Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Αφηρημένη εργασία και αξία στο σύστημα του Μαρξ Isaac Rubin

Transcript

1 *τον Ι.Ι. Rubinμετάφραση Στ. Μαυρουδέας Σύντροφοι, επέλεξα την αφηρημένη εργασία και την αξία ως θέμα της διάλεξης μου για δυο λόγους: πρώτον, γιατί γνωρίζω ότι το ζήτημα της αφηρημένης εργασίας και της μορφής και του περιεχομένου της αξίας έχει γίνει θέμα θερμής συζήτησης στα σεμινάρια σας. Γι αυτό αποφάσισα να οργανώσω τη διάλεξη μου με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορώ να ασχοληθώ με το ζήτημα της αξίας, της μορφής και του περιεχομένου της. Ο δεύτερος λόγος που με έπεισε να επιλέξω αυτό το θέμα είναι το ότι αποτελεί το κεντρικό πρόβλημα όλης της Μαρξιστικής θεωρίας. Δεν ονομάζουμε αυτή τη θεωρία «εργασιακή θεωρία της αξίας» χωρίς λόγο - το όνομα μόνο υποδεικνύει ότι το κύριο πρόβλημα της θεωρίας [αυτής] είναι το ζήτημα της αμοιβαίας σχέσης ανάμεσα στην εργασία και την αξία. Ποια είναι η εργασία που δημιουργεί ή καθορίζει την αξία, και ποια η αξία που δημιουργείται και καθορίζεται από την εργασία; Αυτό είναι το κύριο πρόβλημα της Μαρξιστικής θεωρίας, το οποίο ελπίζω να φωτίσω στη διάλεξη μου. Πριν προχωρήσουμε στο ουσιαστικό μέρος του ζητήματος, θα ήθελα να κάνω μερικές επισημάνσεις πάνω στη μεθοδολογία. Με ποια μέθοδο σκοπεύουμε να προχωρήσουμε στη λύση του προβλήματος αυτού; Στην «Εισαγωγή, στην Κριτική της. Πολιτικής Οικονομίας» (εισαγωγή στα Grundrisse) ο Μαρξ επισήμανε ότι μια οικονομική έρευνα μπορεί να διεξαχθεί σύμφωνα με δυο μεθόδους: με μια μετάβαση από το συγκεκριμένο στο αφηρημένο, και αντίστροφα με μια κίνηση από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο. Η πρώτη, η αναλυτική μέθοδος, συνίσταται στη λήψη ενός σύνθετου συγκεκριμένου φαινομένου ως σημείου εκκίνησης της έρευνας και στην επιλογή ενός ή περισσοτέρων από τα πιο σημαντικά χαρακτηριστικά [του], παραβλέποντας την πολλαπλότητα των χαρακτηριστικών του, και μεταβαίνοντας έτσι από την πιο συγκεκριμένη στην πιο αφηρημένη έννοια, στην πιο απλή ή πιο λεπτή έννοια, όπως λέει ο Μαρξ. Με την παραπέρα ανάλυση προχωρούμε από αυτή την έννοια σε μια ακόμη πιο απλή, μέχρι να φτάσουμε στις πιο αφηρημένες έννοιες μιας συγκεκριμένης επιστήμης ή ενός συγκεκριμένου συμπλέγματος ζητημάτων που μας ενδιαφέρουν. Για να αναφέρω μόνο ένα παράδειγμα σαν μια διασαφήνιση της προβληματικής με την οποία ασχολούμαστε, θα ήθελα να σας υπενθυμίσω την αμοιβαία σχέση ανάμεσα στις ακόλουθες έννοιες. Η Μαρξική θεωρία της αξίας οικοδομείται πάνω στις έννοιες: αφηρημένη εργασία, αξία, αξία ανταλλαγής και χρήμα. Αν πάρουμε το χρήμα, την πιο συγκεκριμένη πλευρά αυτών των εννοιών, και εξετάζοντας την έννοια του χρήματος μεταβούμε στην αξία