Η ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΗΣ ΣΚΗΝΗΣ ΤΟΥ «Μ ΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΜΟΝΟΚΕΡΩΤΟΣ» ΑΠΟ ΤΟ Μ ΥΘΙΣΤΟΡΗΜ Α «ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΙΩΑΣΑΦ» ΣΤΗΝ ΕΑΑΑΔΙΚΗ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑ*

Transcript

1 ΕΥΗ Δ Η Μ. Σ Α Μ Π Α Ν ΙΚ Ο Υ Η ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΗΣ ΣΚΗΝΗΣ ΤΟΥ «Μ ΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΜΟΝΟΚΕΡΩΤΟΣ» ΑΠΟ ΤΟ Μ ΥΘΙΣΤΟΡΗΜ Α «ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΙΩΑΣΑΦ» ΣΤΗΝ ΕΑΑΑΔΙΚΗ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑ* Σ τ ο ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ικ ό π ρ ό γ ρ α μ μ α τ ο υ π α ρ ε κ κ λ η σ ίο υ τ ω ν Τ ρ ι ώ ν Ι ε ρ α ρ χ ώ ν τ η ς Μ. Β α ρ λ α ά μ σ τ α Μ ε τ έ ω ρ α ( ) (εικ. 1 2 ) \ σ υ μ π ε ρ ιλ α μ β ά ν ε τ α ι μ ια π α ρ ά σ τ α σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ τ ο υ «φ ε ύ γ ο ν τ ο ς α π ό π ρ ο σ ώ π ο υ μ α ιν ο μ έ ν ο υ μ ο ν ο κ έ - ρ ω τ ο ς». Η π α ρ ά σ τ α σ η β ρ ίσ κ ε τ α ι σ τ ο Ν. τ ο ίχ ο τ ο υ Ι ε ρ ο ύ (σ τ η Ν Α γ ω ν ία ), α ν ά μ ε σ α σ τ ις π α ρ α σ τ ά σ ε ις τ ο υ Ι ω ν ά σ τ ο σ τ ό μ α τ ο υ κ ή τ ο υ ς ( Α ν. τ ο ί χ. ) κ α ι τ ο υ «Ο ρ ά μ α τ ο ς Α δ ε λ φ ε ίο υ» (Ν. τ ο ίχ ο ς, π α ρ ά σ τ α σ η π ο υ σ χ ε τ ίζ ε τ α ι μ ε τ ο Χ ρ υ σ ό σ τ ο μ ο ) 2. Έ ν α δ έ ν δ ρ ο, τ ο δ έ ν δ ρ ο τ η ς ζ ω ή ς, α π ε ι κ ο ν ί ζ ε τ α ι σ τ ο δ ε ξ ιό τ μ ή μ α 'τ η ς π α ρ ά σ τ α σ η ς, μ έ σ α σ ε β ρ α χ ώ δ ε ς τ ο π ί ο π ο υ α π ο δ ί δ ε τ α ι σ ύ μ φ ω ν α μ ε κ α ν ό ν ε ς π ρ ο ο π τ ικ ή ς. Σ τ ι ς ά κ ρ ε ς τ ω ν φ ύ λ λ ω ν τ ο υ ε ικ ο ν ίζ ο ν τ α ι μ ι κ ρ ο ί κ ό κ κ ιν ο ι κ α ρ π ο ί σ α ν κ ε ρ ά σ ια. Δ ύ ο υ π ε ρ μ ε γ έ θ η (σ ε σ χ έ σ η μ ε τ η ν κ λ ίμ α κ α τ ο υ δ έ ν δ ρ ο υ ) π ο ν τ ίκ ια, ε ικ ο ν ίζ ο ν τ α ι ν α κ α τ α τ ρ ώ γ ο υ ν τ η β ά σ η τ ο υ δ έ ν δ ρ ο υ, ε κ α τ έ ρ ω θ ε ν, τ ο μ α ύ ρ ο ( ν ύ χ τ α ) σ τ α δ ε ξ ιά, τ ο λ ε υ κ ό (η μ έ ρ α ) σ τ α α ρ ισ τ ε ρ ά. Α κ ρ ιβ ώ ς κ ά τ ω α π ό τ ο δ έ ν δ ρ ο, α π ε ικ ο ν ίζ ε τ α ι κ ε ν ό τ ο σ κ ο τ ε ιν ό σ π ή λ α ιο τ ο υ Α δ η. Σ τ ο ν ά ξ ο ν α * Θερμές ευχαριστίες οφείλω στον επιβλέποντα καθηγητή μου κ. Μ ίλτο Γαρίδη, για την π ο λύτιμη καθοδήγησή του κατά τη διάρκεια της συγγραφής της μελέτης αυτής. Ευχαριστώ επίσης θερμά τις καθηγήτριές μου κ. Αγγελική Σταυροπούλου-Μακρή και κ. Μ αντώ Παπαδάκη, που διάβασαν το άρθρο και διέθεσαν πολύτιμο χρόνο για ουσιαστικές παρατηρήσεις. Χ ωρίς τη βοήθειά τους η μελέτη αυτή θα ήταν αδύνατο να ολοκληρωθεί. Ευχαριστώ επίσης τον ηγούμενο της Μ. Βαρλαάμ π. Ισίδωρο, καθώς και τον Σεβασμ. Μητροπολ. Τρίκκης και Σταγών κ. Αλέξιο, για τη βοήθειά τους στη συλλογή φωτογρ. υλικού. 1. Η ζωγραφική του παρεκκλησίου αποτελεί το θέμα της διδακτορικής μου διατριβής που βρίσκεται σε προχωρημένο στάδιο. Το εικονογραφικό πρόγραμμα είναι το σύνηθες για την εποχή, δηλ. Δωδεκάορτο, Ακάθιστος, δογματικές-λειτουργικές σκηνές (ιερό). Α γιοι, και μερικά άλλα θέματα. Πρωτότυπες είναι μόνο δύο σκηνές που σχετίζονται με το Χρυσόστομο (Κοίμηση, Όραμα Αδελφείου). Σχετικά με αυτές: Α. Ξυγγόπουλος, Παραστάσεις της Κοιμήσεως του Χρυσοστόμου και των μετ' αυτήν, ΕΕΒΣ 9 (1932), Οι τοιχογραφίες σώζονται σε άριστη κατάσταση και έχουν γίνει σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή από τον ιερέα ζωγράφο Ιωάννη από τους Σταγούς (Καλαμπάκα) και τα παιδιά του. 2. Για την παράσταση: Α. Ξυγγόπουλος, Σχεδίασμα ιστορίας της Θρησκευτικής ζω γραφικής μετά τη ν άλω σιν, Αθήναι 1957, σ. 193 και πιν. 49-1,

2 128 Εύη Δημ. Σαμπανίκου τ η ς π α ρ ά σ τ α σ η ς ε ικ ο ν ίζ ε τ α ι ο ά ν θ ρ ω π ο ς (σ ε μ ε γ ά λ η σ χ ε τ ικ ά κ λ ίμ α κ α ), ω ς γ έ ρ ο ν τ α ς μ ε μ α κ ρ ιά λ ε υ κ ή κ ό μ η κ α ι γ ε ν ε ιά δ α, ν α υ ψ ώ ν ε ι τ α χ έ ρ ια τ ο υ π ρ ο ς τ α κ λ α δ ιά τ ο υ δ έ ν δ ρ ο υ. Σ υ γ κ ρ α τ η μ έ ν η κ ίν η σ η χ α ρ α κ τ η ρ ίζ ε ι τ η ν μ ο ρ φ ή. Τ ο α ρ ισ τ ε ρ ό τ μ ή μ α τ η ς π α ρ ά σ τ α σ η ς κ α τ α λ α μ β ά ν ε ι φ τ ε ρ ω τ ό τ έ ρ α ς π ο υ κ ο ιτ ά ζ ε ι π ρ ο ς τ α δ ε ξ ιά κ α ι φ έ ρ ε ι, σ τ η ν κ ο ρ υ φ ή τ ο υ κ ε φ α λ ιο ύ τ ο υ, σ τ ρ ε π τ ό ρ α β δ ω τ ό κ έ ρ α ς, π α ρ ό μ ο ι ο μ ε α υ τ ό π ο υ σ υ ν α ν τ ά τ α ι σ ε ό λ ε ς τ ι ς π α ρ α σ τ ά σ ε ις τ ο υ μ ο - ν ό κ ε ρ ω α π ό τ ι ς π ρ ώ τ ε ς ή δ η α π ε ικ ο ν ίσ ε ις τ ο υ μ υ θ ικ ο ύ α υ τ ο ύ ζ ώ ο υ. Ο δ ρ ά κ ο ς - μ ο ν ό κ ε ρ ω ς δ ε ίχ ν ε ι ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ικ ά α π ο κ ο μ μ έ ν ο ς α π ό τ η ν υ π ό λ ο ιπ η σ ύ ν θ εσ η, ε ν τ α σ σ ό μ ε ν ο ς σ ' α υ τ ή μ ό ν ο χ ρ ω μ α τ ικ ά, κ α θ ώ ς ο ι α π ο χ ρ ώ σ ε ις τ ο υ π ρ ά σ ιν ο υ, τ η ς ώ χ ρ α ς κ α ι τ ο υ κ ό κ κ ιν ο υ, κ υ ρ ια ρ χ ο ύ ν σ τ ο σ ώ μ α τ ο υ, σ τ α φ ύ λ λ α κ α ι τ ο ν κ ο ρ μ ό τ ο υ δ έ ν δ ρ ο υ κ α ι σ τ α ε ν δ ύ μ α τ α κ α ι τ α μ έλ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ. Η π α ρ ά σ τ α σ η ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ε ί μ ία π α ρ α β ο λ ή α π ό τ ο μ υ θ ισ τ ό ρ η μ α «Β α ρ λ α ά μ κ α ι Ι ω ά σ α φ» 1. Π ρ ό κ ε ιτ α ι γ ι α μ ια α λ λ η γ ο ρ ία τ η ς ζ ω ή ς τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ π ο υ α φ ο σ ιώ ν ε τ α ι σ τ ις υ λ ικ έ ς α π ο λ α ύ σ ε ις τ η ς ζ ω ή ς π α ρ α μ ε λ ώ ν τ α ς τη φ ρ ο ν τ ίδ α τ ο υ π ν ε ύ μ α τ ο ς κ α ι ξ ε χ ν ώ ν τ α ς τ ο θ ά ν α τ ο π ο υ σ υ μ β ο λ ίζ ε τ α ι μ ε τ ο μ ο ν ό κ ε ρ ω. Ο μ ύ θ ο ς ε ίν α ι ο ε ξ ή ς: ο ά ν θ ρ ω π ο ς, κ α τ α δ ιω κ ό μ ε ν ο ς α π ό τ ο μ ο ν ό κ ε ρ ω -θ ά - ν α τ ο, π έ φ τ ε ι σ ε ό ρ υ γ μ α («β ό θ ρ ο» ) π ο υ σ υ μ β ο λ ίζ ε ι τ ο ν γ ε μ ά τ ο κ α κ ίε ς κ ό σ μ ο. Π ι ά ν ε τ α ι α π ό τ α κ λ α δ ιά τ ο υ δ έ ν δ ρ ο υ τ η ς ζ ω ή ς («ό δ ία υ λ ο ς τ ή ς έ κ ά σ τ ο υ ζ ω ή ς» ) κ α ι σ τ η ρ ίζ ε ι σ ε μ ια β ά σ η τ α π ό δ ι α τ ο υ γ ι α ν α ν α κ α λ ύ ψ ε ι ό τ ι ο ι ρ ίζ ε ς τ ο ύ δ έ ν δ ρ ο υ κ α τ α τ ρ ώ γ ο ν τ α ι α π ό δ ύ ο π ο ν τ ίκ ια, τ ο έ ν α λ ε υ κ ό κ α ι τ ο ά λ λ ο μ α ύ ρ ο, τ η ν η μ έ ρ α κ α ι τη ν ύ χ τ α. Β λ έ π ε ι δ ε σ τ ο ν π υ θ μ έ ν α τ ο υ «β ό θ ρ ο υ», τ ο ν Ά δ η - δ ρ ά κ ο ν τ α π ο υ π ε ρ ιμ έ ν ε ι ν α τ ο ν κ α τ α π ιε ί, ε ν ώ τ ο σ τ ή ρ ιγ μ α π ο υ έ χ ε ι β ρ ε ι γ ι α τ α π ό δ ι α τ ο υ α π ο τ ε λ ε ίτ α ι α π ό τ έ σ σ ε ρ ε ις έ χ ιδ ν ε ς («ά σ π ίδ α ς» ) π ο υ σ υ μ β ο λ ίζ ο υ ν τ η ν «ε π ί τ ε σ σ ά ρ ω ν σ φ α λ ε ρ ώ ν κ α ί ά σ τ ά τ ω ν σ τ ο ιχ ε ίω ν» σ ύ σ τα σ η τ ο ύ 1. Το μυθιστόρημα «Βαρλαάμ και Ιωάσαφ» είναι έργο διδακτικό, γραμμένο για πρώτη φορά στα ελληνικά στα μέσα του 11ου αι. (ενσωματωμένο σε μία από τις συλλογές του Συμεώνος Μεταφραστού), με ρίζες βουδδιστικές, επιδράσεις μανιχεϊκές, καθώς και επιδράσεις αραβικών και περσικών μύθων. Η πρώτη χριστιανική εκδοχή είναι στη γεωργιανή γλώσσα. Από το γεωρ- γιανό κείμενο, μεταφράστηκε στην ελληνική, ενώ ακολούθησαν μεταφράσεις στα σλαβονικά, ρωσικά και σέρβικά. Η πρώτη λατινική μετάφραση έγινε το 1048 στην Κωνσταντινούπολη. Για το κείμενο του μυθιστορήματος, χρησιμοποιήθηκε η έκδοση: (St. John Damascene), Barlaam and Ioasaph, ed. by E.H. Warmington, transl. by Rev. G. R. Warmington - H. Mattingly, introd. by D. M. Lang, London, Η παραβολή του μονόκερω (apologue VI), pp Για την ιστορία και καταγωγή του κειμένου, ο.π., Introduction, pp. ix-xxxv. Εκεί και η υπόλοιπη σχετική βιβλιογραφία. Επίσης, Ρ. Peeters, La premiere traduction latine de «Barlaam et Ioasaph» et son original grec, Annalecta Bollandiana 49(1931), pp Ακόμη, Paul Dev.os, Les origines bu «Barlaam et Ioasaph» grec. A propos de la these nouvelle de M. Nucubidge, Annal. Boll. 75(1957), pp Για την λατινική μετάφραση του 1048, βλ. Θεοχάρης Ε. Δετοράκης, Βυζάντιο και Ευρώπη: Αγιολογικές σχέσεις, Β υ ζά ντιο και Ευρώπη, Αθήνα 1987, σσ , όπου και η βιβλιογραφία.

