πιο ακριβές να πούµε σε αυτό το σηµείο είναι ότι τα προσαρτήµατα δεν είναι ποτέ υποχρεωτικά στην πρόταση. [να συµπληρωθεί] 15

3 1.3 Θεµατικοί Ρόλοι Με το να πούµε απλά και µόνο ότι ένα ρήµα, όπως το συλλαµβάνω, για παράδειγµα, έχει δύο Ονοµατικές Φράσεις (ΟΦ) ορίσµατα, δηλ. το υποκείµενό του και το αντικείµενο/συµπλήρωµα δεν λαµβάνουµε υπόψη ότι η κάθε µία από τις ΟΦ παίζει διαφορετικό ρόλο στο γεγονός που εκφράζει το ρήµα. Στην (6) που επαναλαµβάνεται εδώ ως (12), για παράδειγµα, την οποία επαναλαµβάνουµε παρακάτω, η αστυνοµία και οι ύποπτοι συµµετέχουν µε διαφορετικό τρόπο στο γεγονός της «σύλληψης» που εκφράζεται από το ρήµα. (12) Η αστυνοµία συνέλαβε τους υπόπτους. Γι αυτό και κάθε θεωρία ορισµάτων θα πρέπει να διαθέτει και την κατάλληλη περιγραφή του θεµατικού ρόλου του κάθε ορίσµατος. Ο όρος θεµατικός ρόλος λοιπόν περιγράφει τη σχέση που έχει το κατηγόρηµα µε τα ορίσµατά του. Η µελέτη των θεµατικών ρόλων που έχει διεξαχθεί τα τελευταία τριάντα χρόνια έχει προσπαθήσει να προτείνει µια καθολική τυπολογία των πιθανών θεµατικών ρόλων των φράσεων σε σχέση µε τα κατηγορήµατά τους. Παραθέτουµε αµέσως πιο κάτω τους πιο γνωστούς θεµατικούς ρόλους µε τις φράσεις στις οποίες αντιστοιχούν σε πλαγιαστά γράµµατα, σηµειώνοντας ότι δεν υπάρχει απόλυτη συµφωνία ως προς τα είδη τους. (13) α. Η Μαρία έπεσε. θέµα (ή δέκτης) [theme/ patient] β. Η Μαρία χτύπησε το σκύλο. δράστης, θέµα/δέκτης [agent ή causer, theme] γ. Η Μαρία αισθανόταν καλά. φορέας εµπειρίας [experiencer] δ. Έδωσα το βιβλίο στη Μαρία δράστης, θέµα, στόχος. [agent, theme, goal] ε. Πήγα σπίτι. θέµα, στόχος [theme, goal] 2 Ακολουθούν κι άλλα παραδείγµατα των ίδιων θεµατικών ρόλων: (14) α. Η αστυνοµία συνέλαβε τους εµπρηστές. [δράστης] [θέµα] β. Ο ύποπτος έλαβε προειδοποίηση. [δέκτης] [θέµα] γ. Το ακροατήριο ευχαριστήθηκε το έργο. [φορέας εµπειρίας] [θέµα] δ. Ο Πρωθυπουργός πήγε στην Κύπρο. [θέµα] [στόχος] Λέµε ότι το κατηγόρηµα δίνει (ή προσδίδει ή αποδίδει) θεµατικούς ρόλους στις διάφορες Φράσεις οι οποίες αποτελούν τα ορίσµατά του και, αντίστοιχα, ότι οι Φράσεις παίρνουν θεµατικό ρόλο από το κατηγόρηµα. ηλαδή, λέµε, για παράδειγµα, ότι στην πρόταση (14α) το ρήµα συλλαµβάνω δίνει το θεµατικό ρόλο του δράστη στο υποκείµενό του, η αστυνοµία, και το θεµατικό ρόλο του θέµατος στο αντικείµενό του, τους εµπρηστές. 3 Εστιάζοντας σε δύο βασικούς θεµατικούς ρόλους, αυτούς του δράστη και του θέµατος, θα πρέπει να έχουµε υπόψη µας ότι: α) ο δράστης εισάγει τη δράση που περιγράφει το κατηγόρηµα, και β) το θέµα είναι αυτό που υπόκειται σε αλλαγή της θέσης ή της κατάστασής του από το κατηγόρηµα. Τα µονοθέσια ρήµατα που συνδυάζονται µε δράστη λέγονται εργαστικά (unergatives), (15α), ενώ τα µονοθέσια ρήµατα που συνδυάζονται µε θέµα λέγονται αναιτιατικά (unaccusatives), (15β). 16

4 (15) α. Ο Γιάννης γελάει. β. Ο Γιάννης έπεσε/έρχεται Ένας από τους στόχους των πολλών προηγούµενων παραδειγµάτων µε θεµατικούς ρόλους είναι για να γίνει κατανοητό ότι οι θεµατικοί ρόλοι δεν συνδέονται µε συγκεκριµένη θέση στην πρόταση. εν σηµαίνει δηλαδή ότι αν µια ονοµατική φράση είναι σε θέση υποκειµένου, πράγµα που προκύπτει από την ονοµαστική πτώση που φέρει (ή/και από τη συµφωνία µε το ρήµα), θα φέρει απαραίτητα και το θεµατικό ρόλο του δράστη. Συγκρίνετε τις προτάσεις (15α) και (15β), για παράδειγµα. Και οι δύο έχουν υποκείµενο, και µάλιστα το ίδιο. Και οι δύο προτάσεις δεν έχουν αντικείµενο, ούτε µπορούν να έχουν. Παρόλα αυτά, το υποκείµενο δεν έχει τον ίδιο θεµατικό ρόλο και στις δύο προτάσεις. Στην πρώτη έχει το θεµατικό ρόλο του δράστη, και στη δεύτερη το θεµατικό ρόλο του θέµατος. Αυτό προκύπτει από τη σχέση που έχει ο Γιάννης µε το ρήµα στην κάθε πρόταση. Θα επανέλθουµε στο Κεφάλαιο 6 µε περισσότερες λεπτοµέρειες, αλλά αξίζει να πούµε δύο λόγια και για τη συντακτική δοµή των προτάσεων µε αυτά τα ρήµατα. (16) α. ΟΦ [ ΡΦ Ρ] β. _ [ ΡΦ Ρ ΟΦ] Η πρόταση (15α) έχει τη δοµή (16α), δηλ., έχει εξωτερικό όρισµα (υποκείµενο), αλλά όχι εσωτερικό. Οι προτάσεις µε αναιτιατικά ρήµατα, (15β), αντίθετα έχουν εσωτερικό όρισµα (αντικείµενο), αλλά όχι εξωτερικό, (16β). Στην Αγγλική, η οποία δεν επιτρέπει κενά εξωτερικά ορίσµατα (δηλ., δεν επιτρέπει κενά υποκείµενα), η ΟΦ που βλέπουµε στο (16β) µετακινείται στη θέση υποκειµένου, όπου υπάρχει το κενό, µε αποτέλεσµα προτάσεις όπως John left. Στην Ελληνική, στην το υποκείµενο µπορεί να µείνει και µετά το ρήµα γενικά, είναι πιο εύκολα να µείνει µε τα αναιτιατικά ρήµατα, απ ότι µε τα υπόλοιπα (π.χ. ήρθε ο Γιάννης σε αντίθεση µε διάβασε ο Γιάννης). Έχει επίσης ενδιαφέρον, ότι στην Ελληνική κάποια από τα αναιτιατικά ρήµατα έχουν µη-ενεργητική µορφολογία (όπως, δηλ., και τα ρήµατα των παθητικών προτάσεων), π.χ., έρχοµαι. Όπως θα δούµε στο τέλος του Κεφαλαίου, οι αγραµµατικοί έχουν διαφόρων ειδών προβλήµατα µε αυτά τα ρήµατα. 