ανταλλαγής, ως την πιο γενική έννοια που βρίσκεται κάτω από το χρήμα αν μετά περάσουμε από την αξία ανταλλαγής στην αξία, και από την αξία στην αφηρημένη εργασία, κινούμαστε από την πιο συγκεκριμένη στην πιο αφηρημένη έννοια, ακολουθούμε δηλαδή την αναλυτική μέθοδο. Αλλά ο Μαρξ λέει ότι, όσο αναγκαία και αν είναι η χρήση της αναλυτικής μεθόδου στο πρώτο στάδιο της επιστημονικής έρευνας, δεν μπορεί να είναι ικανοποιητική από μόνη της και πρέπει να συμπληρωθεί από μια άλλη μέθοδο. Αφού, μέσω της ανάλυσης, ιχνηλατήσουμε τα σύνθετα φαινόμενα πίσω στα βασικά τους σημεία, πρέπει να ακολουθήσουμε την αντίθετη κατεύθυνση και, αρχίζοντας από τις πιο αφηρημένες έννοιες, να δείξουμε πώς αυτές αναπτύσσονται για να μας οδηγήσουν στις πιο συγκεκριμένες μορφές, στις πιο συγκεκριμένες έννοιες. Στην περίπτωση μας, το προχώρημα από τις απλούστερες έννοιες στις πλουσιότερες και πιο σύνθετες γίνεται με την κίνηση από την αφηρημένη εργασία στην αξία, από την αξία στην αξία ανταλλαγής και από την αξία ανταλλαγής στο χρήμα. Ο Μαρξ, σε ένα σημείο, αποκαλεί τη μέθοδο [αυτή] «γενετική» γιατί μας βοηθά να ακολουθήσουμε τη γένεση και την ανάπτυξη των σύνθετων μορφών. Αλλού την ονομάζει διαλεκτική. Ελπίζω ότι μπορούμε να συμφωνήσουμε να περιγράψουμε την πρώτη μέθοδο ως αναλυτική, και τη δεύτερη (που περιλαμβάνει μαζί την αναλυτική και τη συνθετική μέθοδο) ως διαλεκτική. Σελίδα 1 / 27

2 Ο Μαρξ υποδεικνύει ότι η διαλεκτική μέθοδος είναι η μόνη που λύνει τα επιστημονικά ερωτήματα ικανοποιητικά. Συνεπώς, πρέπει να υποβάλλουμε το πρόβλημα που μας ενδιαφέρει, το ερώτημα της σχέσης ανάμεσα στην εργασία και την αξία, σε έρευνα όχι μόνο μέσω της αναλυτικής μεθόδου, αλλά επίσης και μέσω της διαλεκτικής. Ο Μαρξ δίνει πολλά παραδείγματα για να δείξει με ποιο νόημα η αναλυτική μέθοδος είναι ανεπαρκής, θα ήθελα να αναφέρω εδώ τρία παραδείγματα. Σχετικά με τη θεωρία της αξίας, ο Μαρξ λέει: «Η Πολιτική Οικονομία έχει πράγματι αναλύσει, καίτοι ατελώς, την αξία και το μέγεθος της και έχει ανακαλύψει τι υπάρχει κάτω από αυτές τις μορφές. Αλλά δεν έχει ποτέ θέσει το ερώτημα γιατί η εργασία παριστάνεται στην αξία και η ποσότητα της εργασίας δια της χρονικής της διάρκειας στο μέγεθος της αξίας» («Κεφάλαιο», τόμος Ι, σ. 80). Σε ένα άλλο απόσπασμα, αφιερωμένο στη θεωρία του χρήματος, ο Μαρξ λέει: «Στις τελευταίες δεκαετίες του Που αι. είχε ήδη δειχθεί ότι το χρήμα είναι ένα εμπόρευμα, αλλά αυτό το σκαλοπάτι σημαδεύει μόνο την παιδική ηλικία της ανάλυσης. Η δυσκολία βρίσκεται όχι στο να γίνει κατανοητό ότι το χρήμα είναι ένα εμπόρευμα, αλλά στο να ανακαλυφθεί πώς, γιατί και μέσα από τι ένα εμπόρευμα, είναι χρήμα» («Κεφάλαιο», τόμος Ι, σ. 92).' Εδώ, όπως βλέπουμε, η διαλεκτική μέθοδο διαφέρει