3 Η εικονογράφηση της σκηνής του «μαινομενου μονοκέρωτος» 129 α ν θ ρ ω π ίν ο υ σ ώ μ α τ ο ς. Σ η κ ώ ν ο ν τ α ς τ ο β λ έ μ μ α τ ο υ α ν τ ιλ α μ β ά ν ε τ α ι ό τ ι α π ό τ α κ λ α δ ιά τ ο ύ δ έ ν δ ρ ο υ σ τ ά ζ ε ι λ ίγ ο μ έ λ ι. Α γ ν ο ώ ν τ α ς λ ο ι π ό ν ό λ α τ α δ ε ιν ά π ο υ τ ο ν π ε ρ ιβ ά λ λ ο υ ν, τ ο φ θ α ρ τ ό τη ς ύ π α ρ ξ ή ς τ ο υ, τ ο θ ά ν α τ ο π ο υ π λ η σ ιά ζ ε ι, τ ο δ έ ν δ ρ ο τ η ς ζ ω ή ς π ο υ α π ο κ ό π τ ε τ α ι, τ ο ν Ά δ η π ο υ π ε ρ ιμ έ ν ε ι, σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ ν ε τ α ι σ τη θ έ α α υ τ ο ύ τ ο υ λ ίγ ο υ μ ε λ ιο ύ, π ο υ α π ο τ ε λ ε ί τ η ν α λ λ η γ ο ρ ία «τ ω ν τ ο ύ κ ό σ μ ο υ ή δ έ ω ν» κ α ι γ ίν ε τ α ι έ τ σ ι «τ ή ς ή δ ύ τ η τ ο ς ε κ κ ρ ε μ ή ς». Σ τ η ν π α ρ ά σ τ α σ η τ ο ύ π α ρ ε κ κ λ η σ ίο υ τ η ς Μ. Β α ρ λ α ά μ, η π ρ ο σ ω π ο π ο ίη σ η τ ο υ Α δ η, ο ι έ χ ιδ ν ε ς κ α ι τ ο μ έ λ ι, δ ε ν α π ε ικ ο ν ίζ ο ν τ α ι. Τ ο μ υ θ ισ τ ό ρ η μ α ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ε ίτ α ι ε κ τ ε ν ώ ς σ ε μ ια σ ε ιρ ά β υ ζ α ν τ ιν ώ ν κ α ι μ ε τ α β υ ζ α ν τ ιν ώ ν χ ε ιρ ο γ ρ ά φ ω ν ( 1 0 ο ς -1 7 ο ς α ι.), σ ε ε λ λ η ν ικ ή, ρ ω σ ικ ή κ α ι α ρ α β ικ ή γ λ ώ σ σ α 1, ε ν ώ η σ κ η ν ή τ ο υ μ ο ν ό κ ε ρ ω σ υ ν α ν τ ά τ α ι σ τ α π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ α α π ό α υ τ ά. Ο μ ο ν ό κ ε ρ ω ς, τ ο μ υ θ ικ ό ζ ώ ο π ο υ σ τ η ν π α ρ ά σ τ α σ η τ ο ύ δ έ ν δ ρ ο υ τ ή ς ζ ω ή ς σ υ μ β ο λ ίζ ε ι τ ο θ ά ν α τ ο, α π ο τ ε λ ε ί τ ο κ ε ν τ ρ ικ ό θ έ μ α τ η ς π α ρ α σ τ ά σ ε ω ς τ ο υ «μ α ι- ν ο μ έ ν ο υ μ ο ν ο κ έ ρ ω τ ο ς» κ α ι τ η ς ε ρ γ α σ ία ς μ α ς. Θ α π ρ ο η γ η θ ε ί κ α τ ά σ υ ν έ π ε ια η ε ξ έ τ α σ η τ η ς κ α τ α γ ω γ ή ς κ α ι τ η ς ε ξ έ λ ιξ η ς τ ο υ ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ικ ο ύ τ ύ π ο υ τ ο ύ ζ ώ ρ υ, κ υ ρ ίω ς λ ό γ ω τ η ς ιδ ια ιτ ε ρ ό τ η τ ο ς τ ή ς π α ρ α σ τ ά σ ε ω ς τ ο ύ π α ρ ε κ κ λ η σ ίο υ τ ω ν Τ ρ ιώ ν Ι ε ρ α ρ χ ώ ν, π ο υ σ υ ν ίσ τ α τ α ι σ τ ο γ ε γ ο ν ό ς ό τ ι ο μ ο ν ό κ ε ρ ω ς α π ε ι κ ο ν ίζ ε τ α ι ω ς δ ρ ά κ ο ς - τ έ ρ α ς. Τ ο φ α ιν ό μ ε ν ο τ η ς α π ε ικ ό ν ισ η ς τ ο υ μ ο ν ό κ ε ρ ω - τ έ - ρ α τ ο ς κ α θ ισ τ ά τ η ν π α ρ ά σ τ α σ η τ ο υ π α ρ ε κ κ λ η σ ίο υ τ η ς Μ. Β α ρ λ α ά μ μ ο ν α δ ικ ή, κ α θ ώ ς σε ό λ ε ς τ ι ς ά λ λ ε ς γ ν ω σ τ έ ς α π ε ικ ο ν ίσ ε ις τ ο υ, ο μ ο ν ό κ ε ρ ω ς ε μ φ α ν ίζ ε τ α ι ω ς σ υ ν η θ ισ μ έ ν ο φ υ τ ο φ ά γ ο ζ ώ ο, κ υ ρ ίω ς σ τ ο ν τ ύ π ο τ ο υ α ιγ ά γ ρ ο υ. Γ ια τ η ν κ α τ α γ ω γ ή κ α ι τ η ν ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ία τ ο υ θ έ μ α τ ο ς τ ο ύ μ ο ν ό κ ε ρ ω κ α θ ώ ς κ α ι γ ια τη μ υ θ ο λ ο γ ία γ ύ ρ ω α π ό τ ο μ υ θ ικ ό ζ ώ ο υ π ά ρ χ ε ι μ ε γ ά λ η β ιβ λ ιο γ ρ α φ ία 2, 1. Για την εικονογράφηση τού μυθιστορήματος σε χειρόγραφα: Sirarpie Der Nersessian, L 'illustration du roman de Barlaam et Joasaph, t. 1-texte, t. 2-album, Paris, S. Der Nersessian, L'illustration des Psautiers grecs du Moyen Age, II, Londres, Add , Paris 1970, pp. 57, 69-70, pi. 101, 118. Οι θησαυροί το ν Α γ ίο υ Ό ρους, τ. Β \ Αθήνα 1975, σσ , εικ S. Duffrene, Tableaux synoptiques de 15 psautiers medicvaux, Paris 1978, ps. 91, Επίσης ps. 1-3 όπου αναφέρεται και ο Χρυσόστομος. 2. Εκτενής βιβλιογραφία στο: Reallexikon fur Antike und Christcndum, Herausgegeben von Theodor Klauser, band IV, Stuttgart 1959, , κυρίως , στο λήμμα τού Η. Brandenburg, Einhom, (συντομογραφία: RAC). Επίσης, για το συμβολισμό του μονόκερω: Dictionnaire d archeologie chretienne et de Liturgie, public par Fernand Cabrol-Hcnri Leclercq, t. IX, Paris 1928, , στο λήμμα τού H. Leclercq, Licome, (ουντομογρ. DACL). Louis Reau, Iconographie de Part chreticn, t. 1, Paris 1955, 89-91, 105, 118 και t. 2, Paris 1956, Ακόμη: Guy de Texvarcnt, Attbributs et symboles dans Part profane ( ), Dictionnaire

4 130 Εύη Δημ. Σαμπανίκου π ο υ ε π ικ ε ν τ ρ ώ ν ε τ α ι σ τ η ν α ν α τ ο λ ίτ ικ η κ α τ α γ ω γ ή κ α ι σ τη δ υ τ ικ ή μ ε σ α ιω ν ικ ή ε ξ έ λ ιξ η τ ο ύ μ ύ θ ο υ τ ο υ. Δ ε ν π α ρ α θ έ τ ο υ μ ε α ν α λ υ τ ικ ά ό λ α τ α σ τ ο ιχ ε ία π ο υ δ ί ν ο ν τ α ι σ τη β ιβ λ ιο γ ρ α φ ία α υ τ ή, κ α θ ώ ς κ ά τ ι τ έ τ ο ιο κ α ι ε ίν α ι α δ ύ ν α τ ο ν α γ ίν ε ι σ ' έ ν α μ ικ ρ ή ς έ κ τ α σ η ς ά ρ θ ρ ο κ α ι δ ε ν α π ο τ ε λ ε ί τ ο σ κ ο π ό τ η ς γ ρ ά φ ο υ σ α ς. Α ν α φ έ ρ ο ν τ α ι, μ ό ν ο δ ε ιγ μ α τ ο λ η π τ ικ ά, ο ρ ισ μ έ ν α χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ά π α ρ α δ ε ίγ μ α τ α. Ο ι π ρ ώ τ ε ς ε μ φ α ν ίσ ε ις τ ο ύ θ έ μ α τ ο ς τ ο ύ μ ο ν ό κ ε ρ ω, α ν ά γ ο ν τ α ι σ τ ο υ ς π ρ ο ϊ σ τ ο ρ ικ ο ύ ς χ ρ ό ν ο υ ς, σ τ η ν τ έ χ ν η τ ή ς Μ ε σ ο π ο τ α μ ία ς ( κ υ λ ιν δ ρ ικ έ ς σ φ ρ α γ ίδ ε ς ) κ α ι τ η ς Π ε ρ σ ία ς ( α ν ά γ λ υ φ ο Γ ϊε ρ σ έ π ο λ η ς )1, σ τ η ν Α σ σ υ ρ ια κ ή τ έ χ ν η (α ν ά γ λ υ φ α )2, α λ λ ά κ α ι σ τ ις τ έ χ ν ε ς ( β ρ α χ ο γ ρ α φ ίε ς - κ ε ρ α μ ικ ή ) τ ή ς Α φ ρ ικ ή ς 3. Μ ε ε ξ α ίρ ε σ η τ η ν Α φ ρ ικ ή ό π ο υ τ ο ζ ώ ο π ο υ ε ικ ο ν ίζ ε τ α ι ε ίν α ι π ά ν τ α ο α λ η θ ι ν ό ς ρ ιν ό κ ε ρ ω ς 4, σ τ η ν Α ν α τ ο λ ικ ή τ έ χ ν η α π ε ικ ο ν ίζ ε τ α ι έ ν α β ο ο ε ιδ έ ς (τ α ύ ρ ο ς π ιθ α ν ό τ α τ α ), μ ε έ ν α ιδ ιό μ ο ρ φ ο μ ε γ ά λ ο σ τ ρ ε π τ ό κ έ ρ α ς σ τ η ν κ ο ρ υ φ ή τ ο υ κ ε φ α λ ιο ύ τ ο υ. Τ ο ίδ ιο α υ τ ό ζ ώ ο σ υ ν α ν τ ά τ α ι σ τη ρ ω μ α ϊκ ή τ έ χ ν η ( ψ η φ ιδ ω τ ό σ το P a la z z o B a rb e rin i, ν ό μ ισ μ α Α δ ρ ια ν ο ύ 127 π.χ.) 5, σ υ γ χ ε ό μ ε ν ο σ υ χ ν ά μ ε τ ο ν π ρ α γ μ α τ ικ ό ρ ιν ό κ ε ρ ω. Α π ό τ η ρ ω μ α ϊκ ή, μ ε τ α π ή δ η σ ε ω ς μ ο τ ίβ ο σ τ η ν π α λ α ιο χ ρ ισ τ ια ν ικ ή τ έ χ ν η κ α ι σ υ ν δ έ θ η κ ε μ ε τ η χ ρ ισ τ ια ν ικ ή π α ρ ά δ ο σ η ω ς σ ύ μ β ο λ ο α γ ν ό τ η τ α ς, ω ς σ ύ μ β ο λ ο τ ο υ Χ ρ ισ τ ο ύ ή τ ο υ σ τ α υ ρ ο ύ 6. Ο ι σ υ μ β ο λ ισ μ ο ί τ ο υ μ ο ν ό κ ερ ο ) σ υ ν α ν τ ιό ν τ α ι σ τ ο έ ρ γ ο τ ο ιν Π α τ έ ρ ω ν τ ή ς Ε κ κ λ η σ ία ς 7. d'un langage perdu, t. M I, Geneve , λήμμα: Licomc, t. I, pp , figs Lexikon der Christlichen Monographic, Herausgegeben von Engelbert Kirschbaum, t. 1, Wien 1968, , στο λήμμα τού A. Vizcelety, Einhom. Ακόμη: Jean Chevalier-Alain Cheerbrant, Dictionnairc des Symboles, Jupiter nd ed., Για το θέμα τού μονόκερο) στην ελληνική και ρωμαϊκή τέχνη και την καταγωγή του: Sir William Gowers, The Classical Rhinoceros, Antiquity X X IV (1950), Τέλος, για το σχήμα και την εικονογραφία του κέρατος: Humphr. Humphreys, The horn of the Unicom, Antiquity X X V II (1953), RAC, ό.π., , όπου και η σχετική βιβλιογραφία. 2. Humphreys, ό.π., pi. la. 3. Gowers, ό.π., 62-65, όπου δίνονται πολλά παραδείγματα, όπως η προϊστορική βραχογραφία του El-Hosh στα δυτικά του ποταμού Νείλου και η ελεφάντινη ή οστέινη διακόσμηση τής Kerma, στη Νουβία, που χρονολογείται μεταξύ π.χ. 4. Gowers, ό.π., 64, 68, όπου και καταγράφονται τα τρία είδη του αφρικανικού ρινόκερω: bicomis, simus και unicornis (είδος που προέρχεται από την Ινδία). Από τη λατινική παράφραση τού τελευταίου, ταυτίστηκε ο αφρικανικός ρινόκερως με το μυθικό μονόκερω. 5. Gowers, ό.π., L. Reau, ό.π., DACL, ό.π., 614. Ο Ιωάννης Χρυσόστομος, στο σχολιασμό του ψαλμού 91 (XCI) («Αγαθόν τό έξομολογείσθαι τφ Κυρίψ...») αναφέρει:

5 Η εικονογράφηση της σκηνής του «μαινομένου μονοκέρωτος» 131 Α π ε ικ ο ν ίζ ε τ α ι έ τ σ ι σ τ η ν α ν ά γ λ υ φ η β ά σ η τ ο ύ Α γ. Σ ά β β α σ τ η Ρ ώ μ η 1, κ α ι σ ε ψ η φ ιδ ω τ ά δ ά π ε δ α ε κ κ λ η σ ιώ ν τ ή ς Κ υ ρ η ν α ϊκ ή ς τ ω ν χ ρ ό ν ω ν τ ο ύ Ι ο υ σ τ ιν ια ν ο ύ, ό π ω ς σ τ ο Β Α π α ρ ε κ κ λ ή σ ιο τ ο ύ Q u a s r-e l-l e b ia 2. Τ ο ζ ώ ο π α ρ ισ τ ά ν ε τ α ι π ά ν τ α α π ό τ ο π λ ά ι κ α ι δ η μ ιο υ ρ γ ε ί τ η ν ε ν τ ύ π ω σ η α μ φ ιλ ε γ ο μ έ ν ο υ σ υ ν ο θ υ λ ε ύ - μ α τ ο ς χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ώ ν τ α ύ ρ ο υ, α λ ό γ ο υ κ α ι α ιγ ά γ ρ ο υ. Μ ε τ α ί δ ι α α μ φ ιλ ε γ ό μ ε ν α χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ά, α π ε ικ ο ν ίζ ε τ α ι κ α ι σ τ ο δ υ τ ικ ό ψ η φ ιδ ω τ ό δ ά π ε δ ο τ ο ύ Α γ. Ιω ά ν ν η Ε υ α γ γ ε λ ισ τ ή σ τη Ρ α β έ ν ν α (1 3 ο ς α ι. ) \ Σ τ α χ ε ιρ ό γ ρ α φ α, ο μ ο ν ό κ ε ρ ω ς ε μ φ α ν ίζ ε τ α ι ω ς α ί γ α γ ρ ο ς μ ε έ ν α κ έ ρ α ς σ τ η ν ε ικ ο ν ο γ ρ ά φ η σ η τ ο υ Φ υ σ ιο λ ό γ ο υ κ α τ ά τ ο ν 9 ο μ.χ. α ι. ( Φ υ σ ιο λ ό γ ο ς Β έ ρ - «Καί ύψωθήσεται ώς μονοκέρωτος τό κέρας μου, καί τό γήρας μου έν έλέφ πίονι. Μονοκέρωτες μεν είσίν οί δίκαιοι., Χριστός δέ κατ έξοχήν, ένί κέρατι τφ σταυρφ προς τάς δυνάμεις τάς έναντίας χρησάμενος. Ούτος ήμϊν κέρας την είς αυτόν πίστιν κατά των άντιτεταγμένων δεδώρηται, δπερ άνάλογον τφ Δεσποτικφ κέρατι, δηλαδή τ φ σταυρφ, τό ύψος έχει» (Ρ. Migne, Ρ. G. 55, ). Επίσης, ο Μέγας Βασίλειος, στην Ομιλία του γιά τον 28ο ψαλμό (XXVIII) («Ένέγκατε τφ Κυρίω υιοί θεού...»), παραθέτει τα εξής : «Καί ό ήγαπημένος ώς υιός μονοκερώτων. Μετά τό τάς άντικειμένας δυνάμεις άναιρεθήναι, τότε άναφανήσεται ή πρός Κύριον άγάπη καί ή Ισχύς αύτοΰ φανερά γενήσεται, ούδενός έπισκοτοΰντος τών έναντίων. Διό φησι μετά τό λεπτυνθήναι. Ό ήγαπημένος έσται ώς υιός μονοκερώτων. Μονόκερως δε ζώον άρχικόν, άνυπότακτον άνθρώπφ τήν Ισχΰν άκαταμάχητον, έρημίαις άεί διαιτώμενον, ένί κερατίφ πεποιθός. Διά τούτο ή άκαταγώνιστος τού Κυρίου φύσις μονοκέριρ παρεικάσθη, διά τέ τήν κατά πάντων άρχήν, καί διά τό μίαν έχειν έαυτοϋ άρχήν, τόν Πατέρα». (Ρ. Migne, P.G. 30, 80, παράγρ. 5). Ο μονόκερως αναφέρεται και στο έργο λατινοφώνων Πατέρων επίσης. Ο Αγ. Ισίδωρος τής Σεβίλλης π.χ., γράφει: «monokeros id est unicornis, eo quod unum cornu in media fronle habeat, pedum quatuor ita acutum et validum, ut quidquid impetierit, aut ventilet aut perforet. Nam et cum elephante saepe certamen habet, et in ventre vulneratum prostemit». (S. Isidore, Etymologiae, P. L. L X X X II, 435). Η παραπάνω περιγραφή συνδέεται με τα κείμενα των δύο χειρογράφων του Φυσιολόγου αλλά και με τα χειρόγραφα του Κοσμά Ινδικοπλεύστη, βλ. σημ. 18, 19. Στο μύθο του μονόκερω και τής παρθένου αναφέρονται επίσης ο Αγ. Θωμάς τής Villeneuve, σε ένα κήρυγμα για τη Γέννηση, καθώς και ο Αγ. Regnobert. Ο μονόκερως αναφέρεται τέλος και σε εδάφιο ύμνου τού Αγ. Bonaventure για την Παρθένο, βλ. DACL, Ρ. Testini, San Saba (οδηγός), p. 87, fig Elisabeth Alfoldi-Rosenbaum, John Ward-Perkins, Justinianic Mosaic Pavements in Cyrenaican Churches, Roma 1980, 55, 136, pi RAC, ο.π., 856. Επίσης: Fr. Wilh. Deichmann, Ravenna Geschichte und Monumente, Band I, Wiesbaden 1969, 106. G. Bovini, Ravenna, cita d'arte, Ravenna 1970, 108. Raf. Farioli, Pavimenti musivi di Ravenna paleochristiana. Ravenna 1975, 157, , 213. Raf. Farioli, Ravenna Romana e Bizantina, Ravenna 1977,

6 132 Εύη Δημ. Σαμπανίκου ν η ς, 9 ο ς α ι. - Σ μ ύ ρ ν η ς, 1 1 ο ς α ι.) 1 κ α ι σ τ ο ν Κ ο σ μ ά Ι ν δ ικ ο π λ ε ύ σ τ η 2. Σ τ α χ ε ι ρ ό γ ρ α φ α τ ο υ Φ υ σ ιο λ ό γ ο υ ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ε ίτ α ι ο μ ύ θ ο ς τ ο υ μ ο ν ό κ ε ρ ω κ α ι τ η ς π α ρ θ έ ν ο υ ( τ ο ζ ώ ο κ α τ ε υ ν ά ζ ε τ α ι κ α ι α ιχ μ α λ ω τ ίζ ε τ α ι μ ό ν ο με τ η ν π α ρ ο υ σ ία μ ι ά ς π α ρ θ έ ν ο υ ), σ τ ε ρ ε ό τ υ π ο σ τ η ν τ έ χ ν η τ ή ς Δ ύ σ η ς ( α ν ά γ λ υ φ α, υ φ α ν τ ά, χ ε ι ρ ό γ ρ α φ α ), α π ό τ ο ν 12ο ω ς τ ο 17ο α ι.3, ε ν ώ σ τ ο ν Κ ο σ μ ά Ι ν δ ικ ο π λ ε ύ σ τ η ε ι- κ ο ν ί ζ ε τ α ι μ ό ν ο τ ο ζ ώ ο. Ο μ ύ θ ο ς τ ο υ μ ο ν ό κ ε ρ ω κ α ι τ η ς π α ρ θ έ ν ο υ σ υ ν α ν τ ά τ α ι σ ε Α ν α γ ε ν ν η σ ια κ ο ύ ς ζ ω γ ρ ά φ ο υ ς, ό π ω ς π.χ. σ τ ο ν π ίν α κ α τ ο ύ Ρ α φ α ή λ «Η κ υ ρ ί α μ ε τ ο μ ο ν ό κ ε ρ ω» (Ρ ώ μ η, π ιν α κ ο θ ή κ η B o rg h e s e ) ό π ο υ ο μ ο ν ό κ ε ρ ω ς ε ικ ο - ν ί ζ ε τ α ι σ α μ ικ ρ ό π ρ ό β α τ ο, με τ ο χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ό ρ α β δ ω τ ό κ έ ρ α τ ο 4. Ο μ ο ν ό κ ε ρ ω ς - α ίγ α γ ρ ο ς ή ά λ ο γ ο ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ε ίτ α ι κ α ι σε μ ία σ ε ιρ ά β υ ζ α ν τ ι ν ώ ν κ α ι μ ε τ α β υ ζ α ν τ ιν ώ ν ψ α λ τ η ρ ίω ν μ ε ε ικ ο ν ο γ ρ ά φ η σ η σ το π ε ρ ιθ ώ ρ ιο, ό π ω ς τ ο Π α ν τ ο κ ρ ά τ ο ρ ο ς 61 ( 9 ο ς α ι.) 5 κ α ι τ ο ψ α λ τ ή ρ ι C h lo u d o v (9 ο ς α ι.) 6. Α π ε ι κ ο ν ί ζ ε τ α ι ε π ίσ η ς σ τ ο Κ α ρ ο λ ίν ε ιο ψ α λ τ ή ρ ι τ η ς Ο υ τ ρ έ χ τ η ς ( α ίγ α γ ρ ο ς ) 7, κ α θ ώ ς κ α ι σ ε ά λ λ α δ υ τ ικ ά χ ε ιρ ό γ ρ α φ α. Σ τ α ψ α λ τ ή ρ ια α υ τ ά, ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ο ύ ν τ α ι, ή μ ό ν ο ο μ ύ θ ο ς τ ο υ μ ο ν ό κ ε ρ ω ( ψ α λ τ. Ο υ τ ρ έ χ τ η ς ), ή ο μ ύ θ ο ς τ η ς π α ρ θ έ ν ο υ κ α ι τ ο ύ μ ο ν ό κ ε ρ ω, γ ι' α υ τ ό δ ια χ ω ρ ίζ ο υ μ ε α υ τ ή τ η ν ο μ ά δ α ψ α λ τ η ρ ίω ν α π ό μ ία δ ε ύ τ ε ρ η ο μ ά δ α, π ο υ α π ο τ ε λ ε ίτ α ι α π ό ψ α λ τ ή ρ ια μ ε ε ικ ο ν ο γ ρ ά φ η σ η σ το π ε ρ ι θ ώ ρ ιο σ τ α ο π ο ί α ό χ ι μ ό ν ο ο μ ο ν ό κ ε ρ ω ς, α λ λ ά ο λ ό κ λ η ρ η η π α ρ α β ο λ ή τ ο ύ μ υ θ ισ τ ο ρ ή μ α τ ο ς, ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ε ί τ ο κ ε ίμ ε ν ο ψ α λ μ ώ ν. Ο μ ο ν ό κ ε ρ ω ς - ά λ ο γ ο ( κ υ ρ ίω ς ) ή α ίγ α γ ρ ο ς ( σ π α ν ιό τ ε ρ α ), α π ε ικ ο ν ίζ ε τ α ι κ α ι 1. RAC, ο.π., Helen Woodruff, The Physiologus of Bern, A rt Bulletin X II, Sept. 1930, , fig. 20. Dimitri Tselos, A Greco-Italian School of Illuminators and Fresco Painters, Art Bui X X X V III, March 1956, 1-30, κυρίως 7 και fig Στους κώδικες: Sin. Gr (11ος αι.) fol. 202r, βιβλίο XI, 7 & Laurentianus cod. plut. 9, 28 (Φλωρεντίας), 11ος αι., fol 268 r, βιβλίο XI, 6 βλ. Wanda Wolska - Conus, Cosmas Indicopleustes, Topographic chretienne, t. I, Paris 1968, pp. 141, , κυρίως Επίσης, t. Ill, Paris 1973, pp Για το χειρόγραφο του Σινά (Sin. Gr. 1186), βλ. επίσης: Κ. Weitzmann, G. Galavaris, The Monastery o f Saint Catherine at Mount Sinai. The Illuminated Greek Manuscripts. Vol. I: From the Ninth to the Twelfth Century, Princeton, N. J 1990, fol 202r, fig Επίσης, για το θέμα των μυθικών ζώων στα χειρόγραφα: Κ. Weitzmann, Ancient Book Illumination, Cambridge 1959, L. Reau, ο.π., Ot Μ εγά λοι Ζω γράφ οι, τ. 2, σ fol. 109ν, ψαλμός LXXVII, 69 (78, 69) βλ. Suzy Duffrene, L'illustration des psautiers grecs du M oyen Age, Pantokrator 61, Paris, grec. 20, Brit. Mus , Paris 1966, pp , pi fol. 93v, ψαλμός 91. Για το ψαλτήρι Chloudov: Μ. Β. Scepkina, Οι μ ικ ρ ο γρ α φ ίες τού ψαλτ. Chloudov (ρωσικά), Μόσχα folia: 12, ψαλμός 21, 22/ 16, ψαλμός 28,6/ 45, ψαλμός 77,69/ 54, ψαλμός 91, 11, βλ. Suzy Duffrene, Les illustrations du psautier d'utrecht - sources et apport Carolingien, Paris 1978, pp. 48, 92-93, pi. 25, 1-4.