1.4 Το Θ-Κριτήριο Αναφέραµε ήδη διάφορους θεµατικούς ρόλους οι οποίοι αποδίδονται στα ορίσµατα µιας γλωσσικής έκφρασης. Πώς όµως κατανέµονται οι θεµατικοί ρόλοι; Σύµφωνα µε το Θ-κριτήριο (Chomsky 1981): (17) Κάθε όρισµα εκφράζει ένα µόνο θεµατικό ρόλο και κάθε θεµατικός ρόλος αποδίδεται σε ένα και µόνο όρισµα. Αυτό που ουσιαστικά λέει το Θ-κριτήριο είναι ότι κάθε όρισµα µπορεί να δεχτεί µόνο ένα θεµατικό ρόλο και, από την άλλη πλευρά, πρέπει να υπάρχουν τόσα ορίσµατα όσα και οι θεµατικοί ρόλοι του κατηγορήµατος. Γι αυτό εξάλλου και τα ορίσµατα είναι υποχρεωτικά: αν δεν υπάρχουν, δεν θα µπορέσουν να αποδοθούν οι θεµατικοί ρόλοι του κατηγορήµατος. Οι θέσεις µέσα στην πρόταση στις οποίες µπορεί να αποδοθεί θεµατικός ρόλος λέγονται οργανικές θέσεις (Α-θέσεις), από το Argument (όρισµα). Αυτές οι θέσεις είναι η θέση του υποκειµένου και των αντικειµένων. Όταν σε αυτές τις θέσεις τελικά αποδίδεται θεµατικός ρόλος, τότε είναι και Θ-θέσεις. Αυτό σηµαίνει ότι η θέση του υποκειµένου της πρότασης είναι Α-θέση, δηλ., θέση στην οποία δυνητικά αποδίδεται θεµατικός ρόλος. Ανάλογα µε τη θεµατική δοµή του ρήµατος της πρότασης όµως, η ΟΦ που βρίσκεται σε αυτή τη θέση µπορεί να δέχεται θεµατικό ρόλο, αλλά µπορεί και όχι. Στην πρόταση (18), για παράδειγµα, η ΟΦ υποκείµενο, ο Γιάννης, έχει τον θεµατικό ρόλο του δράστη. Όµως η ΟΦ στη θέση υποκειµένου στην (19) δεν έχει θεµατικό ρόλο, επειδή το ρήµα φαίνεται δεν µπορεί να δώσει θεµατικό ρόλο στο υποκείµενό του (επειδή είναι απρόσωπο ρήµα). (18) Ο Γιάννης έφαγε ένα παγωτό. (19) Ο Γιάννης φαίνεται να είναι έξυπνος. 17

5 Συνεπώς, ενώ ο Γιάννης είναι σε Α-θέση και στις δύο παραπάνω προτάσεις επειδή είναι στη θέση του υποκειµένου, στην (18) αυτή η θέση είναι και Θ-θέση, επειδή το ρήµα µπορεί να δώσει θεµατικό ρόλο, και δίνει το θεµατικό ρόλο του δράστη. Στην πρόταση (19) όµως η θέση του υποκειµένου είναι Θ -θέση, επειδή το ρήµα της πρότασης είναι το απρόσωπο ρήµα φαίνεται. Τέλος, η θέση του αντικειµένου (όλων) των προτάσεων είναι Α-θέση και Θ-θέση ταυτόχρονα. Μια άλλη θέση που βρίσκεται επίσης στην αρχή της πρότασης είναι η θέση του Χαρακτηριστή της Φράσης Συµπληρωµατικού είκτη (ΦΣ ). Θα επανέλθουµε στα Κεφάλαια 3 και 5 µε πολλές λεπτοµέρειες και διευκρινήσεις σε σχέση µε αυτή τη θέση, αλλά ας αναφέρουµε εδώ µε συντοµία ότι σε αυτή τη θέση µετακινούνται Φράσεις, όπως οι ερωτηµατικές, (20), ή άλλες που συνδέονται µε ιδιαίτερη έµφαση και επιτονισµό, (21). Αυτή η θέση είναι πάντα Α -θέση, δηλαδή, δεν αποδίδεται ποτέ θεµατικός ρόλος στις Φράσεις που φιλοξενεί. (20) Ποιον είδες; (21) ΤΗΝ ΚΟΚΚΙΝΗ ΤΣΑΝΤΑ αγόρασα (όχι την καφέ). 4 Αφού οι ΟΦ ποιον και την κόκκινη τσάντα στις παραπάνω προτάσεις βρίσκονται σε θέση στην οποία δεν αποδίδεται θεµατικός ρόλος, πώς γίνεται να έχουν θεµατικό ρόλο; Να διευκρινίσουµε κατ αρχάς ότι έχουν θεµατικό ρόλο, επειδή είναι εύκολο να αποφανθεί κανείς ότι στην (20) η ερωτηµατική αντωνυµία ποιον έχει τον θεµατικό ρόλο του δέκτη και στην (21) η ΟΦ την κόκκινη τσάντα έχει επίσης τον θεµατικό ρόλο του δέκτη. Όσον αφορά το πώς γίνεται να έχουν θεµατικό ρόλο, δεδοµένου του ότι βρίσκονται στη συγκεκριµένη θέση, η απάντηση είναι ότι τους έχει δοθεί θεµατικός ρόλος από το Ρήµα (είδες και αγόρασα αντίστοιχα) στη θέση που ήταν πριν µετακινηθούν στην αρχή της πρότασης. 2 Η Αρχή της Προβολής Είδαµε σε προηγούµενα σηµεία αυτού του Κεφαλαίου τις θεµατικές σχέσεις µεταξύ του ρήµατος και των ορισµάτων του στην πρόταση. Ένα ζητούµενο είναι ποιος είναι ο ρόλος αυτών των στοιχείων (καθώς και των µεταξύ τους σχέσεων) όταν πρόκειται να αναπαραστήσουµε µία πρόταση δοµικά, δηλ., όταν πρόκειται να αναπαραστήσουµε την πρόταση µε ένα δένδρο. Παίρνουµε ως αφετηρία την παρακάτω Αρχή, η οποία έχει εκφραστεί από τον Chomsky (1981), και είναι γνωστή ως Αρχή της Προβολής (Projection Principle), σύµφωνα µε την οποία: (22) Όλες οι λεξικές πληροφορίες αναπαρίστανται συντακτικά. Αυτό σηµαίνει ότι στις παρακάτω προτάσεις ακριβώς επειδή υπονοούµε ότι κάποιος έφυγε νωρίς, ή κάποιος διάβασε πολλά βιβλία, αυτός ο κάποιος θα πρέπει να ληφθεί υπόψη στη συντακτική αναπαράσταση των προτάσεων. (23) α. Έφυγε νωρίς. β. ιάβασε πολλά βιβλία. Θα πρέπει, δηλαδή, να λάβουµε υπόψη ότι πριν από το έφυγε ή το διάβασε υπάρχει ένα υποκείµενο, που αν και δεν το βλέπουµε, θα πρέπει να το αναπαραστήσουµε στη δοµή της πρότασης επειδή υπάρχει ως λεξική/θεµατική πληροφορία. 5 Θα πρέπει δηλαδή να φροντίσουµε να υπάρχει µία θέση γι αυτό το όρισµα στο δέντρο που θα φτιάξουµε για την πρόταση. 2.1 Κενές κατηγορίες και πλεοναστικά Είδαµε ως τώρα ότι υπάρχουν θεµατικοί ρόλοι οι οποίοι δεν αντιστοιχούν σε κάποια φανερή ονοµατική φράση, δηλαδή, ονοµατική φράση µε φωνολογικό περιεχόµενο. Μια τέτοια περίπτωση είναι τα υποκείµενα των αµέσως προηγούµενων προτάσεων (τα οποία αποτελούν περιπτώσεις κενών υποκειµένων): Παράλληλα όµως, υπάρχουν και ονοµατικές φράσεις οι οποίες δεν έχουν θεµατικούς ρόλους. Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν αντωνυµίες και τοπικά όπως το it και το there της Αγγλικής στις παρακάτω προτάσεις: 18