για μια ακόμη φορά από την αναλυτική. Τέλος, σε ένα μετέπειτα σημείο, ενώ μιλά για τη θρησκεία, ο Μαρξ επαναλαμβάνει την ιδέα που πρόβαλλε πριν, ότι είναι προφανώς πολύ ευκολότερο να ανακαλύψει κανείς με την ανάλυση τον πυρήνα των περίεργων θρησκευτικών εννοιών από το να αναπτύξει, αντίθετα, από τις πραγματικές σχέσεις της πραγματικής ζωής τις αντίστοιχες μορφές αυτών των σχέσεων. Η τελευταία μέθοδος είναι η μόνη υλιστική και επομένως η μόνη επιστημονική («Κεφάλαιο», τόμος Ι, σ. 372 σημ. 3). Ακολουθώντας τον Μαρξ, πρέπει να λύσουμε το πρόβλημα μας με αυτόν τον τρόπο. Το καθήκον μας δεν είναι μόνο να δείξουμε ότι η αξία ενός προϊόντος μπορεί να αποδοθεί στην εργασία. Πρέπει ακόμη να δείξουμε και το αντίθετο. Πρέπει να αποκαλύψουμε πώς οι παραγωγικές σχέσεις των ανθρώπων βρίσκουν την έκφραση τους στην αξία. Αυτή είναι η βασική διατύπωση του προβλήματος η οποία πρέπει, από τη Μαρξιστική σκοπιά, να θεωρηθεί ως η μεθοδολογικά πιο σωστή. Αν θέσουμε το ερώτημα με αυτόν τον τρόπο, παίρνουμε ως σημείο εκκίνησης της έρευνας όχι την έννοια της αξίας αλλά την έννοια της εργασίας. Ορίζουμε την έννοια της εργασίας με τέτοιο τρόπο ώστε η έννοια της αξίας να έπεται αυτής. Τα προαπαιτούμενα της μεθοδολογίας μας δίνουν ήδη μερικές ενδείξεις ως προς τον σωστό ορισμό της έννοιας της εργασίας. Η έννοια της εργασίας πρέπει να οριστεί με τέτοιο τρόπο έτσι ώστε να περιλαμβάνει όλα τα χαρακτηριστικά της κοινωνικής οργάνωσης της εργασίας, χαρακτηριστικά που γεννούν τη μορφή της αξίας, που είναι κατάλληλη για τα προϊόντα της εργασίας. Μια έννοια της εργασίας από την οποία δεν έπεται η έννοια της αξίας, και ειδικότερα μια έννοια της εργασίας με φυσικιστική χροιά, δηλαδή μια έννοια της εργασίας από την οποία λείπουν όλα τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την κοινωνική της οργάνωση στην εμπορευματική παραγωγή, δεν μπορεί να οδηγήσει στο συμπέρασμα, το οποίο αναζητούμε από τη Μαρξική σκοπιά της διαλεκτικής μεθόδου. Παρακάτω θα προσπαθήσω να δείξω ότι η διαφορά στη σύλληψη ανάμεσα στην κοινωνιολογική και τη φυσικιστική αντίληψη της αφηρημένης εργασίας μπορεί να εξηγηθεί, εν μέρει, ακριβώς με βάση τη διάκριση ανάμεσα στις δυο μεθόδους, τη διαλεκτική και την αναλυτική. Παρόλο ότι η φυσικιστική έννοια της αφηρημένης Σελίδα 2 / 27

3 εργασίας μπορεί να σταθεί περισσότερο ή λιγότερο επιτυχημένα από τη σκοπιά της αναλυτικής μεθόδου, παρόλα αυτά είναι από την αρχή καταδικασμένη σε αποτυχία από τη σκοπιά της διαλεκτικής, αφού κανείς δεν μπορεί να εξαγάγει από την έννοια της εργασίας με τη φυσικιστική χροιά κάποια αντίληψη της αξίας ως την αναγκαία κοινωνική μορφή του προϊόντος της εργασίας. Έτσι λοιπόν πρέπει να ορίσουμε την εργασία με ένα τέτοιο τρόπο