7 Η εικονογράφηση της σκηνής του «μαινομένου μονοκέρωτος» 133 σ τ ο υ ς κ ώ δ ικ ε ς τ ο υ Ιώ β, σ ε χ ρ η σ μ ο λ ό γ ια κ α ι σε σ ύ μ μ ικ τ ο υ ς ε λ λ η ν ικ ο ύ ς κ α ι λ α τ ιν ικ ο ύ ς κ ώ δ ικ ε ς 1. Σ τ ο B e s tia riu m τ ο ύ Μ α ν ο υ ή λ Φ ιλ ή (A u c t. F , Π α ρ ίσ ι 1564), έ ν α κ ε ρ α σ φ ό ρ ο ζ ώ ο α π ε ικ ο ν ίζ ε τ α ι δ ύ ο φ ο ρ έ ς, τ η ν π ρ ώ τ η μ ε τ η ν ε π ι γ ρ α φ ή «μ ο ν ό κ ε ρ ω ς», τ η δ ε ύ τ ε ρ η μ ε τ η ν ε π ιγ ρ α φ ή «ό ν α γ ρ ο ς ι ν δ ι κ ό ς» 2. Τ ο θ έ μ α τ ο ύ μ ο ν ό κ ε ρ ω υ π ά ρ χ ε ι κ α ι σε α ρ μ ε ν ικ ό χ ε ιρ ό γ ρ α φ ο τ ο ύ 1269, ό π ο υ α π ε ικ ο ν ίζ ε τ α ι μ ά χ η μ ο ν ό κ ε ρ ω μ ε ά λ λ ο ζ ώ ο 5. Σ ε ο ρ ισ μ έ ν α χ ε ιρ ό γ ρ α φ α ( Ο κ τ α τ ε ύ χ ο υ ς ), α π ε ικ ο ν ίζ ε τ α ι ο μ ο ν ό κ ε ρ ω ς ω ς α ίγ α γ ρ ο ς, σ τ η ν π α ρ ά σ τ α σ η τ ο υ Α δ ά μ π ο υ δ ί ν ε ι σ τ α ζ ώ α τ α ο ν ό μ α τ ά τ ο υ ς, π.χ. σ τ η ν Ο κ τ ά τ ε υ χ ο τ ή ς Σ μ ύ ρ ν η ς ( 1 0 ο ς -1 2 ο ς α ι.) 4 (σ χ. 1 ) κ α ι σ ε μ ία δ υ τ ικ ή (α γ γ λ ικ ή ) μ ικ ρ ο γ ρ α φ ία μ ε τ ο ίδ ιο θ έ μ α (1 4 ο ς a i.) s. Σ ύ μ φ ω ν α λ ο ιπ ό ν με ό λ α τ α π ρ ο α ν α φ ε ρ θ έ ν τ α, ο μ ο ν ό κ ε ρ ω ς ε ικ ο ν ίζ ε τ α ι σ υ ν ή θ ω ς ω ς ά λ ο γ ο ή α ίγ α γ ρ ο ς. Σ τ ο ν κ ώ δ ικ α L au d. g r. 86 (μ έ σ α 1 6 ο υ α ι.) 6, σ υ ν α ν τ ο ύ μ ε ε π ιπ λ έ ο ν τ η ν α π ε ικ ό ν ισ η ε ν ό ς τ έ ρ α τ ο ς. Μ ε τ ο ν ί δ ι ο τ ρ ό π ο α π ο δ ίδ ο ν τ α ι ο ι δ ρ ά κ ο ι σ τ η ν τ έ χ ν η τ η ς Α ν α τ ο λ ή ς 7 α λ λ ά κ α ι σ τ η ν τ έ χ ν η τ η ς Δ ύ σ η ς, 1. Ιώβ, Barocci 201, fol. 211 (τέλος 12ου-αρχές Π ου α ι.)και Laud. gr. 86, p. 391, όπου συναντάται σε μία σκηνή (ρ. 407) και ένας δράκος-τέρας, στη μάχη τού Λεβιάθαν με τον άγγελο, ως το ζώο που ιππεύει ο πρώτος (μέσα 16ου αι.). Επίσης, στο χρησμολόγιο Laud. gr. 27 (15ος - 16ος αι.), folia 76, 80, στους σύμμικτους κώδικες (χρησμολόγια, προσευχές, ομιλίες, κ.α.). Canon, gr. 126 (15ος-17ος αι.), folia 267, 263 και Barocci 145 (15ος-16ος αι.), folia 82ν, 246ν, 250 και στο λατινικό σύμμικτο κωδ. Barocci 170 (1577), fol. 7ν. Βλ. Irmgard Hutter, Corpus der Byzantinischen Miniaturenhandschriften, Band 2, Oxford Bodleian Library II, Stuttgart 1978, Abbildungen: 303, 508, 521, 559, 567, 575, 583, 590, 606, 613, 622. Μονόκερως απεικονίζεται επίσης στον σύμμικτο κώδικα Marc. Gr. 1466( ), έργο τού Γεωργίου Κλόντζα, αναφέρεται όμως ως: «κερασφόρος ίππος», σύμβολο τού Σελίμ A ', βλ. Αθ. Παλιούρας, Ο ζω γράφος Γεώργιος Κ λόντζας (1540 ci-1608) και αι μικρογραφίαι τού κώ δικος αυτού, Αθήναι 1977, πιν. 242-fol. 112ν. Στον ίδιο κώδικα και εικόνες τεράτων, στα folia: 171 ν, 172γ, πιν Irmgard Hutter, Corpus.., Band 3. I, Stuttgart 1982, 295 και Band 3.II (Tafelband), Stuttgart 1982, 239, Abbild. 716-fol. 28 &717-fol S. de Nersessian, Manuscrits Armeniens iilustris des X lle, XIH e et X lv e slides, de la bibliotbeque des Peres Mekkitharisles de Venise, texte-album (2 t.), Paris, 1963, t. 1 (texte), p. 150, χειρόγραφο n. 600, δεν υπάρχει εικόνα. 4. Ebersolt, La miniature Byzantine, Paris 1929, pp , pi. XXVIII, fol. 12v. Για τις Οκτατεύχους, βλ. επίσης: D. C. Hesseling, Miniatures de VOctateuque grec de Smyme, Codices graeci et latini, Suppl. VI. Leiden P. Huber, Bild und Botschaft, Miniaturen zum Alien und Neuem Testament, Zurich - Freiburg i. B. 1973, , figs Από τη «Βίβλο» στα γαλλικά τού Χόλκαμ Χωλ, Ms Add , fol. 2ν, Α ονδίνο, Βρεττανικό μουσείο, 1971 (3η εκδ). 6. Irmgard Hutter, Corpus..., Band 2, Stuttgart 1978, Abbild. 508-p Τσεν Τζουνγκ, Οι εννέα δράκοντες, περίοδος Σουνγκ (1244) λεπτομ. Φ ορητός κύλινδρος,

8 134 Εύη Δημ. Σαμπανίκου κ υ ρ ίω ς σ τ η ν ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ία τ ο ύ Α γ. Γ ε ω ρ γ ίο υ '. Έ ν α ς μ ο ν ό κ ε ρ ω ς -τ έ ρ α ς ε μ φ α ν ί ζ ε τ α ι σ ε μ ικ ρ ο γ ρ α φ ία π α λ ι ο ύ ιρ α ν ικ ο ύ χ ε ιρ ο γ ρ ά φ ο υ (1 4 ο ς α ι.), τ ο ύ έ π ο υ ς «Σ α χ - Ν α μ ά» (ή Σ α χ -Ν α μ έ ), π ο υ α φ η γ ε ίτ α ι τ η ν ισ τ ο ρ ία τ ω ν Π ε ρ σ ώ ν β α σ ιλ έ ω ν 2. Ο μ ο ν ό κ ε ρ ω ς σ ε δ ιά φ ο ρ ε ς μ ο ρ φ έ ς (ά λ ο γ ο, τ έ ρ α ς ή κ ά τ ι ε ν δ ιά μ ε σ ο ) α π ο τ ε λ ε ί σ υ χ ν ά θ έ μ α σ τ ο υ ς π ί ν α κ ε ς τ ο υ Ιε ρ ω ν ύ μ ο υ B o sc h ( α ' μ ισ ό 16ου α ι.) 3, ε ν ώ ε μ φ α ν ίζ ε τ α ι κ α ι σ τ ο έ ρ γ ο τ ο ύ G riin e w a ld 4. Ο ι α π ε ικ ο ν ίσ ε ις α υ τ έ ς, σ υ ν δ έ ο ν τ α ι μ ε τ η ν τ υ π ο λ ο γ ία τ ο υ τ έ ρ α τ ο ς τ ο υ π α ρ ε κ κ λ η σ ίο υ τ η ς Μ. Β α ρ λ α ά μ κ α ι δ ίν ο υ ν μ ία εξή γη σ η γ ι α τ ι ς ρ ίζ ε ς τ ή ς ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ία ς τ ο υ. Μυθιστόρημα Βαρλαάμ και Ιωάσαφ Ο μ ο ν ό κ ε ρ ω ς μ ε τ ι ς μ ο ρ φ έ ς π ο υ ή δ η ε ξ ε τ ά σ α μ ε α π ε ικ ο ν ίζ ε τ α ι σ τ η ν 6η α π ο λ ο γ ί α τ ο υ μ υ θ ισ τ ο ρ ή μ α τ ο ς «Β α ρ λ α ά μ κ α ι Ι ω ά σ α φ». Η S. d e r N e rsessia n 5, α ν α φ έ ρ ε ι έ ν δ ε κ α (1 1 ) χ ε ιρ ό γ ρ α φ α π ο υ ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ο ύ ν τ ο μ υ θ ισ τ ό ρ η μ α, έ ξ ι (6 ) ε λ λ η ν ικ ά, δ ύ ο (2) ρ ω σ ικ ά κ α ι τ ρ ία (3) α ρ α β ικ ά, ε ν ώ η ε ικ ο ν ο γ ρ ά φ η σ η τ ή ς σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν η ς π α ρ α β ο λ ή ς ε ν τ ο π ίζ ε τ α ι σ τ α ο κ τ ώ (8 ) α π ό α υ τ ά. Π ρ ό κ ε ιτ α ι γ ια τ ο υ ς κ ώ δ ικ ε ς : 1) Ι ε ρ ο σ ο λ ύ μ ω ν 4 2 ( 1 1 ο ς α ι.) (εικ. I ) 6. μελάνι με κόκκινους τόνους σε χαρτί. Από τον τόμο: Βοστώνη, Μ ουσείο Καλών Τεχνών, Τα Μ εγά λα Μ ουσεία το υ κόσμου, 1971, σ Paolo Uccello, Ο Αγ. Γεώργιος και ο δράκοντας (Αονδίνο, Εθν. Πινακοθήκη), A. Mantegna, Αγ. Γεώργιος (Βενετία, Academia), στον τόμο: Οι Μ εγάλοι Ζω γράφ οι, I, σ. 102, 308. Επίσης: Ραφαήλ, Αγ. Γεώργιος (Αούβρο), Tintoretto, Ο Αγιος Γεώργιος και ο δράκοντας (Αονδίνο, Εθν. Πινακοθήκη), Οι Μ εγάλοι Ζωγράφοι, II, σσ. 57, Για το θέμα τού δράκου επίσης: Dictionnaire des Symboles (ό.π.), pp Για την εικονογραφία τού Αγ. Γεωργίου: San Giorgio, Leggenda e immagini, dir. ed. Carlo Pirovano, Milano 1985, σ. 106 (πιν. Ill): Ο Αγ. Γεώργιος και ο δράκος, Ανώνυμος, και σ (πιν ): Ο Αγ. Γεώργιος και ο δράκος, Vittore Carpaccio, , όπου εικονίζεται δράκος με ένα κέρας στην κορυφή του κεφαλιού του, εικονογραφικός τύπος που θυμίζει αρκετά το δράκο του παρεκκλησίου, χωρίς όμω ς τεχνοτροπική συγγένεια. 2. Βοστώνη, Μ ουσείο Κ αλώ ν Τεχνών, Επιγραφή: «Ο Αλέξανδρος μάχεται τον ρινόκερω» (τέμπερα σε χαρτί). 3. Στο αριστερό φύλλο τού τριπτύχου «Ο κήπος τών απολαύσεων» (Prado), μονόκερωςάλογο και σε άλλο σημείο (τού ιδίου πιν.) μονόκερως-αίγαγρος. Στο τρίπτυχο «Οι Πειρασμοί τού Αγ. Αντωνίου» (Αισσαβώνα, Εθν. Μουσείο), εικονίζεται τέρας με πόδια αλόγου, φτερά, κεφ άλι φαριού και μακρύ αγκαθωτό κέρατο. Οι Μ εγά λο ι Ζ ω γρ ά φ ο ι, I, σ. 280, 291, «Οι Πειρασμοί τού Αγ. Αντωνίου» (πολύπτυχο Isenheim), Οι Μ εγάλοι Ζω γράφοι, II, σ Sirarpie der Nersessian, L' illustration du roman de Barlaam et Joasaph, t. 1-texte, t. 2-aibum, Paris, 1937, t. 1, p ό.π., fig. 24-fol. 77