6 (24) α. It rained. β. There was a man in the garden. Το it και το there της Αγγλικής εισάγονται στις προηγούµενες προτάσεις επειδή η Αγγλική είναι γλώσσα που δεν επιτρέπει κενά υποκείµενα. Τα υποκείµενα των δύο προτάσεων (24) δεν φέρουν κάποιο θεµατικό ρόλο, όπως προκύπτει από το νόηµά τους, άρα η παρουσία τους δεν υπαγορεύεται από την Αρχή της Προβολής, (22). Από την άλλη πλευρά όµως, οι θέσεις του υποκειµένου δεν µπορούν να µείνουν κενές. Συµπεραίνουµε λοιπόν ότι η παρουσία των it και there της Αγγλικής, επειδή δεν υπαγορεύονται από τις λεξικές τους πληροφορίες, επιτελούν µόνο δοµικούς σκοπούς. Επειδή λοιπόν δεν φέρουν λεξικές πληροφορίες, δηλ. δεν φέρουν θεµατικό ρόλο, λέγονται πλεοναστικά. Η Ελληνική διαφέρει από την Αγγλική ως προς τη δυνατότητα να έχει κενά υποκείµενα. Στην Ελληνική, ακόµη και όταν το υποκείµενο της πρότασης φέρει θεµατικό ρόλο, δεν χρειάζεται να εκφραστεί φωνολογικά, αλλά το περιεχόµενό του εξάγεται από το περικείµενο. Αυτό το κενό υποκείµενο, δηλ. το κενό υποκείµενο των παρεµφατικών προτάσεων της Ελληνικής (αλλά και πολλών άλλων γλωσσών, όπως της Ιταλικής ή Ισπανικής, κλπ.), λέγεται pro. 6 Η δυνατότητα που έχουν γλώσσες όπως η Ελληνική να µην εκφράζουν φανερά το υποκείµενο θεωρείται ότι συνδέεται στενά µε την πλούσια µορφολογία του ρήµατος, η οποία βοηθάει στην ανακάλυψη του υποκειµένου (και υποβοηθείται βέβαια από το περικείµενο). Οι γλώσσες αυτού του τύπου λέγονται γλώσσες pro-drop, ή γλώσσες κενού υποκειµένου (null subject languages). Τη στιγµή λοιπόν που στις γλώσσες κενού υποκειµένου τα υποκείµενα έχουν τη δυνατότητα να µην εκφράζονται φωνολογικά, ακόµη κι όταν φέρουν θεµατικό ρόλο, όταν η θέση του υποκειµένου δεν φέρει θεµατικό ρόλο, όπως συµβαίνει µε τα ρήµατα καιρού για παράδειγµα, σε καµία περίπτωση σε αυτές δεν µπορεί το υποκείµενο να έχει φωνολογικό περιεχόµενο, (26). (25) α. (Η Μαρία/Ο Κώστας/Κάποιος, κλπ) έφυγε νωρίς ή β. (Η Μαρία/Ο Κώστας/Κάποιος, κλπ) διάβασε πολλά βιβλία (26) α. (*Αυτό) βρέχει. β. (*Αυτό) χιονίζει. Εκτός από γλώσσες όπως τα Ελληνικά, ή τα Αγγλικά, υπάρχουν και γλώσσες οι οποίες, ακριβώς όπως τα Αγγλικά, δεν επιτρέπουν κενά υποκείµενα. Αντίθετα µε τα Αγγλικά όµως, δεν έχουν πλεοναστικά, δηλ., ΟΦ όπως το it ή το there που να µπορούν να τοποθετηθούν στις θέσεις του υποκειµένου. Πώς λένε άραγε αυτές οι γλώσσες βρέχει ή χιονίζει; Μια τέτοια γλώσσα είναι η Shupamem, η οποία οµιλείται στο Καµερούν, και τα δεδοµένα µου τα έδωσε ο L. Nchare: (27) α. mbi gbe βροχή πέφτει Βρέχει. β. mbah gbe σύννεφο πέφτει Συννεφιάζει. 2.2 Η Αρχή της ιευρυµένης Προβολής Σύµφωνα µε τη Αρχή της ιευρυµένης Προβολής (Extended Projection Principle) Chomsky 1981: (28) Όλες οι προτάσεις της γλώσσας έχουν υποκείµενο. Βλέπουµε ότι αυτή η Αρχή αφορά τη δοµή της πρότασης, δεν µας λέει δηλαδή κάτι για το σηµασιολογικό περιεχόµενο, ή τον θεµατικό ρόλο του υποκειµένου. Έχουµε δει ότι σε µερικές γλώσσες το υποκείµενο πρέπει να εκφράζεται φωνολογικά (Αγγλική), ενώ σε άλλες όχι (Ελληνική). Αυτή η διαφοροποίηση πραγµατώνεται από τις δύο Παραµέτρους αυτής της Αρχής (βλέπε 1ο Κεφάλαιο, 1.1). Η µία από αυτές είναι γνωστή ως Παράµετρος του Κενού Υποκειµένου. 19

7 Προκύπτει λοιπόν από όσα που έχουµε συζητήσει σε αυτό το κεφάλαιο ότι η δοµή της πρότασης καθορίζεται από δύο παράγοντες: α) από τη δοµή των θεµατικών ρόλων του κατηγορήµατος (θεµατική δοµή). Η δοµή της πρότασης λοιπόν είναι κατά ένα µέρος λεξικά/θεµατικά καθορισµένη. Αυτό δηλώνει εξάλλου η Αρχή της Προβολής. β) από κάποια στοιχεία, τα πλεοναστικά, τα οποία δεν φέρουν θεµατικό ρόλο, αλλά χρειάζονται προκειµένου να συµπληρώσουν δοµικά κενά της πρότασης. Αυτό δηλώνεται από τη Αρχή της ιευρυµένης Προβολής. Όταν λοιπόν πρόκειται να φτιάξουµε το δεντροδιάγραµµα µιας πρότασης θα πρέπει να λάβουµε υπόψη και των δύο ειδών τις πληροφορίες. 2.3 Συνέπειες για το Λεξικό Σε εισαγωγικά µαθήµατα µαθαίνουµε ότι το Λεξικό της γλώσσας περιλαµβάνει συντακτικές πληροφορίες όπως: 1. Χαρακτηριστικά κατηγορίας και 2. Περιορισµούς υποκατηγοριοποίησης. Με άλλα λόγια, για την κάθε λέξη που υπάρχει στο Λεξικό, υπάρχουν πληροφορίες σχετικά µε τη συντακτική κατηγορία που ανήκει, και το είδος συµπληρωµάτων που παίρνει. Σύµφωνα µε αυτά που είπαµε σε αυτό το Κεφάλαιο όµως, και συγκεκριµένα σύµφωνα µε: α) το Θ-κριτήριο β) την Αρχή της Προβολής γ) την Αρχή της ιευρυµένης Προβολής θα µπορούσε να υποθέσει κανείς ότι οι πληροφορίες 1. και 2. ίσως να µην είναι απαραίτητες. Αν, όπως δηλώνει η Αρχή της Προβολής, (22), για παράδειγµα, όλες οι πληροφορίες πρέπει να αναπαρίστανται δοµικά, οι περιορισµοί υποκατηγοριοποίησης δεν φαίνεται να χρειάζονται. εν είναι όµως σίγουρο ότι µπορούµε να απαλλαγούµε από το πλαίσιο (δηλ. τους περιορισµούς) υποκατηγοριοποίησης. Κι αυτό επειδή, όταν έχουµε ένα Ρήµα, όπως το αισθάνοµαι, για παράδειγµα, αυτό µπορεί να συνταχθεί µε τρεις διαφορετικούς τρόπους: (29) α. Η Μαρία αισθάνθηκε ευχαριστηµένη. (Επίθετο) β. Η Μαρία αισθάνθηκε ότι ήταν εκεί (ο Γιάννης). (Πρόταση) γ. Η Μαρία αισθάνθηκε ένα σπρώξιµο στην πλάτη. (ΟΦ) Η Αρχή της Προβολής µας λέει ότι ένα κατηγόρηµα, το αισθάνοµαι σε αυτή την περίπτωση, αποδίδει το θεµατικό ρόλο του φορέα εµπειρίας και το θεµατικό ρόλο του θέµατος σε αντίστοιχες φράσεις. Εναλλακτικά, το Επίθετο, η Πρόταση και η ΟΦ στις παραπάνω προτάσεις δέχονται τον ίδιο θεµατικό ρόλο (θέµα) από το ρήµα αισθάνθηκε. εν είναι αρκετό όµως από αυτήν την πληροφορία να µαντέψουµε τη συντακτική κατηγορία της φράσης που παίρνει το θεµατικό ρόλο του θέµατος από το Ρήµα (ή και οποιοδήποτε άλλο κατηγόρηµα). Καταλήγουµε λοιπόν ότι χρειαζόµαστε δηλαδή και τα χαρακτηριστικά κατηγοριοποίησης (cselection features) του συγκεκριµένου στοιχείου. 