ώστε να μπορούμε να κατανοήσουμε από αυτήν, από την εργασία και την κοινωνική της οργάνωση, την αναγκαιότητα της αξίας ως τη βασική κοινωνική μορφή, την οποία παίρνουν τα προϊόντα της εργασίας στην εμπορευματική παραγωγή και τους νόμους κίνησης της αξίας. Προχωρώντας στην ανάλυση της εργασίας, θα αρχίσουμε από την πιο απλή, την έννοια της συγκεκριμένης ή χρήσιμης εργασίας. Η συγκεκριμένη ή χρήσιμη εργασία θεωρείται από τον Μαρξ ως η εργασία στη χρήσιμη λειτουργία της, ως εργασία που δημιουργεί προϊόντα, τα οποία είναι αναγκαία για την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών. Η εργασία θεωρούμενη από την υλική τεχνική πλευρά της αντιπροσωπεύει συγκεκριμένη εργασία. Είναι προφανές ότι η συγκεκριμένη εργασία δεν μας ενδιαφέρει στο ελάχιστο, όσο μιλάμε για το άτομο, για τον Ροβινσώνα Κρούσο που αντιμετωπίζει τη φύση, μια και το αντικείμενο της επιστήμης μας δεν είναι η παραγωγή ενός απλού ατόμου αλλά η κοινωνική παραγωγή, η παραγωγή μιας ολόκληρης ομάδας ανθρώπων οργανωμένη στη βάση ενός ειδικού κοινωνικού καταμερισμού εργασίας. Το σύστημα του κοινωνικού καταμερισμού εργασίας είναι η ολότητα των διαφόρων συγκεκριμένων ειδών εργασίας, τα οποία ενοποιούνται σε ένα προσδιορισμένο σύστημα και συμπληρώνουν υλικά το ένα το άλλο. Έτσι έχουμε κάνει τη μετάβαση από τη συγκεκριμένη εργασία γενικά στο σύστημα του κοινωνικού καταμερισμού εργασίας, ως την ολότητα των διαφόρων συγκεκριμένων ειδών εργασίας. Πρέπει να ερευνήσουμε από πιο κοντά την έννοια του κοινωνικού καταμερισμού εργασίας αφού παίζει ένα ρόλο κλειδί στην κατανόηση της όλης θεωρίας της αξίας του Μαρξ. Ο Μαρξ λέει ότι το σύστημα του κοινωνικού καταμερισμού εργασίας μπορεί να προκύψει με διπλή μορφή - όπως το ορίζει - ως ένα σύστημα που διαμεσολαβείται από την ανταλλαγή και ως ένα σύστημα που δεν έχει ανάγκη τέτοιας διαμεσολάβησης, για παράδειγμα η φυσική οικονομία ενός μεγάλου clan (φυλής) ή μιας σοσιαλιστικής κοινότητας κ.λπ. Μπορούμε να δούμε πρώτα το σύστημα του οργανωμένου κοινωνικού καταμερισμού εργασίας που έχει αναπτυχθεί χωρίς ανταλλαγή. Όσο κανείς μιλά για ένα οργανωμένο σύστημα κοινωνικού καταμερισμού εργασίας, έχουμε όχι μόνο συγκεκριμένη υλική τεχνική εργασία, αλλά επίσης κοινωνική εργασία. Στον Μαρξ η έννοια του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας βρίσκεται πάνω στο σύνορο ανάμεσα στην έννοια της συγκεκριμένης χρήσιμης εργασίας και [αυτή] της κοινωνικής εργασίας στην κοινωνική παραγωγή. Από τη μια, στην αρχή του τμήματος πάνω στο διπλό χαρακτήρα της εργασίας («Κεφάλαιο», τόμος Ι, σ. 41 σημ.), ο Μαρξ εξετάζει τον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας ως την ολότητα των συγκεκριμένων τρόπων παραγωγής. Αλλού, στο «Κεφάλαιο», ειδικά