9 Η εικονογράφηση της σκηνής του «μαινομένου μονοκέρωτος» ) κ ω δ. Ι ω α ν ν ίν ω ν - C a m b rid g e (1 2 ο ς α ι.) (ε ικ. 2 ) 1. 3) C a m b rid g e, K in g s C o lle g e 338 (1 0 ο ς α ι., ) (ε ικ. 3) ) P a ris, g r (1 0 ο ς α ι., ) (ε ικ. 4 ) \ 5 ) L e n in g ra d 71 ( σ ' τ έ τ α ρ τ ο Π ο υ α ι.) (ε ικ. 5 ) \ 6) a. V a tic a n u s a ra b e (A s s e m a n i 8 8 ), (1 5 ο ς α ι.) b. P a ris, a ra b e (S u p p l. 110), ( ). c. P a ris, a ra b e (S u p p l. 113), ( )5. Π ρ έ π ε ι ε π ίσ η ς ν α α ν α φ ε ρ θ ε ί η χ α μ έ ν η μ ικ ρ ο γ ρ α φ ία τ ο υ κ ω δ τ ή ς Μ. Ιβ ή ρ ω ν, π ο υ ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ε ί τ ο μ υ θ ισ τ ό ρ η μ α Β α ρ λ α ά μ - Ι ω ά σ α φ, η ο π ο ί α τ α υ τ ιζ ό τ α ν μ ά λ λ ο ν με τ η ν ο μ ά δ α τ ο ύ κ ω δ. C a m b rid g e -K in g s C o lle g e 6. Η σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν η σ κ η ν ή τ ο ύ μ υ θ ισ τ ο ρ ή μ α τ ο ς ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ε ίτ α ι κ α ι σ ε ά λ λ α τ ρ ία χ ε ιρ ό γ ρ α φ α, τ α ψ α λ τ ή ρ ια : 1) Λ ο ν δ ίν ο υ ( , Μ. Σ τ ο υ δ ίο υ ), ό π ο υ η σ κ η ν ή ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ε ί τ ο ν ψ α λ μ ό C X L I II (1 4 4 ), 4 (ε ικ. 6 )7. 2 ) B a rb e rin i (V a t. g r ) τ ο ύ 1092, κ α ι π ά λ ι ω ς ε ικ ο ν ο γ ρ ά φ η σ η τ ο ύ ψ α λ - μ ο ύ 144, 4 (ε ικ. 7)8. 3) Έ ν α ρ ω σ ικ ό χ ε ιρ ό γ ρ α φ ο, τ ο ψ α λ τ ή ρ ι Κ ιέ β ο υ ή ψ α λ τ. Σ π υ ρ ί δ ω ν ο ς ( Ε θ ν ι κ ή Β ιβ λ ιο θ ή κ η S a lty k o v -C h tc h e d rin e, L e n in g ra d ), ( Μ ό σ χ α ), ό π ο υ ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ε ίτ α ι ο ίδ ι ο ς ψ α λ μ ό ς (ε δ ώ μ ε α ρ ιθ μ ό 143, 3-4 ) (ε ικ. 8 )9. 1. ό.π., fig, 24-fol ό.π., pi. ΧΧΙΙΙ-87, fol. 41ν. 3. ό.π., pi. LXVIII, foI ό.π., fig. 26-ρ. 183, Samara, αντιγραφέας ο ιερέας Αθανάσιος. 5. folia: a) 42, b)42; c) 55. Για τους κώδικες, μόνο στη S. der Nersessian, ό.π., pp Δεν υπάρχουν φωτογραφίες τους. 6. fol. 135, S. der Nersessian, ό.π., σ. 66 και Σπ. Λάμπρου, Κ ατάλογος των εν ταις βιβλιοθήκαις το ν Α γ. Ό ρους ελληνικώ ν κωδίκων, Cambridge 1900, σ Επίσης: Οι θησαυροί το ύ Α γ. Ό ρους, τ. Β '. Αθήνα 1975, σσ , εικ fol. 182, S. de Nersessian, L'illustration des psautiers grecs du Moyen Age, II, Londres, Add , Paris 1970, p. 57, 63-66, fig Στο ίδιο ψαλτήρι (fol. 124v), απεικονίζεται και ο μύθος τής παρθένου και τού μονόκερω. 8. fol. 231ν, ο.π., 63, 69, fig fol. 6. ο.π., 63 κ.ε. Επίσης, Ο. Popova-A. Chilov, La Miniature Russe, XIe-d6but du X V Ie si0cle, Leningrad pi. 29 (et texie). Δύο ακόμη ψαλτήρια που πρέπει να αναφερθούν, είναι: α) το ψαλτήρι Uglic, που επαναλαμβάνει τη διάταξη τού κωδ. Λονδίνου και β) το σερβικό ψαλτήρι τού Μονάχου, που αποτελεί μία παραλλαγή τού τύπου αυτού. Βλ., ' ο.π., σ. 66 και Α. Ξυγγόπουλος, Σχεδίασμα..., σ. 72. Περισσότερα στοιχεία για το σερβικό ψαλτήρι, στο: J. Strzygowski, Die Miniaturen des serbischen Psalters der koniglichen Hof-und Staatsbibliothek in Miinchen, Wien 1906, p. 97, pi. 36.

10 136 Εύη Δημ. Σαμπανίκου Ε ν τ ο π ίζ ε τ α ι δ η λ α δ ή μ ία δ ε ύ τ ε ρ η κ α τ η γ ο ρ ία χ ε ιρ ο γ ρ ά φ ω ν ό π ο υ η σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν η π α ρ α β ο λ ή χ ρ η σ ιμ ο π ο ιε ίτ α ι μ ε μ ο ν ω μ έ ν α, ε κ τ ό ς δ η λ. μ υ θ ισ τ ο ρ ή μ α τ ο ς, γ ι α τ η ν ε ικ ο ν ο γ ρ ά φ η σ η τ ο υ ψ α λ μ ο ύ 143, 3-4: «Κ ύ ρ ιε, τ ί έ σ τ ίν ά ν θ ρ ω π ο ς δ τ ι έ γ ν ώ σ θ η ς α ύ τ ω, ή υ ιό ς ά ν θ ρ ώ π ο υ ό τ ι λ ο γ ίζ η α ύ τ ω ; ά ν θ ρ ω π ο ς μ α τ α ιό τ η τ ι ώ μ ο ιώ θ η, α ί ή μ έ ρ α ι α υ τ ο ύ ώ σ ε ί σ κ ιά π α ρ ά γ ο υ σ ι». Ό σ ο ν α φ ο ρ ά τη ν ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ία κ α ι τ η ν τ υ π ο λ ο γ ία κ α ι τ ω ν δ ύ ο ο μ ά δ ω ν χ ε ιρ ο γ ρ ά φ ω ν, θ α μ π ο ρ ο ύ σ α ν ν α γ ίν ο υ ν ο ι ε ξ ή ς π α ρ α τ η ρ ή σ ε ις : Ο μ ο ν ό κ ε ρ ω ς ε ικ ο ν ίζ ε τ α ι σε ό λ ε ς τ ι ς σ κ η ν έ ς σ τ ο ν σ υ ν η θ ισ μ έ ν ο τ ύ π ο, δ η λ. ω ς α ίγ α γ ρ ο ς ή ω ς ά λ ο γ ο (σ τ ο L e n in g r. 7 1 ). Α π ε ικ ο ν ίζ ε τ α ι π ά ν τ α τ ο δ έ ν δ ρ ο κ α ι ο ά ν θ ρ ω π ο ς ( σ τ α P a ris, g r κ α ι B a rb e rin i ο ά ν θ ρ ω π ο ς α π ε ικ ο ν ίζ ε τ α ι δ ύ ο φ ο ρ έ ς ), α λ λ ά ό χ ι π ά ν τ α ο «δ ρ ά κ ω ν» ( λ ε ίπ ε ι α π ό τ ο P a ris, g r. 1128), τ α π ο ν τ ίκ ια ( λ ε ίπ ο υ ν α π ό τ α : Ι ε ρ ο σ ο λ ύ μ ω ν 4 2, Ι ω α ν ν ίν ω ν - C a m b rid g e, P a ris, g r. 1128) κ α ι ο ι έ χ ιδ - ν ε ς ( λ ε ίπ ο υ ν α π ό τα : P a ris, g r. 1128, Ιε ρ ο σ ο λ ύ μ ω ν 4 2, Ι ω α ν ν ίν ω ν - C a m b rid g e, Λ ο ν δ ίν ο υ 19352, B a rb e rin i, ψ α λ τ. Κ ιέ β ο υ ). Σ τ ο P a ris, g r. 1128, ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ε ί τ α ι π ά ν ω α π ό τ η σ κ η ν ή τ ο ύ μ ο ν ό κ ε ρ ω κ α ι μ ία ά λ λ η (εικ. 4): ά ν θ ρ ω π ο ι, ν έ ο ι μ ε π ο λ υ τ ε λ ή ε ν δ ύ μ α τ α, γ ύ ρ ω α π ό γ ιο ρ τ α σ τ ικ ό τ ρ α π έ ζ ι, σ κ η ν ή π ο υ μ ά λ λ ο ν σ υ μ β ο λ ίζ ε ι τ ι ς χ α ρ έ ς τ ο ύ κ ό σ μ ο υ. Π ιό π ισ τ ή ε ίν α ι η α π ό δ ο σ η τ ο υ κ ε ιμ έ ν ο υ σ τ ο L e n in g ra d 71 (εικ. 5 ), π ο υ χ ω ρ ίζ ε τ α ι μ ε κ ά θ ε τ η γ ρ α μ μ ή σε δ ύ ο σ κ η ν ές: α ρ ισ τ ε ρ ά ο μ ο ν ό κ ε ρ ω ς μ έ σ α σ ε β ρ α χ ώ δ ε ς τ ο π ίο, δ ε ξ ιά ο ά ν θ ρ ω π ο ς α ν ε β α - σ μ έ ν ο ς σ τ ο δ έ ν δ ρ ο τ ή ς ζ ω ή ς, ο ι έ χ ιδ ν ε ς κ α ι ο «β ό θ ρ ο ς» μ ε τ ο ν δ ρ ά κ ο ν τ α. Σ τ ο ν κ ώ δ ικ α B a rb e rin i (ε ικ. 7), σ τ ο σ π ή λ α ιο κ ά τ ω α π ό τ ο δ έ ν δ ρ ο τ η ς ζ ω ή ς ε ικ ο ν ίζ ε τ α ι η π ρ ο σ ω π ο π ο ίη σ η τ ο υ Ά δ η, π α ρ ά λ λ η λ α με τ ο δ ρ ά κ ο. Σ τ ο υ ς κ ώ δ ικ ε ς V a tic a n u s κ α ι P a ris, a r , η δ ιά τ α ξ η μ ο ιά ζ ε ι με α υ τ ή τ ω ν κ ω δ ίκ ω ν Ι ε ρ ο σ ο λ ύ μ ω ν κ α ι Ι ω α ν ν ίν ω ν σε ό λ α τ α ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ικ ά σ τ ο ιχ ε ία ε κ τ ό ς α π ό τ ο μ έ λ ι π ο υ σ τ α ά λ λ α χ ε ιρ ό γ ρ α φ α φ α ίν ε τ α ι ή υ π ο δ η λ ώ ν ε τ α ι, ε ν ώ Θα αναφέρουμε επίσης το ψαλτήρι τής Walters Art Gallery στη Βαλτιμόρη (14ος αι.), αρ. 733, Βλ. S. der Nersessian, Psautiers grecs... II, 63 και fig. 26. Επίσης, Popova-Chilov, La Miniature Russe..., pi. 29. Ακόμη, το ψαλτήρι Bristol (Βρετ. Μουσ ), που χρονολογείται γύρω στο έτος 1000, βλ. S. der Nersessian, Psautiers grecs... II, 63 και S. Duffrene, Psautiers grecs... I. Βλ. και S. Duffrene, Le psautier de Bristol et les autres psautiers Byzantins, C.A. 14, pp Η σκηνή του μονόκερω υπάρχει και στον κωδ. Par. gr. 36, fol. 203ν (15ος αι. Παροιμίες, Ιπποκράτης), όπου απεικονίζονται όλα τα στοιχεία της παραβολής και ο μονόκερως, ως αίγαγρος, μέσα σε κείμενο φαρμακευτικών συνταγών. Προστίθενται όμως και πολλά επιπλέον στοιχεία, όπως, τέσσερεις δράκοντες, δύο πτηνά σαν στρουθοκάμηλοι, ένα λιοντάρι, δύο κοράκια (;), που δηλώνουν πιθανότατα κάποια σύμμιξη μύθων-συμβόλων από τον μικρογράφο. Για τον κώδικα: Henri Bordier, Description des peintures et autres omements contenus dans les Manuscrits grecs de la Bibliotheque Nationale, Paris 1883, pp και Θωμά Μ. Προβατάκη, Ο διάβολος εις την β υζα ντινή ν τέχνην, Θεσ/νίκη 1980, σ. 229, εικ. 197.