7 3 Θεµατική δοµή και ιαταραχές 3.1 Η θεµατική δοµή στην αφασία Broca (αγραµµατισµό) Μια σειρά από µελέτες που έχουν διεξαχθεί τα τελευταία χρόνια έχουν βρει διαφόρων ειδών προβλήµατα σε πληθυσµούς µε γλωσσικές διαταραχές ως προς την δοµή των θεµατικών ρόλων. Ο πληθυσµός που έχει µελετηθεί περισσότερο ως τώρα είναι οι αφασικοί, στην πλειοψηφία τους οι αγραµµατικοί. Οι Thompson κ.α. (1990) µελέτησαν µονοθέσια, διθέσια και τριθέσια ρήµατα µέσα από δοκιµασίες εκµαίευσης. Ζήτησαν δηλαδή από αγραµµατικούς, και αντίστοιχη οµάδα ελέγχου, να παράγουν ρήµατα µέσα από φωτογραφίες που τους έδειχναν και βρήκαν ότι οι αγραµµατικοί τα πήγαιναν, όπως είναι αναµενόµενο, πολύ καλύτερα στα µονοθέσια απ ότι στα διθέσια, και καλύτερα στα διθέσια απ ότι στα τριθέσια ρήµατα. Αυτό συνέβη και µε την οµάδα ελέγχου βέβαια, µόνο που µε αυτούς τα ποσοστά ορθών απαντήσεων ήταν από 83% έως 100%, ενώ των αγραµµατικών κυµάνθηκε από 25% έως 90%. Ένα άλλο εύρηµα ήταν ότι όταν οι αγραµµατικοί έπρεπε να παράγουν ρήµατα σε σενάρια που απαιτούσαν τρεις θεµατικούς ρόλους, αλλά επρόκειτο για ρήµατα που θα µπορούσαν να πάρουν και δύο θεµατικούς ρόλους, όπως το ζεύγος (30) για παράδειγµα, επέλεγαν να παράγουν την πρόταση (30β) αντί για τη δοµή (30α). 20

8 (30) α. Πέταξε ένα κόκκαλο στο σκύλο. β. Πέταξε ένα κόκκαλο. Και πάλι, παρόµοια προτίµηση έδειξε και η οµάδα το ελέγχου. Η διαφορά όµως στον τυπικό πληθυσµό ήταν 83% - 99%/τριθέσια - διθέσια σωστές απαντήσεις, ενώ στους αγραµµατικούς 26% - 60%. Συµπερασµατικά, οι αγραµµατικοί είχαν δυσκολίες µε τη θεµατική δοµή των ρηµάτων, κι αυτό δεν ήταν απαραίτητα συνάρτηση του µεγέθους των προτάσεων, δηλ., του αριθµού τω ορισµάτων. Αυτό προκύπτει από την καλύτερη επίδοση που είχαν στα διθέσια ρήµατα όπως στο (31) παρά στην (30α), που έχει ακριβώς την ίδια δοµή, όµως το ρήµα πετάω µπορεί να συναντηθεί και µε την απλούστερη δοµή (30β). (31) Έδωσε ένα κόκκαλο στο σκύλο Πολύ πιο πρόσφατες µελέτες εντόπισαν προβλήµατα µε εκείνα τα ρήµατα στα οποία η θεµατική δοµή δεν έρχεται σε αντιστοιχία ένα-προς-ένα µε την επιφανειακή δοµή της πρότασης (σύµφωνα µε την οποία θα περιµέναµε η ΟΦ που βρίσκεται πρώτη να έχει τον θεµατικό ρόλο του δράστη, η δεύτερη τον θεµατικό ρόλο του θέµατος/δέκτη, κλπ). Τέτοια ρήµατα είναι τα αναιτιατικά ρήµατα, στα οποία η πρώτη ΟΦ έχει το θεµατικό ρόλο του δέκτη, αντί του δράστη. Σε µελέτες τους οι Kim & Thompson (2000) βρήκαν ότι οι αγραµµατικοί είχαν δυσκολίες ως προς την παραγωγή αναιτιατικών ρηµάτων. Μετά από µία σειρά αποτελεσµάτων, η Thompson (2003) διατύπωσε την υπόθεση της πολυπλοκότητας της θεµατικής δοµής (argument structure complexity hypothesis, ASCH), η οποία ουσιαστικά περιγράφει τα προβλήµατα κατά µήκος δύο διαστάσεων. Ισχυρίζεται λοιπόν η ASCH ότι οι αγραµµατικοί έχουν προβλήµατα: α) µε προτάσεις που περιέχουν ρήµατα µε πολλά ορίσµατα/θεµατικούς ρόλους, β) µε προτάσεις που έχουν θεµατική δοµή που προκύπτει µετά από τη µετακίνηση της ΟΦ µε θεµατικό ρόλο θέµατος, από τη θέση αντικειµένου στη θέση υποκειµένου (δείτε πάλι τη συζήτηση γύρω από το (16)). Η Kegl (1995) ήταν µάλλον η πρώτη ερευνήτρια που βρήκε επίσης σοβαρά προβλήµατα µε τα αναιτιατικά ρήµατα στην Αγγλική. Θεώρησε λοιπόν ότι τα προβλήµατα προέρχονται από το ότι σε αυτά τα ρήµατα η ΟΦ που εµφανίζεται ως υποκείµενο έχει µετακινηθεί στη θέση του υποκειµένου από τη θέση του αντικειµένου (βλέπε (16β)) µε αποτέλεσµα την αντιστροφή της θέσης των θεµατικών ρόλων. Η θεωρία της Thompson, η οποία ακολούθησε χρονικά τα ευρήµατα και τις απόψεις της Kegl (1995), δεν προσφέρει κάτι ριζοσπαστικό, εκτός από το ότι λαµβάνει υπόψη και τον αριθµό των θεµατικών ρόλων/οφων (παράγοντα που µάλλον είναι αυτονόητος ως ένα βαθµό). Όπως και να χει όµως, δυσκολίες µε τα αναιτιατικά ρήµατα έχουν βρεθεί και στους αγραµµατικούς άλλων γλωσσών, π.χ., Ολλανδικά και Ρώσικα (Bastiaanse &van Zonneveld 2004, 2005; Dragoy & Bastiaanse 2010). Στο Κεφάλαιο 6, στο οποίο θα συζητήσουµε τις παθητικές προτάσεις, θα επανέλθουµε στα αναιτιατικά ρήµατα για να δούµε πώς συγκρίνεται η συµπεριφορά των αγραµµατικών, µιας και τα δύο είδη προτάσεων/ρηµάτων εµπλέκουν µετακίνηση ενός αντικειµένου σε θέση υποκειµένου. Αυτό που πρέπει να κρατήσουµε ως αυτό το σηµείο από τις µελέτες της γλώσσας των αγραµµατικών µε µητρική γλώσσα την Αγγλική ως προς τα αναιτιατικά ρήµατα είναι ότι δυσκολεύονται, και η δυσκολία τους έχει αποδοθεί στο γεγονός ότι η ΟΦ υποκείµενό τους έχει µετακινηθεί στη θέση υποκειµένου (από τη θέση αντικειµένου) έχει δηλαδή θεωρηθεί υπεύθυνη η συντακτική τους δοµή, στην οποία αναφερθήκαµε στο (16). Επίσης, τα ρήµατα µε λίγους θεµατικούς ρόλους είναι σε καλύτερη κατάσταση από αυτά µε περισσότερους Η θεµατική δοµή των Ελληνόφωνων αγραµµατικών Στην Ελληνική, τα αναιτιατικά ρήµατα µπορούν να εµφανιστούν είτε µε ενεργητική, είτε µε µη-ενεργητική µορφολογία, δηλ. µε την ίδια µορφολογία που χρησιµοποιείται στα παθητικά ρήµατα. Ήδη τα δύο ρήµατα που εµφανίζονται στην πρόταση (15β) µας έδωσαν µία γεύση γι αυτή την εναλλαγή. Έχουµε λοιπόν αναιτιατικά ρήµατα µε ενεργητική µορφολογία, (32α), αναιτιατικά ρήµατα µε µη-ενεργητική µορφολογία, (32β), και αναιτιατικά ρήµατα που µπορούν να έχουν είτε ενεργητική είτε µη-ενεργητική µορφολογία (32γ): (32) α. Το µπουκάλι άδειασε. β. Η σηµαία σκίστηκε. γ. Το τραπεζοµάντηλο λέρωσε/λερώθηκε. 21