στο τμήμα για τη «Μανιφακτούρα» («Κεφάλαιο», τόμος Ι, σ. 350 σημ.) εξετάζει το σύστημα του κοινωνικού καταμερισμού εργασίας από τη σκοπιά των ανθρώπινων σχέσεων παραγωγής που χαρακτηρίζουν αυτό το σύστημα. Στην οργανωμένη παραγωγή οι σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους είναι σχετικά απλές και διαφανείς. Η εργασία παίρνει μια άμεσα κοινωνική μορφή, δηλαδή υπάρχει μια ορισμένη κοινωνική οργάνωση και ορισμένα κοινωνικά όργανα, που κατανέμουν την εργασία ανάμεσα στα επιμέρους μέλη της κοινωνίας, όπου η εργασία εισέρχεται κατευθείαν μέσα στην κοινωνική παραγωγή ως συγκεκριμένη εργασία με όλα τα συγκεκριμένα υλικά χαρακτηριστικά της. Η εργασία κάθε ατόμου είναι κοινωνική, ακριβώς γιατί διαφέρει από Σελίδα 3 / 27

4 την εργασία των άλλων μελών της κοινωνίας και αντιπροσωπεύει ένα υλικό συμπλήρωμα σε αυτήν. Η εργασία είναι άμεσα κοινωνική στη συγκεκριμένη μορφή της. Ταυτόχρονα είναι και καταμερισμένη εργασία. Γιατί ο κοινωνικός καταμερισμός εργασίας συνίσταται σε εργασία η οποία καταμερίζεται μεταξύ των επιμέρους μελών της κοινωνίας και, αντίστροφα, ο καταμερισμός της εργασίας είναι η πράξη ενός κοινωνικού οργάνου. Η εργασία είναι και κοινωνική και καταμερισμένη και έχει επίσης αυτά τα χαρακτηριστικά και στην υλική τεχνική, συγκεκριμένη ή χρήσιμη μορφή της. Ας θέσουμε το ερώτημα: είναι η εργασία σε μια οργανωμένη κοινότητα κοινωνικά ομοιογενοποιημένη 2 επίσης; Βρίσκουμε ένα προτσές το οποίο θα μπορούσαμε να περιγράψουμε σαν ένα κοινωνικό προτσές ομοιογενοποίησης 2 της εργασίας σε αυτήν την κοινότητα; Υπάρχουν διάφορες απόψεις πάνω σε αυτό το συγκεκριμένο πρόβλημα. Μερικοί οικονομολόγοι υποστηρίζουν ότι αυτό το είδος της κοινωνικής ομοιογενοποίησης της εργασίας υπάρχει ήδη σε κάθε κοινότητα παραγωγής, η οποία είναι βασισμένη πάνω στον καταμερισμό της εργασίας, και με μια μορφή η οποία δεν διαφέρει στην ουσία από την ομοιογενοποίηση της εργασίας στην εμπορευματική παραγωγή. Άλλοι οικονομολόγοι υποστηρίζουν την αντίθετη άποψη λέγοντας ότι το προτσές της κοινωνικής ομοιογενοποίησης της εργασίας είναι ένα προτσές που ταιριάζει μόνο στην εμπορευματική παραγωγή και δεν λαμβάνει χώρα σε καμιά άλλη μορφή παραγωγής. Ιδιαίτερα, αυτοί οι οικονομολόγοι αρνούνται την δυνατότητα και την αναγκαιότητα κοινωνικής ομοιογενοποίησης της εργασίας σε μια σοσιαλιστική οικονομία. Στο βιβλίο μου έχω προτείνει ένα μέσο δρόμο. Επισήμανα ότι κάθε παραγωγή που βασίζεται στον καταμερισμό εργασίας έχει καταφύγει, σε κάποιο βαθμό και στη μια ή την άλλη μορφή, στην κοινωνική ομοιογενοποίηση της εργασίας διαφόρων ειδών και διαφόρων ατόμων. Επίσης επισήμανα, σε σχέση με αυτό, ότι αυτή η ομοιογενοποίηση εξίσωση της εργασίας παίρνει μια πολύ ειδική