11 Η εικονογράφηση της σκηνής του «μαινομένου μονοκέρωτος» 137 ο κ ώ δ ικ α ς P a ris, a r σ υ ν ισ τ ά μ ία π α ρ α λ λ α γ ή τ ο ύ π ρ ο η γ ο υ μ έ ν ο υ τ ύ π ο υ κ α ι β ρ ίσ κ ε τ α ι π ι ο κ ο ν τ ά σ τ ο ν τ ύ π ο τ ο ύ P a ris, g r (ε ικ. 4 ). Ε ν τ ο π ίζ ο ν τ α ι δ η λ α δ ή ο ι ε ξ ή ς κ α τ η γ ο ρ ίε ς χ ε ιρ ο γ ρ ά φ ω ν π ο υ ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ο ύ ν τ ο θ έ μ α τ ο υ μ ο ν ό κ ε ρ ω : Α) Χειρόγραφα που απλώς απεικονίζουν το μονόκερω ( Κ ο σ μ ά ς Ι ν δ ικ ο - π λ ε ύ σ τ η ς, ψ α λ τ ή ρ ι Ο υ τ ρ έ χ τ η ς, Ιω β, χ ρ η σ μ ο λ ό γ ια, σ ύ μ μ ικ τ ο ι κ ώ δ ικ ε ς, B e s tia riu m, α ρ μ ε ν ικ ό χ ε ιρ ό γ ρ α φ ο ). Β) Χειρόγραφα που εικονογραφούν το μύθο της παρθένου και του μονόκερω ( Φ υ σ ιο λ ό γ ο ς, ψ α λ τ ή ρ ια Π α ν τ ο κ ρ ά τ ο ρ ο ς 61 κ α ι C h lo u d o v ). Γ) Χειρόγραφα (Οκτάτευχοι) όπου ο μονόκερως απεικονίζεται στην παράσταση του Αδάμ ( Ο κ τ ά τ ε υ χ ο ς Σ μ ύ ρ ν η ς, α γ γ λ ικ ό χ ε ιρ ό γ ρ α φ ο ). Δ) Ψαλτήρια όπου η παραβολή του μονόκερω εικονογραφεί το κείμενο ψαλμών (Λ ο ν δ , B a rb e rin i, Κ ιέ β ο υ ). Ε) Εικονογραφημένα χειρόγραφα του μυθιστορήματος «Βαρλαάμ και Ιωάσαφ» (Ιε ρ ο σ. 4 2, Ι ω α ν.-c a m b rid g e, C a m b r. K in g s C o lle g e 3 3 8, P a r. g r. 1128, L e n in g r. 71, V a t. a r , P a r. a r , P a r. a r , Ι β ή ρ ω ν ). Τοιχογραφίες Τ α π α ρ α δ ε ίγ μ α τ α τ ή ς α π ε ικ ό ν ισ η ς τ ή ς π α ρ α β ο λ ή ς τ ο ύ μ ο ν ό κ ε ρ ω σ τ η ν τ ο ι χ ο γ ρ α φ ία, ε ίν α ι ε λ ά χ ισ τ α. Δ ύ ο ε ίν α ι τ α γ ε ν ικ ά χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ά τ ή ς ο μ ά δ ο ς τ ώ ν τ ο ιχ ο γ ρ α φ ιώ ν π ο υ ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ο ύ ν τ ο θ έ μ α : α ) χ ρ ο ν ο λ ο γ ο ύ ν τ α ι σ τη μ ε τ α β υ ζ α ν τ ιν ή π ε ρ ίο δ ο ( 1 5 ο ς -1 8 ο ς α ι. ) κ α ι β) τ ο θ έ μ α π ο υ ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ο ύ ν ε ίν α ι κ υ ρ ίω ς τ ο δ έ ν δ ρ ο τ η ς ζ ω ή ς, ε ν ώ α π ό ό λ ε ς σ χ ε δ ό ν λ ε ίπ ε ι η α π ε ικ ό ν ισ η τ ο υ μ ο ν ό κ ε ρ ω. Α π ό τ ι ς π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ ε ς λ ε ίπ ε ι ε π ίσ η ς κ α ι ο δ ρ ά κ ο ν τ α ς. Τ ο δ έ ν δ ρ ο τ ή ς ζ ω ή ς ε ίν α ι θ έ μ α π ο υ σ υ χ ν ά ε ικ ο ν ίζ ε τ α ι σ τη μ ε τ α β υ ζ α ν τ ιν ή ζ ω γ ρ α φ ικ ή, κ υ ρ ίω ς σ τ ο υ ς ν ά ρ θ η κ ε ς τ ώ ν ε κ κ λ η σ ιώ ν, ο ι σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν ε ς ό μ ω ς τ ο ιχ ο γ ρ α φ ίε ς, π α ρ ά τ η ν α π ο υ σ ία τ ο ύ μ ο ν ό κ ε ρ ω, π ε ρ ιλ α μ β ά ν ο υ ν κ ύ ρ ια ε ικ ο - ν ο γ ρ α φ ικ ά σ τ ο ιχ ε ία τ ο ύ θ έ μ α τ ο ς, δ η λ. τ α π ο ν τ ί κ ι α π ο υ κ α τ α τ ρ ώ γ ο υ ν τ ι ς ρ ίζ ε ς τ ο ύ δ έ ν δ ρ ο υ, τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο κ α ι τ ο μ έ λ ι, έ τ σ ι ώ σ τ ε ν α μ η ν α φ ή ν ο υ ν α μ φ ιβ ο λ ία ό τ ι α υ τ ό π ο υ ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ε ίτ α ι ε ίν α ι τ ο α π ό σ π α σ μ α α π ό τ ο μ υ θ ισ τ ό ρ η μ α «Β α ρ λ α ά μ κ α ι Ι ω ά σ α φ». Α λ λ ε ς σ κ η ν έ ς τ ο ύ μ υ θ ισ τ ο ρ ή μ α τ ο ς δ ε ν ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ο ύ ν τ α ι σ τ η ν τ ο ιχ ο γ ρ α φ ία, μ ε ε ξ α ίρ ε σ η τ ο ν α ό τ ο υ N eam $ σ τ η Μ ο λ δ α β ία, ό π ο υ δ ε ν ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ε ίτ α ι η π α ρ α β ο λ ή τ ο ύ μ ο ν ό κ ε ρ ω, α λ λ ά τ ρ ιά ν τ α - έ ν α ά λ λ α ε π ε ισ ό δ ια τ ο ύ μ υ θ ισ τ ο ρ ή μ α τ ο ς, κ υ ρ ίω ς α π ό τ ο β ίο τ ο ύ Ι ω ά σ α φ S. de Nersessian, L illustration du roman J. D. Stefanescu, Le Roman de Barlaam et Ioasaph illustr en peinture, Byzantion 7 (1932), fasc. 2, pp pp : «Το μυθιστόρημα είναι γνωστό στη Μολδαβία από το 14ο αι. από τα νοτιοσλαβικά χειρόγραφα, που δεν είναι όμως εικονογραφημένα».

12 138 Εύη Δημ. Σαμπανίκου Η π α λ α ιό τ ε ρ η α π ό τ ι ς τ ο ι χ ο γ ρ α φ ί ε ς π ο υ ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ο ύ ν τ ο θ έ μ α β ρ ίσ κ ε τ α ι σ τ ο ν Α γ. Δ η μ ή τ ρ ιο Θ ε σ /ν ίκ η ς (σ χ. 2 - ε ικ. 9 )', σ τη ν ό τ ια π α ρ α σ τ ά δ α τ ο ύ τ ρ ι- β ή λ ο υ τ ή ς ε ισ ό δ ο υ σ τ ο ν α ό α π ό τ ο ν ά ρ θ η κ α ( π ο λ ύ φ θ α ρ μ έ ν η σ ή μ ε ρ α, α π ο λ ε π ισ μ έ ν η σ χ ε δ ό ν ), π ο υ χ ρ ο ν ο λ ο γ ε ίτ α ι, α π ό τ α Π α σ χ ά λ ια π ο υ α π ε ικ ο ν ίζ ο ν τ α ι ε κ ε ί, σ τ α έτη μ ε τ α ξ ύ Σ τ η σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν η π α ρ ά σ τ α σ η, ο ά ν θ ρ ω π ο ς, α ν ε β α σ μ έ ν ο ς σ τ ο δ έ ν δ ρ ο τ ή ς ζ ω ή ς, ρ ο υ φ ά τ ο μ έ λ ι π ο υ π έ φ τ ε ι σ ε σ τ α γ ό ν ε ς α π ό τ ο ν ο υ ρ α ν ό, ο ο π ο ίο ς α π ε ι κ ο ν ί ζ ε τ α ι σ υ μ β ο λ ικ ά σ α ν η μ ικ ύ κ λ ιο σ τ ο ά ν ω μ έ ρ ο ς τ ή ς π α ρ ά σ τ α σ η ς ( Ε π ι γ ρ α φ ή : «η γ λ η κ ή τ η ς» ). Τ ο δ έ ν δ ρ ο σ τ η ρ ίζ ε τ α ι σ το α ν ο ιχ τ ό σ τ ό μ α τ ο ύ δ ρ ά κ ο - ν τ ο ς, ε ν ώ η «ν ύ ξ» κ α ι η «η μ έ ρ α» α π ε ικ ο ν ίζ ο ν τ α ι ε π ίσ η ς σ α ν δ ρ ά κ ο ν τ ε ς - φ ίδ ια π ο υ τ υ λ ί γ ο ν τ α ι σ τ ο ν κ ο ρ μ ό τ ο ύ δ έ ν δ ρ ο υ. Ν έ ο ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ικ ό σ τ ο ιχ ε ίο α π ο τ ε λ ο ύ ν δ ύ ο ά λ λ ο ι μ ικ ρ ο ί φ τ ε ρ ω τ ο ί δ ρ ά κ ο ν τ ε ς, ε κ α τ έ ρ ω θ ε ν τ ο ύ δ έ ν δ ρ ο υ, π ο υ ε π ι γ ρ ά φ ο ν τ α ι «α ίμ α» κ α ι «χ ο λ ή». Ο ι Γ. κ α ι Μ. Σ ω τ η ρ ίο υ 3, α ν α φ έ ρ ο υ ν ε π ίσ η ς μ ικ ρ ό «ρ ιν ό κ ε ρ ω» π ο υ «π α ρ α μ ο ν ε ύ ε ι ε ις τ η ν ρ ίζ α ν τ ο υ δ έ ν δ ρ ο υ», ο ο π ο ίο ς σ ή μ ε ρ α δ ε ν φ α ίν ε τ α ι σ τ η ν π α ρ ά σ τ α σ η. Η S. d e r N e rs e s s ia n 4, α ν τ ιθ έ τ ω ς, α ν α φ έ ρ ε ι ό τ ι ο μ ο ν ό κ ε ρ ω ς δ ε ν α π ε ικ ο ν ίζ ε τ α ι. Η π α ρ ά σ τ α σ η σ υ μ π ε ρ ιλ α μ β ά ν ε τ α ι σ τ ο π ρ ό γ ρ α μ μ α Μ ο λ δ α β ικ ώ ν κ α ι Β λ α χ ι κ ώ ν μ ν η μ ε ίω ν, σ ε δ ύ ο μ ά λ ισ τ α π ε ρ ιπ τ ώ σ ε ις ο μ ο ν ό κ ε ρ ω ς α π ε ικ ο ν ίζ ε τ α ι, α λ λ ά δ ε γ ν ω ρ ίζ ο υ μ ε τ ο ν ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ικ ό τ ύ π ο τ ο υ Στη Ν. παραστάδα τού τριβήλου. Για την παράσταση: Γ. και Μ. Σωτηρίου, Η β α σιλική το ν Α γ. Δ η μ ητρίο ν Θ εσ/νίκης, τ. 1, σσ και τ. 2, πιν. 81α. Γ. Σωτηρίου, Η γλυκύτης τού κόσμου, Η μερολόγιον τής Μ εγάλης Ελλάδος, Αθήναι 1929, σσ. 111 κ.ε. Α. Ξυγγόπουλος, Σχεδίασμα ιστορίας τής θρησκευτικής ζω γραφικής μετά την άλωσιν, Αθηνα ι 1957, σσ. 71, 193. X. Ν. Μπακιρτζή, Η βασιλική τον Α γ. Δ η μητρίον (οδηγός), ΙΜΧΑ, Θεσ/νίκη 1972, σ. 64. Επίσης: Ε. Μαρκή, Ο ναός τού Αγ. Δημητρίου, Η Θεσ/νίκη και τα μνημεία της, Εφ. Βυζ. Αρχ. Θεσ/νίκης, Θεσ/νίκη 1985, σ. 58. Σχετικά με τη χρονολόγηση τής τοιχογραφίας: Γ. Οικονόμου, Εκ της Βυζαντινής Θεσσαλονίκης, Α ρ χ. Εφημ. 1914, σ Γ. Οικονόμου, Α Ε 1914, 206 κ.ε. Τεχνοτροπικά, η παράσταση βρίσκεται κοντά σ' αυτή τού σερβικού ψαλτηρίου τού Μ ονάχου, βλ. Α. Ξυγγόπουλος, Σχεδίασμα..., σ Γ. και Μ. Σοπηρίου, Η βασιλική τού Α γ. Δ ημητρίου Θεσ/νίκης, τ. 1, σσ S. der Nersessian, L illustration du roman.., p Πρόκειται γιά τις εκκλησίες: 1) Cozia (Βλαχία), όπου ο μονόκερως απεικονίζεται στο νάρθηκα (15ος α ι.)κ α ι 2) Cozia, παρεκκλήσιο τω ν Αγ. Πέτρου και Παύλου. Στην Cozia, η π α ραβολή απεικονίζεται και μία τρίτη φορά στο νάρθηκα τού μικρού παρεκκλησίου κοντά στον ποταμό Olt (αριστερά τής εισόδου και κοντά στην παράσταση τού Ιωνά), λείπει όμως εδώ ο μονόκερως.