9 Σε µία µελέτη τους οι Stavrakaki κ.α. (2011) βρήκαν ότι οι πέντε αγραµµατικοί που συµµετείχαν στα πειράµατα είχαν πολύ χειρότερη επίδοση από την οµάδα ελέγχου χωρίς γλωσσικά προβλήµατα ως προς την παραγωγή των αναιτιατικών ρηµάτων. Για να δώσουµε µία ιδέα, ενώ η παραγωγή των αγραµµατικών και της οµάδας ελέγχου ως προς τα µεταβατικά ρήµατα ήταν 88% έναντι 99% σωστές απαντήσεις αντίστοιχα, στα αναιτιατικά ρήµατα ήταν 21% έναντι 93%. Όταν οι αγραµµατικοί έπρεπε να πουν, για παράδειγµα, «το µπουκάλι άδειασε» έλεγαν «κάποιος άδειασε το µπουκάλι». Με άλλα λόγια, τους ήταν δύσκολο να φτιάξουν µία πρόταση που η πρώτη ΟΦ να έχει το θεµατικό ρόλο του θέµατος κι έπρεπε να την αλλάξουν έτσι ώστε η πρώτη ΟΦ να έχει τον θεµατικό ρόλο του δράστη. Παρόµοιο λάθος έκαναν και άτοµα από το δείγµα ελέγχου, αλλά σε πολύ πιο µικρά ποσοστά. Να σηµειωθεί ότι δύο από τους πέντε αγραµµατικούς δεν µπόρεσαν να παράγουν καθόλου αναιτιατικά ρήµατα, κάτι που σε καµία περίπτωση δεν συνέβη µε συµµετέχοντες από την οµάδα ελέγχου. Στην κατανόηση οι αγραµµατικοί τα πήγαν πολύ καλύτερα, αλλά, και πάλι, απέδωσαν πιο χαµηλά από το δείγµα ελέγχου στα αναιτιατικά ρήµατα (84% έναντι 99%). Έχει ενδιαφέρον όµως ότι απέδωσαν λίγο καλύτερα σε εκείνα τα αναιτιατικά ρήµατα που είχαν µη-ενεργητική µορφολογία, π.χ., Το καλώδιο συνδέθηκε παρά σε αυτά που είχαν ενεργητική, π.χ., Η πόρτα άνοιξε. Αυτή η συµπεριφορά φανερώνει ότι δεν έχουν µόνο σοβαρό πρόβληµα στο να αποδώσουν τον θεµατικό ρόλο του δέκτη/θέµατος στην πρώτη ΟΦ που βλέπουν, αλλά τους επηρεάζει και η µορφολογία. Τους είναι δηλαδή πιο δύσκολο να ερµηνεύσουν το υποκείµενο ως θέµα (το οποίο, σύµφωνα µε τα όσα ισχύουν για τη δοµή των αναιτιατικών ρηµάτων έχει µετακινηθεί στη θέση υποκειµένου από τη θέση του τους αντικειµένου) όταν η µορφολογία του αναιτιατικού ρήµατος είναι ενεργητική. Οι Stavrakaki και συνεργάτες (2011) αποδίδουν το έλλειµµα των Ελλήνων αγραµµατικών ως προς τα αναιτιατικά ρήµατα στην µη αντιστοιχία µεταξύ θεµατικών ρόλων και συντακτικών λειτουργιών, επικαλούµενοι τους Schwartz και συνεργάτες 1987), και γενικότερα τη αναντιστοιχία µεταξύ µορφολογίας και σύνταξης, η οποία µεγεθύνεται στους αγραµµατικούς ακριβώς στην περίπτωση εκείνων των αναιτιατικών ρηµάτων που έχουν ενεργητική µορφολογία, και άρα προδιαθέτουν να ερµηνεύσει κάποιος το υποκείµενο ως δράστη και όχι ως δέκτη/θέµα. Εκτός από τους ισχυρισµούς των Stavrakaki κ. α. (2011) που είναι αρκετά προς αυτή την κατεύθυνση, και τους ισχυρισµούς της Kegl (1995), που επίσης είναι, αλλά πολύ αµυδρά, δεν ήταν µέχρι τότε συχνό στην έρευνα επί των αγραµµατικών να αποδίδονται τα προβλήµατα που έχουν στα αναιτιατικά ρήµατα, όχι στη µετακίνηση της ΟΦ από τη θέση αντικειµένου στη θέση υποκειµένου, αλλά στο γεγονός ότι κατά κάποιον τρόπο παραβιάζεται µια ιεραρχία θεµατικών ρόλων. Σύµφωνα µε αυτή την ιεραρχία, η πρώτη ΟΦ στην πρόταση έχει το θεµατικό ρόλου του δράστη, η επόµενη του οργάνου και, τέλος πάντων, τελευταίος στην ιεραρχία έρχεται ο θεµατικός ρόλος του δέκτη/θέµατος. Αυτή η ιεραρχία, αναφέρθηκε για πρώτη φορά από τον Fillmore (1968) και αποτέλεσε τη βάση για πολλή σχετική έρευνα στη συνέχεια από τους θεωρητικούς γλωσσολόγους (Grimshaw 1990, Levin & Rappaport 2005, µεταξύ πολλών άλλων). Η ιδέα είναι, λοιπόν, ότι υπάρχει µία συγκεκριµένη Θεµατική Ιεραρχία (Thematic Hierarchy), η οποία στην περίπτωση των παρακάτω τριών θεµατικών ρόλων είναι ως εξής: 8 (33) ράστης > Όργανο > έκτης/θέµα Αυτή η ιεραρχία σηµαίνει ότι η ΟΦ µε τον υψηλότερο στη ιεραρχία θεµατικό ρόλο (δηλ. αυτόν προς τα αριστερά) θα είναι και το υποκείµενο της πρότασης. ηλαδή, αν ένα ρήµα έχει θεµατικό ρόλο δράστη και δέκτη, για παράδειγµα, η ΟΦ που έχει τον θεµατικό ρόλο του δράστη θα είναι το υποκείµενο της πρότασης, (34α). Αν δεν υπάρχει θεµατικός ρόλος δράστη, αλλά υπάρχει θεµατικός ρόλος οργάνου και δέκτη, η ΟΦ που είναι υποκείµενο της πρότασης είναι αυτή που φέρει το θεµατικό ρόλο του οργάνου, (34β). Σε κάθε περίπτωση, ο θεµατικός ρόλος του δέκτη έρχεται τρίτος (τουλάχιστον) στη σειρά, και είναι υποκείµενο της πρότασης όταν δεν υπάρχουν οι δύο άλλοι, (34γ). (34) α. Η Μαρία άνοιξε την πόρτα. β. Το κλειδί άνοιξε την πόρτα. γ. Η πόρτα άνοιξε. Σύµφωνα µε την παραπάνω ιεραρχία λοιπόν, είναι σε µεγάλο βαθµό αναµενόµενο η πρώτη ΟΦ που συναντάµε σε µία πρόταση να φέρει τον θεµατικό ρόλο του δράστη, κι έτσι να παρουσιάζεται δυσκολία όταν δεν συµβαίνει κάτι τέτοιο, αλλά η πρώτη ΟΦ που συναντάµε φέρει τον θεµατικό ρόλο του θέµατος. Αυτό ακριβώς συµβαίνει στην περίπτωση των αναιτιατικών ρηµάτων. Όπως προαναφέρθηκε, σύµφωνα µε τους 22

10 Stavrakaki και συνεργάτες (2011), το πρόβληµα που έχουν οι αγραµµατικοί µε τα αναιτιατικά ρήµατα συνίσταται στο να κάνουν την αντιστοίχιση των θεµατικών ρόλων µε τις ΟΦ στη σειρά που τις συναντάµε καθώς αρχίζουµε να αποκωδικοποιούµε την πρόταση. Ακριβώς αυτή την κατεύθυνση ακολουθεί και µία άλλη µελέτη των αναιτιατικών προτάσεων/ρηµάτων της Ελληνικής, αυτή των Koukoulioti & Stavrakaki (2014), η οποία στηρίζεται εξ ολοκλήρου στις αρχές της Θεµατικής οµής, και ιδιαίτερα σε πτυχές αυτής που αναπτύχθηκαν από την Grimshaw (1990). ύο πράγµατα αξίζει να σηµειωθούν σε σχέση µε αυτή την έρευνα: πρώτον, το δείγµα των αφασικών που µελετήθηκαν (10 στο σύνολο) δεν ήταν µόνο Broca/αγραµµατικοί, αλλά διαφόρων ειδών παρόλα αυτά, όλοι είχαν προβλήµατα µε τα αναιτιατικά ρήµατα (αλλά όχι σε τόσο µεγάλο βαθµό όσο οι αγραµµατικοί). εύτερον, το πρόβληµα των αφασικών δεν αποδόθηκε στη δυσκολία αντιστοίχησης θεµατικών ρόλων και ΟΦ, αλλά στην υπεροχή των µεταβατικών και εργαστικών ρηµάτων, ακριβώς επειδή έχουν τον θεµατικό ρόλο του δράστη, ο οποίος εµφανίζεται στην πρώτη ΟΦ της πρότασης, ανεξάρτητα µε το αν υπάρχουν ή αν δεν υπάρχουν άλλοι θεµατικοί ρόλοι. 9 Τα ίδια ρήµατα, δηλαδή, τα αναιτιατικά και τα εργαστικά ρήµατα, µελετήθηκαν και από τους Peristeri κ.α. (2013), αλλά µε διαφορετικό τρόπο, δηλ., δια µέσου µίας δοκιµασίας επεξεργασίας σε πραγµατικό χρόνο (on-line). Οι ερευνήτριες θέλησαν να δουν κατά πόσο στις προτάσεις µε αναιτιατικά ρήµατα οι αφασικοί Broca ήταν ευαίσθητοι ως προς το σηµείο από το οποίο ξεκινά το υποκείµενο των αναιτιατικών προτάσεων σύµφωνα µε τη συντακτική θεωρία, δηλ., από τη θέση αντικειµένου του ρήµατος, (16β). Προφανώς, οι ως άνω ερευνήτριες πίστευαν ότι υπάρχει µετακίνηση στα αναιτιατικά ρήµατα, η οποία αφήνει πίσω της ένα ίχνος, και ήθελαν να δουν κατά πόσο οι αφασικοί είναι ευαίσθητοι ως προς την παρουσία του ίχνους µέσα από τις δοκιµασίες που τους δόθηκαν. Αυτό που έκαναν ήταν να τους δώσουν διαφόρων ειδών προτάσεις µε εργαστικά και αναιτιατικά ρήµατα, για να δουν σε ποια από τα τρία σηµεία που φαίνεται το σηµάδι # έδειχναν ευαισθησία ως προς µία σηµασιολογικά συγγενή λέξη. (35) α. Ο δολοφόνος # µε το αγγελικό πρόσωπο ξαφνικά δραπέτευσε # όταν ο αστυνοµικός κοιµήθηκε στην καρέκλα του τµήµατος # έξω από το κελί. β. Ο άρρωστος # µε τις λίγες ηµέρες ζωής ξαφνικά γιατρεύτηκε # όταν επισκέφτηκε ένα µοναστήρι πριν λίγες µέρες # και έκανε ένα τάµα. γ. Τα λουλούδια # στην άκρη του δρόµου δυστυχώς µαράθηκαν # όταν ο κηπουρός αρρώστησε πολύ βαριά # και δεν δούλεψε για δέκα µήνες. δ. Ο τραγουδιστής # µε τις πολλές επιτυχίες ξαφνικά κρύωσε # όταν βγήκε χωρίς παλτό # στον δρόµο που χιόνιζε. ε. Το δένδρο # στο κέδρο του κήπου ξαφνικά άνθισε # όταν ο καιρός έγινε καλύτερος # και ανέβηκε η θερµοκρασία. Στις παραπάνω προτάσεις, το 2ο σηµείο # είναι ακριβώς η θέση από την οποία ξεκινούν τα υποκείµενα των προτάσεων (35β-ε) πριν καταλήξουν στη θέση υποκειµένου, είναι δηλαδή το σηµείο του ίχνους του υποκειµένου των αναιτιατικών ρηµάτων. Το υποκείµενο της πρότασης (35α) όµως δεν έχει µετακινηθεί στη θέση υποκειµένου, αντίθετα, ήταν πάντα εκεί, αφού το ρήµα δεν είναι αναιτιατικό. Υπάρχει όµως και σε αυτή την πρόταση το 2ο σηµείο #, κατ αναλογία µε τις υπόλοιπες προτάσεις, ώστε να διερευνηθεί αν υπάρχει διαφορά, γιατί λογικά, κι αν το πείραµα είναι καλό, θα πρέπει να υπάρχει. Οι προτάσεις (35β-γ) διαφέρουν από τις (35δ-ε) ως προς το ότι, αν και τα ρήµατα είναι αναιτιατικά, τα πρώτα δύο έχουν µη-ενεργητική µορφολογία, ενώ τα δεύτερα δύο έχουν ενεργητική µορφολογία (και δεν µπορούν να έχουν και µηενεργητική). Τέλος, η πρώτη πρόταση κάθε ζεύγους έχει έµψυχο υποκείµενο, ενώ η δεύτερη άψυχο. Η δοκιµασία των Peristeri κ.α. (2013) πηγάζει από την προσδοκία ότι: α) το 2ο σηµείο # θα πρέπει να συµπεριφέρεται διαφορετικά στις προτάσεις µε αναιτιατικά ρήµατα, δηλ., στις προτάσεις (35β-ε), απ ότι στις υπόλοιπες, π.χ., (35α), ακριβώς επειδή είναι το σηµείο από το οποίο ξεκινάει το εσωτερικό όρισµα του ρήµατος και µετακινείται στη θέση υποκειµένου, δηλαδή είναι το σηµείο του ίχνους της µετακίνησης και β) το 2ο σηµείο # θα συµπεριφέρεται διαφορετικά από τα άλλα δύο σηµεία #, και πάλι για τον ίδιο λόγο, δηλ., επειδή αυτή είναι µόνη θέση που σχετίζεται µε το ίχνος της µετακίνησης. Κατά την εκτίµησή µου, τα αποτελέσµατά της έρευνας δεν ήταν απόλυτα ξεκάθαρα. Οι συµµετέχοντες της οµάδας ελέγχου πάντως έδειξαν ευαισθησία ως προς το 2ο σηµείο #. Οι αφασικοί όµως έδειξαν ευαισθησία µόνο για µία κατηγορία αναιτιατικών ρηµάτων, δηλαδή, αυτά που είχαν µη-ενεργητική µορφολογία, (35β-γ), και όχι ως προς το 2ο σηµείο #, αλλά ως προς το 3ο. Παρά τα όχι ιδιαίτερα προφανή 23