13 Η εικονογράφηση της σκηνής του «μαινομένου μονοκέρωτος» 139 Π ρ ιν ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε τ η ν ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ία τ ή ς π α ρ ά σ τ α σ η ς τ ο ύ π α ρ ε κ κ λ η σ ίο υ τ ω ν Τ ρ ιώ ν Ι ε ρ α ρ χ ώ ν, ε ίν α ι α π α ρ α ίτ η τ ο ν α α ν α φ έ ρ ο υ μ ε κ α ι τ α τ ε λ ε υ τ α ία, μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ α χ ρ ο ν ο λ ο γ ικ ά π α ρ α δ ε ίγ μ α τ α, τ η ν τ ο ι χ ο γ ρ α φ ί α τ ο ύ π α ρ ε κ κ λ η σ ίο υ τ ο ύ Α γ. Ι ω ά ν ν ο υ Θ ε ο λ ό γ ο υ τ ή ς Μ. Δ ιο ν υ σ ίο υ ( ) (ε ικ. 1 0 )' κ α ι τ η ν τ ο ι χ ο γ ρ α φ ία τ ο ύ ν α ο ύ τ ο ύ Α γ. Ι ω ά ν ν ο υ Π ρ ο δ ρ ό μ ο υ σ τ η ν Κ α σ τ ο ρ ιά ( )2(ε ικ. 11). Σ τ η δ ε ύ τ ε ρ η α υ τ ή π α ρ ά σ τ α σ η, η π α ρ α β ο λ ή α π ο δ ί δ ε τ α ι μ ε α ρ κ ε τ ά α π λ ο ϊ κ ό τ ρ ό π ο, α φ ο ύ π ά ν ω α π ό τ ο δ έ ν δ ρ ο τ ή ς ζ ω ή ς ε ικ ο ν ίζ ε τ α ι ο «τ ρ ο χ ό ς τ ή ς ζ ω ή ς» με τ ι ς φ ά σ ε ις τ ή ς ζ ω ή ς τ ο ύ α ν θ ρ ώ π ο υ α π ό τ ο 10ο ω ς τ ο 8 0 ο έ τ ο ς τ ή ς η λ ικ ία ς τ ο υ 3, ε μ φ α ν ίζ ε τ α ι δ η λ α δ ή μ ια π α ρ α λ λ α γ ή τ ο ύ α ρ χ ικ ο ύ θ έ μ α τ ο ς. Α π ο υ σ ιά ζ ε ι κ α ι α π ό τ ο ν α ό α υ τ ό τ ο ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ικ ό σ τ ο ιχ ε ίο τ ο ύ μ ο ν ό κ ε ρ ω, κ α θ ώ ς κ α ι ο δ ρ ά κ ο ν τ α ς. Σ τ η ν π α ρ ά σ τ α σ η τ ο ύ π α ρ ε κ κ λ η σ ίο υ τ ή ς Μ. Δ ιο ν υ σ ίο υ, α π ε ι κ ο ν ίζ ο ν τ α ι τ ο δ έ ν δ ρ ο, ο ά ν θ ρ ω π ο ς κ α ι τ α π ο ν τ ί κ ι α, ε ν ώ δ ε ν α π ε ι κ ο ν ί ζ ο ν τ α ι ο ύ τ ε ο μ ο ν ό κ ε ρ ω ς ο ύ τ ε ο δ ρ ά κ ο ν τ α ς. Ο μονόκερως δεν απεικονίζεται επίσης στην εκκλησία τής Μονής Sucevica (Μολδαβία) (1600 περίπου), όπου η παραβολή εικονογραφείται επίσης στο νάρθηκα. Βλ. Γ. και Μ. Σωτηρίου, ο.π., σ. 212 και S. der Nersessian, ο.π., σ. 67, η οποία είναι η μόνη που αναφέρει τις άλλες δυο (αρ. 2) παραστάσεις στην Cozia. Η S. der Nersessian, ο.π., σ. 67, αναφέρει ένα ακόμη παράδειγμα, στη Ρωσία, στην εκκλησία τού Alexandrovo, όπου η παραβολή απεικονίζεται ανάμεσα στις 28 παραστάσεις από την Παλαιά και Καινή Διαθήκη που διακοσμούν τις ορειχάλκινες θύρες τού ναού, απουσιάζει όμως και από την παράσταση αυτή ο μονόκερως, καθώς και ο άνθρωπος. Η ίδια (σ. 68), αναφέρει επίσης μερικά δυτικά παραδείγματα, όπως η τοιχογραφία τής οικίας Asciano κοντά στη Sienna, το ανάγλυφο τού άμβωνα τής Ferrara και το λατινικό χειρόγραφο τής Brescia (1311). 1. Θωμά Μ. Προβατάκη, Ο διάβολος εις την βυζαντινήν τέχνην, σσ , εικ Εδώ, από κάποια σύγχιση προφανώς, χρονολογείται η τοιχογραφία στο 16ο αι., ενώ η αντίστοιχη παράσταση του παρεκκλ. των Τριών Ιεραρχών χρονολογείται στα 1548 (έτος τοιχογράφησης τού καθολικού). Για τη χρονολόγηση του παρεκκλ. τού Ιωάννου Θεολόγου τής Μ. Διονυσίου: Παν. Κ. Χ ρήστου, Το Α γιο ν Όρος, Αθω νική πολιτεία - Ιστορία Τέχνη Ζωή, Αθήνα 1987, σ. 415, όπου χρονολογούνται οι τοιχογραφίες τού κ. ναού στα 1608 (στα 1615 ζωγραφίζεται ο νάρθηκας απότον Ιωάννη Τραπεζούντιο, για το ζωγράφο αυτό βλ. Μαν. Χατζηδάκη, Έλληνες ζωγράφοι μετά την άλωση, τ. 1, Αθήνα 1987, σ. 325-αρ. (18), εικ. 191, ενώ στη σ. 326-αρ. (22) αναφέρεται ο Ιωάννης τού παρεκκλ. τής Μ. Βαρλαάμ, βλ. και εικ. 192) και αποδίδονται στούς ζωγράφους Μιχαήλ και Μερκούριο που τοιχογραφούν επίσης το παρεκκλήσι των Αρχαγγέλων και το εξωκκλήσι τών Αγ. Π άντω ν στην ίδια μονή. Βλ. επίσης: Σωτ. Καδά, Το Ά γιο ν Όρος, τα μοναστήρια και οι θησαυροί τους, Αθήνα 1989, σ. 66. Εδώ επίσης, οι τοιχογραφίες τού κ. ναού τού παρεκκλ. χρονολογούνται στα 1608, αλλά δεν αναφέρονται οι ζωγράφοι. Στους ζωγράφους-μοναχούς Δανιήλ (όχι Μιχαήλ) και Μ ερκούριο αποδίδονται οι τοιχογραφίες τού παρεκκλ. τών Αρχαγγέλων (τέλος 16ου α ι.)κ α ι τής Τράπεζας (1603). 2. Αν. Ορλάνδος, Α Β Μ Ε 4 (1938), σσ , κυρίως σσ , εικ Α. Ευγγόπουλος, Σχεδίασμα..., σ ΑΒΜΕ, ο.π., 179.