11 αποτελέσµατα, η µελέτη έχει ενδιαφέρον για µία σειρά από λόγους. Πρώτα απ όλα µας δείχνει ένα διαφορετικό τρόπο διερεύνησης του θέµατος. Αποτελεί µία δοκιµασία η οποία προσφέρει εξαιρετικά επιχειρήµατα για το ότι τα συγκεκριµένα ρήµατα εµπλέκουν µετακίνηση αλλιώς δεν θα µπορούσε να εξηγηθεί η ιδιαίτερη ευαισθησία ως προς το 2ο σηµείο # από την οµάδα ελέγχου. Αυτό δεν είναι αµελητέο εύρηµα, γιατί είµαι σχεδόν σίγουρη ότι υπάρχουν αναγνώστες που δεν πείστηκαν ότι οι δύο προτάσεις στο (15) έχουν διαφορετική δοµή, τουλάχιστον µετά από τα όσα έχουµε πει ως τώρα, ή και που γενικά δεν πείθονται για τις µετακινήσεις των διαφόρων στοιχείων της πρότασης. 10 Ακόµη, αποτελεί αυτό ακριβώς το είδος πειράµατος που είναι σε θέση να αξιολογήσει ανάµεσα σε δύο προσεγγίσεις των δυσκολιών που έχει ένας συγκεκριµένος πληθυσµός ως προς τα αναιτιατικά ρήµατα: αυτή που αποδίδει τις δυσκολίες στην παραβίαση της θεµατικής ιεραρχίας, και αυτή που τα αποδίδει σε (πιθανά) προβλήµατα µε τη µετακίνηση του εσωτερικού ορίσµατος στη θέση υποκειµένου, διαδικασία η οποία εµπλέκεται στα αναιτιατικά ρήµατα σύµφωνα µε όλες τις επικρατούσες απόψεις. Αν τα αποτελέσµατα µας δείχνουν τελικά ότι οι αφασικοί, αντίθετα µε την οµάδα το δείγµα ελέγχου, δεν δείχνουν ευαισθησία ως προς το σηµείο από το οποίο ξεκινά η µετακίνηση του εσωτερικού ορίσµατος, πιθανώς να µην αντιλαµβάνονται καν τη µετακίνηση. Αν όµως δεν αντιλαµβάνονται τη µετακίνηση, θα µπορούσε να υποθέσει κανείς ότι δεν τους δυσκολεύει. Με τη σειρά του, αυτό µας κάνει να καταλήξουµε στο ότι τα προβλήµατα που έχουν οι αγραµµατικοί µε τα αναιτιατικά ρήµατα πιθανώς να µην οφείλονται στη µετακίνηση του εσωτερικού ορίσµατος, αλλά στην παραβίαση της ιεραρχικής δοµής των θεµατικών ρόλων (33). Εν κατακλείδι, θα µπορούσε να φανταστεί κανείς ότι, ανάλογα µε την αιτία της δυσκολίας, θα πρέπει να διαφέρει και η παρέµβαση ως προς τις συγκεκριµένες γλωσσικές εκφράσεις προκειµένου να είναι αποτελεσµατική. 3.2 Θεµατικοί ρόλοι και Θεραπεία Σε αυτή την ενότητα θα δούµε πώς οι πληροφορίες που παραθέσαµε σε αυτό το Κεφάλαιο µπορούν να χρησιµεύσουν στη θεραπεία των γλωσσικών διαταραχών των πληθυσµών µε ελλείµµατα στη θεµατική δοµή. Θα αναφερθούµε λοιπόν σε πρόσφατες προσπάθειες οι οποίες εκπαιδεύουν την παραγωγή των ρηµάτων, όχι µόνο µεµονωµένα, ούτε µε φωνολογική ή άλλη σηµασιολογική βοήθεια, αλλά µέσα στην πρόταση και σε συνάρτηση µε τους θεµατικούς ρόλους τους και τις αντίστοιχες ΟΦ που τους λαµβάνουν. Αυτές οι προσπάθειες έχουν γίνει στο εργαστήριο της Thompson, του Πανεπιστηµίου Northwestern, και έχουν δηµοσιευθεί στο άρθρο Thompson κ.α. (2013). Να σηµειώσουµε ότι στα Κεφάλαια 5 και 6 θα συζητήσουµε πρακτικές θεραπείας από την ίδια επιστηµονική οµάδα σε συντακτικά πολύπλοκες προτάσεις, δηλ. σε ερωτηµατικές και παθητικές (Thompson et al. 1997). Σε αυτό το Κεφάλαιο θα µιλήσουµε για απλές προτάσεις, αλλά µε σύνθετη θεµατική δοµή. Με τον όρο «σύνθετη θεµατική δοµή», αναφερόµαστε απλά και µόνο σε προτάσεις που περιέχουν ρήµατα µε τρεις θεµατικούς ρόλους (αντί για έναν ή δύο). Οι Thompson και συνεργάτες (2013) επέλεξαν µία οµάδα οκτώ αγραµµατικών, στους µισούς από τους οποίους εφάρµοσαν εντατική θεραπεία ως προς τη θεµατική δοµή των ρηµάτων µε τρεις θεµατικούς ρόλους και οι άλλοι τέσσερις αποτέλεσαν την οµάδα ελέγχου. Να διευκρινίσουµε ότι οι αγραµµατικοί δεν αντιµετωπίζουν προβλήµατα στην κατανόηση των ρηµάτων, αλλά δυσκολεύονται να τα παράγουν. Σε αυτή την περίπτωση, και πριν από την θεραπεία που θα παρουσιάσουµε στη συνέχεια, αλλά φυσικά και µετά, αξιολόγησαν τις παραγωγές όλων των ρηµάτων και όλων των αγραµµατικών, δηλ., ρήµατα µε ένα, δύο, ή και µε τρεις θεµατικούς ρόλους, τόσο από τους τέσσερις στους οποίους εφαρµόστηκε η παρέµβαση, όσο και στους άλλους τέσσερις. Η θεραπεία διήρκεσε το πιο πολύ 20 συνεδρίες, της µιάµιση ώρας η κάθε µία, δύο φορές τη βδοµάδα, µέχρι οι συµµετέχοντες να φτάσουν το ποσοστό της 80% ακριβούς παραγωγής των ρηµάτων τόσο ως προς την κατονοµασία, όσο και ως προς την παραγωγή τους στην πρόταση. Η διαδικασία ήταν απλή και ταυτόχρονα έξυπνη κατά τη γνώµη µου. Στο τραπεζάκι της συνεδρίας υπήρχε µία εικόνα που απεικόνιζε αυτό που λέει το ρήµα/πρόταση, π.χ., το αγόρι δίνει το µήλο στον δάσκαλο. Στην αρχή ο ερευνητής έδειχνε και κατονόµαζε στον συµµετέχοντα αγραµµατικό όλες τις ΟΦ της εικόνας, και του ζητούσε να κατονοµάσει ο ίδιος την πράξη. Μετά ο ερευνητής έβαζε στο τραπέζι κάρτες, κάθε µία από τις οποίες είχε κάθε λέξη της πρότασης, δηλ. µία κάρτα µε τη λέξη «το αγόρι», µία µε τη λέξη «δίνει», κλπ. Στη συνέχεια ο ερευνητής επαναλάµβανε τις λέξεις και εξηγούσε τους θεµατικούς ρόλους, ως εξής: έχουµε µία λέξη το «δίνω» που δείχνει µία πράξη. Αυτή η πράξη σηµαίνει ότι κάποιος την κάνει, αυτός ο κάποιος είναι «το παιδί», δηλ., «το παιδί δίνει». Η συγκεκριµένη πράξη, «δίνω», σηµαίνει ότι υπάρχει κάτι στο οποίο την κάνεις, «το µήλο», δηλ. «το αγόρι δίνει το µήλο». Η πράξη «δίνω» σηµαίνει ακόµη ότι υπάρχει κάποιος που τη δέχεται, «ο δάσκαλος», και καταλήγουµε στο ότι «το 24