14 140 Εύη Δημ. Σαμπανίκου Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ α π α ρ α π ά ν ω, ο ζ ω γ ρ ά φ ο ς Ι ω ά ν ν η ς κ α ι τ ο σ υ ν ε ρ γ ε ίο τ ο υ, δ ε ν α ν τ λ ο ύ ν σ τ ο ιχ ε ία α π ό τ η ν π α ρ α δ ο σ ια κ ή ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ικ ή π ρ ο σ έ γ γ ισ η τ ο ύ θ έ μ α τ ο ς τ ο ύ μ ο ν ό κ ε ρ ω, γ ι α τ η ν π α ρ ά σ τ α σ η τ ή ς π α ρ α β ο λ ή ς ό π ω ς α υ τ ή ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ε ί τ α ι σ τ ο π α ρ ε κ κ λ ή σ ιο τ ώ ν Τ ρ ιώ ν Ι ε ρ α ρ χ ώ ν τ η ς Μ. Β α ρ λ α ά μ σ τα Μ ε τ έ ω ρ α ( ) (εικ. 12). Ό σ ο ν α φ ο ρ ά τ α π ρ ό τ υ π ά τ ο υ ς, μ α ς ε π ιτ ρ έ π ε τ α ι ν α κ ά ν ο υ μ ε υ π ο θ έ σ ε ις μ ό ν ο γ ι α τ η ν κ α τ α γ ω γ ή τ ο ύ θ έ μ α τ ο ς τ ο ύ μ ο ν ό κ ε ρ ω, κ α θ ώ ς δ ε ν ε ίμ α σ τ ε σ ε θ έσ η ν α τ α π ρ ο σ δ ιο ρ ίσ ο υ μ ε με σ α φ ή ν ε ια. Π ρ ο φ α ν ώ ς ο ζ ω γ ρ ά φ ο ς Ι ω ά ν ν η ς κ α ι ο ι σ υ ν ε ρ γ ά τ ε ς τ ο υ δ ε γ ν ώ ρ ισ α ν τ ο μ υ θ ισ τ ό ρ η μ α α π ό ε ικ ο ν ο γ ρ α φ η μ έ ν α χ ε ιρ ό γ ρ α φ α κ α ι δ ε ν δ ιέ θ ε τ α ν α ν ά λ ο γ ο α ν θ ίβ ο λ ο. Η α μ υ δ ρ ή α ν ά μ ν η σ η κ ά π ο ια ς π α ρ ά σ τ α σ η ς, ή η σ ύ γ χ υ σ ή τ η ς με μ ια ά λ λ η, δ η μ ιο ύ ρ γ η σ ε ίσ ω ς α υ τ ή τ η ν τ α ύ τ ισ η μ ε τ α ξ ύ τ έ ρ α τ ο ς κ α ι μ ο ν ό κ ε ρ ω 1. Υ π ά ρ χ ε ι ω σ τ ό σ ο κ α ι έ ν α α ρ κ ε τ ά π ρ ο σ ιτ ό γ ια τ ο ζ ω γ ρ ά φ ο ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ικ ό π ρ ό τ υ π ο, σ τ α Μ ε τ έ ω ρ α, σ τ ο ν ά ρ θ η κ α τ ο ύ Α γ. Ν ικ ο λ ά ο υ Α ν α π α υ σ ά ( ), σ τ η ν π α ρ ά σ τ α σ η τ ο ύ Α δ ά μ π ο υ δ ίν ε ι σ τ α ζ ώ α τ α ο ν ό μ α τ ά τ ο υ ς (εικ. 13). Ε ι- κ ο ν ί ζ ε τ α ι ε κ ε ί, μ ικ ρ ό, π α ρ ό μ ο ιο, φ τ ε ρ ω τ ό τ έ ρ α ς ( α ν τ ιθ έ τ ο υ π ρ ο σ α ν α τ ο λ ισ μ ο ύ α π ό τ ο τ έ ρ α ς τ ο ύ π α ρ ε κ κ λ η σ ίο υ τ η ς Μ. Β α ρ λ α ά μ ), τ ο ύ ο π ο ίο υ τ ο έ ν α α υ τ ί ε ί ν α ι δ ια φ ο ρ ε τ ικ ά σ χ ε δ ια σ μ έ ν ο α π ό τ ο ά λ λ ο κ α ι ρ α β δ ω τ ό, μ π ο ρ ε ί δ ε ε ύ κ ο λ α ν α δ η μ ιο υ ρ γ ή σ ε ι τ η ν ε ν τ ύ π ω σ η ό τ ι π ρ ό κ ε ιτ α ι γ ιά α π ε ικ ό ν ισ η τ ο ύ μ ο ν ό κ ε ρ ω (ε ικ. 14)2. Σ ' α υ τ ή τ η ν υ π ό θ ε σ η σ υ ν η γ ο ρ ε ί κ α ι σ χ έ δ ιο τ ο ύ Μ ο υ σ. Μ π ε ν ά κ η με τ ο ίδ ιο θ έ μ α, ό π ο υ α π ε ικ ο ν ίζ ε τ α ι μ ο ν ό κ ε ρ ω ς - α ίγ α γ ρ ο ς 3, ό π ω ς α κ ρ ιβ ώ ς κ α ι σ ε ό λ α τ α χ ε ιρ ό γ ρ α φ α μ ε τ ο ίδ ιο θ έ μ α, π.χ. σ τ η ν Ο κ τ ά τ ε υ χ ο τ ή ς Σ μ ύ ρ ν η ς (σ χ. 1). Ο Θ ε ο φ ά ν η ς, δ ε χ ό μ ε ν ο ς τ ι ς ε π ιδ ρ ά σ ε ις τ ή ς ιτ α λ ικ ή ς τ έ χ ν η ς 4, α ν τ ικ α θ ισ τ ά τ ο π α ρ α δ ο σ ια κ ό θ έ μ α τ ο ύ μ ο ν ό κ ε ρ ω - α ιγ ά γ ρ ο υ μ ε τ έ ρ α ς τ η ς τ έ χ ν η ς τ ο ύ μεσ α ίω ν α κ α ι τ ή ς Α ν α γ έ ν ν η σ η ς ό χ ι α π α ρ α ίτ η τ α μ ο ν ό κ ε ρ ω ό π ω ς α υ τ ό α π ε ι κ ο ν ίζ ε τ α ι σ τ α δ υ τ ικ ά χ ε ιρ ό γ ρ α φ α 5 π ο υ έ χ ο υ ν δ α ν ε ισ τ ε ί τ ο σ τ ο ιχ ε ίο α υ τ ό α π ό 1. Μ πορεί πάλι πρότυπο του να απετέλεσε παράσταση που αγνοούμε, στις περιοχές τής Ρουμανίας ή τού Αγ. Όρους, καθώς, από εικονογραφικό στοιχεία άλλων παραστάσεων (π.χ. οι τέσσερεις άγγελοι της Πλατυτέρας), μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο ζωγράφος γνώριζε τη ζω γραφική ή τής Μολδαβίας ή τού Αγ. Ό ρους. 2. Α πό το φωτογρ. λεύκωμα: Η μέρα Τ ρίτη (φωτ. Δημ. Ταλιάνη). Μετέωρα Το παραθέτει ο Μαν. Χατζηδάκης στη μελέτη του για τη ζωγραφική τού Θεοφάνη στον Αγ. Νικόλαο Αναπαυσά, βλ. Μ. Chatzidakis, Recherches sur le peintre Theophane le Cretois, DOP ( ), pp , pi ό.π., Για το θέμα τών τεράτων στη γοτθική τέχνη: J. Baltrusaitis, Le Moyen Age Fantastique. antiquites et e.xotismes dans l art gothique, Paris Συγκεκριμένα, τους πίνακες: 6-D(p. 13), 49-K(p.69), 82(ρ.117), 83(p. 118), 88-B(p.l24), 99- A(p.l35), 146(p.207). Επίσης: Andre Grabar, Les manuscrits grecs enlumines de provenance italienne (IXe-XIe siecles), Paris 1972, pp , pi. 12(39-4). 13(40-4) (Ιωβ, Πάτμος, cod. grec 171, 9ος αι.).

15 Η εικονογράφηση της σκηνής του «μαινομένου μονοκέρωτος» 141 τ η ν α ν α τ ο λ ίτ ικ η τ έ χ ν η. Τ ο ίδ ιο τ έ ρ α ς α π ε ικ ο ν ίζ ε τ α ι σ τ η ν π α ρ ά σ τ α σ η τ η ς Δ ε υ τ έ ρ α ς Π α ρ ο υ σ ία ς τ η ς μ ο ν ή ς A y. Ν ικ ο λ ά ο υ Α ν α π α υ σ ά, κ α θ ώ ς κ α ι σ ε π α ρ α σ τ ά σ ε ις ά λ λ ω ν μ ο ν ώ ν τ ω ν Μ ε τ ε ώ ρ ω ν. Τ ο θ έ μ α α ν τ ιγ ρ ά φ ε τ α ι κ υ ρ ίω ς α π ό κ ρ η τ ικ ο ύ ς ζ ω γ ρ ά φ ο υ ς 12 π ο υ α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν τ η ν τ ε χ ν ο τ ρ ο π ία κ α ι τ η ν ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ία τ ο υ Θ ε ο φ ά ν η. Τ ο ίδ ιο κ ά ν ο υ ν κ α ι ά λ λ ο ι κ ρ η τ ικ ο ί ζ ω γ ρ ά φ ο ι, ό π ω ς π.χ. σ τ η ν ίδ ια π α ρ ά σ τ α σ η («ο Α δ ά μ δ ίν ε ι τ α ο ν ό μ α τ α σ τ α ζ ώ α» ) τ ή ς Μ. Δ ο χ ε ια ρ ίο υ ( ), ό π ο υ ο ζ ω γ ρ ά φ ο ς α π ε ικ ο ν ίζ ε ι α ν ά μ ε σ α σ τ α ζ ώ α π α ρ ό μ ο ι ο τ έ ρ α ς 3. Τ ο ίδ ιο μ υ θ ικ ό ζ ώ ο σ υ γ κ α τ α λ έ γ ε τ α ι κ α ι σ τ α ζ ώ α π ο υ κ υ ρ ια ρ χ ο ύ ν κ α ι σ ε ά λ λ ε ς π α ρ α σ τ ά σ ε ις τ ή ς Δ ε υ τ έ ρ α ς Π α ρ ο υ σ ία ς τ ή ς κ ρ η τ ικ ή ς σ χ ο λ ή ς σ τ ο Α γ. Ό ρ ο ς, ό π ω ς σ τ η ν Τ ρ ά π ε ζ α τ ή ς Λ α ύ ρ α ς 4 κ α ι σ τη Μ. Δ ο χ ε ια ρ ίο υ 5. Ο σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν ο ς τ ρ ό π ο ς α π ε ικ ό ν ισ η ς, δ η λ ώ ν ε ι μ ά λ λ ο ν σ υ ν ε ιδ η τ ή ε π ιλ ο γ ή, π α ρ ά ά γ ν ο ια τ ο υ θ έ μ α τ ο ς α π ό τ ο υ ς ζ ω γ ρ ά φ ο υ ς. Μ π ο ρ ο ύ μ ε λ ο ι π ό ν ν α υ π ο θ έ σ ο υ μ ε ό τ ι ο ζ ω γ ρ ά φ ο ς Ι ω ά ν ν η ς τ ο ύ π α ρ ε κ κ λ η σ ίο υ τ ω ν Τ ρ ιώ ν Ι ε ρ α ρ χ ώ ν δ α ν ε ίσ τ η κ ε τ ο θ έ μ α α π ό τ ο Θ ε ο φ ά ν η κ α ι τ η ν κ ρ η τ ικ ή σ χ ο λ ή ε ξ ά λ λ ο υ π ρ ο τ ιμ ά κ α ι υ ιο θ ε τ ε ί τ η ν α υ σ τ η ρ ή κ ρ ιτ ικ ή τ ε χ ν ο τ ρ ο π ία, π α ρ ' ό λ ο π ο υ ζ ε ι κ α ι ε ρ γ ά ζ ε τ α ι σ τ α 1637 κ α ι τ ο ε ν έ τ α ξ ε σ τ ο θ έ μ α τ η ς «π α ρ α β ο λ ή ς τ ο ύ μ ο ν ο κ έ ρ ω τ ο ς» τ ο ύ μ υ θ ισ τ ο ρ ή μ α τ ο ς «Β α ρ λ ά α μ κ α ι Ιω - ά σ α φ». Α ν τ ιθ έ τ ω ς, ά λ λ ο ι ζ ω γ ρ ά φ ο ι τ ή ς π ε ρ ιο χ ή ς τ ή ς Θ ε σ σ α λ ία ς π ο υ ε ρ γ ά ζ ο ν τ α ι τ η ν ίδ ια ε π ο χ ή, κ ά ν ο υ ν δ ια φ ο ρ ε τ ικ έ ς ε π ιλ ο γ έ ς, ό π ω ς π.χ. ο ζ ω γ ρ ά φ ο ς τ ο ύ ν ά ρ θ η κ α τ ο ύ ν α ο ύ τ ω ν Τ α ξ ια ρ χ ώ ν σ τ ο χ ω ρ ιό Π λ ά τ α ν ο ς Τ ρ ικ ά λ ω ν, ο ο π ο ί ο ς ζ ω γ ρ α φ ίζ ε ι σ τ α τ ο θ έ μ α τ ο ύ Α δ ά μ π ο υ δ ί ν ε ι τ α ο ν ό μ α τ α σ τ α ζ ώ α, τ ο π ο θ ε τ ώ ν τ α ς α ν ά μ ε σ α σ ' α υ τ ά τ ο ν γ ν ω σ τ ό μ ο ν ό κ ε ρ ω - α ίγ α γ ρ ο 6 (ε ικ. 14). Π ρ έ π ε ι τ έ λ ο ς ν α α ν α ζ η τ η θ ε ί, η α ιτ ία, α ν υ π ά ρ χ ε ι, τ ή ς τ ο π ο θ έ τ η σ η ς τ ο ύ 1. Στη Δευτέρα Παρουσία των μονών Βαρλαάμ, Ρουσσάνου και Μεταμορφώσεως (Μεγάλου Μετεώρου), καθώς και στην παράσταση τών Αίνων τής Μ. Ρουσσάνου. Στην Ή πειρο, επίσης, στη Δευτέρα παρουσία του Αγ. Νικολάου Κράψης (βλ. Μ. Αχειμάστου - Ποταμιάνου, Η μονή των Φίλανθρωπηνών και η πρώ τη φάση της μεταβυζαντινής ζωγραφικής, Αθήνα 1983, πίν. 89α) και στη Μονή Ντίλιου (βλ. Θ. Λίβα-Ξανθάκη, Οι τοιχογραφίες της Μονι}ς Ν τίλιον, Ιωάννινα 1980, πιν : Δευτέρα Παρουσία), σε μνημεία που εκπροσωπούν δηλαδή τη λεγάμενη βορειοδυτική ελλαδική ζωγραφική. Η παράσταση του Αδάμ. με δράκο αντί μονόκερω, υπάρχει και στο Β. εξαρτικό της Μ. Φίλανθρωπηνών. 2. Με εξαίρεση τους αδελφούς Κονταρή στο νάρθηκα τής μονής Βαρλαάμ. 3. Millet, Athos, feuille 30, pi Δεν διακρίνεται στη φω τογραφία κέρας. 4. Miltiadis Κ. Garidis, Etudes sur le Jugcmcnt Dernier post-byzantin du X V e a la fin du XIXc si6dc, Iconographie-Eslhdtique, Θεσ/νίκη 1985, pp , pi. XVI Millet, Athos, feuille 31, pi M. Garidis. ο.π., pi. XVII Η φωτογραφία, από προσωπική έρευνα το καλοκαίρι του '91. Για την εκκλησία: Τριαντ. Δ. Παπαζήση, Οι τοιχογραφημένες εκκλησίες τού Πλατάνου Τρικάλων, Μ ετέω ρα 36 (Δεκ. 1982), , συγκεκριμένα σ. 144.