12 αγόρι δίνει το µήλο στο δάσκαλο». Μπορούµε να φανταστούµε ελαφρώς διαφορετικούς τρόπους περιγραφής των θεµατικών ρόλων, η ουσία όµως είναι ότι ουσιαστικά διδάχτηκε στον αγραµµατικό η δοµή των θεµατικών ρόλων, δηλ., η σχέση της κάθε ΟΦ µε το Ρήµα (χωρίς να πεις κανείς βέβαια, αυτό είναι δράστης, αυτό είναι θέµα, κλπ.). Καθώς οι ερευνητές εξηγούσαν τον κάθε θεµατικό ρόλο, έβαζαν και την κάρτα µε τη λέξη στη σειρά πάνω στο τραπέζι, έτσι ώστε να σχηµατίζεται σιγά-σιγά η πρόταση. Μετά, έπαιρναν τις κάρτες, τις ανακάτευαν και ζητούσαν από τον αγραµµατικό να τις βάλει πάλι µε τη σειρά και να διαβάσει την πρόταση. Αφού το έκανε, εξαφάνιζαν τις κάρτες, και ζητούσαν από τον συµµετέχοντα αγραµµατικό να πει την πρόταση βλέποντας την εικόνα µόνο. Ενδεικτικά, µετά τη συγκεκριµένη παρέµβαση οι συµµετέχοντες στο πείραµα είχαν σωστή παραγωγή προτάσεων από 38% µέχρι 68%, ενώ πριν από την παρέµβαση είχαν 0% έως 33% σωστές απαντήσεις. Οι αγραµµατικοί της οµάδας ελέγχου είχαν στην ίδια δοκιµασία 3% ως 65% σωστές απαντήσεις πριν τη θεραπεία (στην άλλη οµάδα) και 5% έως 55% σωστές απαντήσεις µετά το τέλος της θεραπείας που εφαρµόστηκε στην άλλη οµάδα. Το ενδιαφέρον είναι ότι οι αγραµµατικοί στους οποίους εφαρµόστηκε η παρέµβαση έδειξαν βελτίωση όχι µόνο στα τριθέσια ρήµατα (τα οποία ήταν και τα µόνο στα οποία έγινε παρέµβαση, όπως είπαµε), αλλά τόσο στα µονοθέσια όσο και στα διθέσια. Στην άλλη οµάδα δεν υπήρξε βελτίωση σε αυτά τα ρήµατα, όπως θα ήταν αναµενόµενο εξάλλου. Μία σηµαντική λεπτοµέρεια που δεν ξέρουµε είναι κατά πόσο οι αγραµµατικοί της οµάδας ελέγχου, στο διάστηµα της παρέµβασης στην άλλη οµάδα, δεν έκαναν καθόλου θεραπεία, ή έκαναν τη συµβατική. Όπως και να είναι όµως, εκτιµώ ότι τα αποτελέσµατα ήταν εντυπωσιακά. Το άρθρο δίνει επίσης πολλές πληροφορίες για την ανάκτηση και άλλων ικανοτήτων (νευρονικών και γενικότερων συµπεριφορικών) της οµάδας στην οποία εφαρµόστηκε η θεραπεία, τις οποίες µπορεί να αναζητήσει κανείς, αφού εδώ εστιάζουµε στις γλωσσικές ικανότητες. Μία ατέλεια της παραπάνω έρευνας, που, από την άλλη πλευρά, παρέχει εξαιρετικές ευκαιρίες για βελτίωση και συµβολή µε νέες γνώσεις από πλευράς µας είναι ότι τα µονοθέσια ρήµατα που αξιολογήθηκαν πριν και µετά τη θεραπεία, δεν ήταν αναιτιατικά. Έτσι δεν µπορούµε να δούµε αν η µέθοδος παρέµβασης που ακολουθήθηκε για τα τριθέσια ρήµατα, η οποία εστίαζε στη δοµή των θεµατικών ρόλων όπως επισηµάναµε, αλλά επηρέασε τόσο το διθέσια όσο και τα µονοθέσια ρήµατα, επηρέασε και τα αναιτιατικά. Σε κάθε περίπτωση, το γεγονός ότι οι δυσκολίες που παρουσιάζουν ως προς τα αναιτιατικά ρήµατα οι αγραµµατικοί (αλλά και άλλοι αφασικοί, όπως είδαµε) έχουν ήδη προσεγγιστεί από δύο κατευθύνσεις, δηλ., είτε ότι εµπλέκουν µετακίνηση (της ΟΦ που καταλήγει να είναι το υποκείµενό τους), είτε ότι παραβιάζουν τη θεµατική ιεραρχία, συνεπώς, προσφέρεται µια σειρά από εναλλακτικούς τρόπους παρέµβασης για τη βελτίωσή τους. Σηµειώσεις 1 Όσον αφορά τέτοιου είδους ρήµατα όµως, δεν είναι ξεκάθαρο αν αποτελούν ένα ρήµα ή δύο διαφορετικά ρήµατα. 2 Στις τελευταίες δύο προτάσεις υπάρχει ένας θεµατικός ρόλος παραπάνω από τον αριθµό των ΟΦ που βλέπουµε. Είναι ο θεµατικός ρόλος που έχει το υποκείµενο της πρότασης, το οποίο δεν βλέπουµε επειδή η Ελληνική επιτρέπει οι προτάσεις της να µην εκφράζουν πάντα τα υποκείµενά τους. 3 Για την ακρίβεια, αυτό που αποδίδει θεµατικό ρόλο στο στοιχείο που βρίσκεται στη θέση του υποκειµένου δεν είναι το Ρήµα, αλλά ολόκληρη η Ρηµατική Φράση (ΡΦ). Θα επανέλθουµε σε αυτό το θέµα στο Κεφάλαιο 6. 4 Συνήθως χρησιµοποιούµε κεφαλαία γράµµατα για να δείξουµε ιδιαίτερο επιτονισµό. 5 είτε το άρθρο του Landau (2010) για µια σειρά από κριτήρια που δείχνουν πώς µια ΟΦ που δεν είναι φανερή, τελικά υπάρχει στη συντακτική δοµή της πρότασης, και άρα αναπαρίστανται συντακτικά, καθώς και για τις ιδιότητες αυτών των ΟΦων. 6 Αυτό το κενό υποκείµενο είναι διαφορετικού τύπου από το κενό υποκείµενο απαρεµφατικών προτάσεων των γλωσσών που έχουν απαρέµφατα, π.χ., John wants to win. 7 Για πολύ καλή παρουσίαση των παραπάνω θεµάτων, βλέπε Lasnik (2000: Κεφάλαιο 3) και Θεοφανοπούλου-Κοντού (2002: Κεφάλαιο 4). 8 Αν θέλουµε να λάβουµε υπόψη µας κι άλλους θεµατικούς ρόλους, η ιεραρχία είναι ως εξής: (i) ράστης > Φορέας Εµπειρίας > Στόχος/Πηγή/Τόπος > έκτης/θέµα (Grimshaw 1990) 25

13 Θα πρέπει βέβαια να σηµειώσουµε ότι κάποιες ιεραρχίες έχουν αµφισβητηθεί, αν και όχι αυτή που µας ενδιαφέρει και αφορά τον ράστη και τον έκτη. Για περισσότερες πληροφορίες δείτε (Levin & Rappaport 2005). 9 Να σηµειώσουµε ότι οι Koukoulioti & Stavrakaki (2014) αρνούνται ότι στην Ελληνική υπάρχει µετακίνηση του αντικειµένου σε θέση υποκειµένου γενικότερα (π.χ., στα αναιτιατικά και στα παθητικά ρήµατα), επικαλούµενες τις Alexiadou & Anagnostopoulou (1998) γι αυτόν τον ισχυρισµό (που όµως, κατά τη γνώµη µου, δεν έχουν κάνει). Σε κάθε περίπτωση, επειδή ακριβώς αρνούνται ότι στην Ελληνική υπάρχει αυτού του τύπου η µετακίνηση, ανατρέχουν καθ ολοκληρίαν σε θεωρίες Θεµατικής οµής προκειµένου να εξηγήσουν τα ελλείµµατα που έχουν οι αφασικοί ως προς τα αναιτιατικά ρήµατα. 10 Θα πρέπει να επισηµάνουµε ότι η πρώτη έρευνα που µελέτησε και συνέκρινε την δοµή εργαστικών και αναιτιατικών ρηµάτων µε ψυχογλωσσολογικές µεθόδους ήταν αυτή των Friedman κ.α. (2008) η οποία επίσης χρησιµοποίησε πειράµατα σε πραγµατικό χρόνο (on line). Η µελέτη έγινε στην Αγγλική και βρήκε επίσης διαφορά ανάµεσα στις δύο κατηγορίες ρηµάτων, ως προς το σηµείο απ όπου ξεκινά το εσωτερικό όρισµα των αναιτιατικών πριν καταλήξει στη θέση υποκειµένου, την οποία απέδωσε στη διαφορετική τους δοµή, δηλαδή στο γεγονός ότι µόνο τα υποκείµενα των αναιτιατικών είναι αποτέλεσµα µετακίνησης. 26