κοινωνική μορφή στην εμπορευματική παραγωγή και αυτό ανοίγει το δρόμο για την εμφάνιση μιας τελείως νέας κατηγορίας, αυτής της αφηρημένης εργασίας. Νομίζω ότι ο Μαρξ έβλεπε το ζήτημα με αυτόν τον τρόπο, παρόλο ότι δεν έχουμε μια καθαρή τοποθέτηση του πάνω στο θέμα. Γνωρίζω μια πολύ ρητή παρατήρηση που χρονολογείται ήδη από την πρώτη έκδοση του «Κεφαλαίου». Εκεί λέει: «Σε κάθε κοινωνική μορφή εργασίας, οι εργασίες των διαφόρων ατόμων αλληλοσχετίζονται επίσης ως κοινωνικές εργασίες αλλά εδώ αυτή η σχέση καθεαυτή μετράει ως η ειδικά κοινωνική μορφή των εργασιών» (Das Kapital, 1η έκδοση, σ. 238). Θα αναλύσουμε το τέλος αυτής της πρότασης σε ένα επόμενο σημείο. Προς το παρόν θέλω μόνο να διαπιστώσω ότι ο Μαρξ αντιλαμβανόταν καθαρά ότι σε κάθε κοινωνική μορφή εργασίας η εργασία των απλών ατόμων συσχετίζεται ως ανθρώπινη εργασία. Είναι σωστό ότι ακραίοι υποστηρικτές της φυσικιστικής εκδοχής μπορούν να υποστηρίξουν ότι ο Μαρξ εννοούσε εδώ μόνο τη φυσιολογική ομοιογένεια των διαφόρων ειδών εργασίας. Αλλά αυτή η ερμηνεία μου φαίνεται πολύ τραβηγμένη. Και το πραγματικό νόημα της πρότασης, που μιλά για την «κοινωνική μορφή της εργασίας» όπως επίσης και η σχέση της με πολλά άλλα μέρη στο «Κεφάλαιο», υποδηλώνουν ότι ο Μαρξ εννοούσε εδώ το προτσές της κοινωνικής ομοιογενοποίησης της εργασίας. Νομίζω ότι είναι αναγκαίο να προσθέσω μια κάποια διευκρίνιση στη φόρμουλα [που ισχυρίζεται] ότι η κοινωνική ομοιογενοποίηση της εργασίας συμβαίνει σε κάθε κοινωνική μορφή παραγωγής. Νομίζω ότι στην αρχαία οικογένεια για παράδειγμα, όπου η εργασία ήταν καταμερισμένη ανάμεσα στον άνδρα και τη γυναίκα και ήταν συνδεμένη με το φύλο, όπου η αλλαγή από ανδρική εργασία σε γυναικεία δεν μπορούσε να λάβει χώρα και ήταν ακόμη και απαγορευμένη, το προτσές της κοινωνικής ομοιογενοποίησης της εργασίας δεν θα μπορούσε να λάβει χώρα, ούτε και σε εμβρυακή μορφή. Επιπλέον, σε κοινωνικές οργανώσεις οι οποίες ήταν βασισμένες σε ακραίες ανισότητες των διαφόρων κοινωνικών στρωμάτων (π.χ. δουλεία), η κοινωνική ομοιογενοποίηση της εργασίας θα μπορούσε να συμβεί μόνο για τα μέλη μιας συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας (π.χ. για τους δούλους ή για μια ειδική κατηγορία δούλων). Ακόμη και η έννοια της εργασίας ως τέτοιας ως κοινωνικής λειτουργίας, δεν θα μπορούσε να προκύψει σε αυτό το είδος της κοινωνίας. Σελίδα 4 / 27

5 Αν τώρα αφήσουμε καταμέρος την κοινωνική οργάνωση που ήταν βασισμένη στην ακραία ανισότητα των φύλων ή των επιμέρους ομάδων, και στραφούμε σε μια μεγάλη κοινότητα με καταμερισμό εργασίας, π.χ. το είδος που υπήρχε στους μεγάλους οικογενειακούς συνδέσμους των Νότιων Σλάβων, νομίζω ότι εκεί το προτσές της κοινωνικής ομοιογενοποίησης της εργασίας ήταν αναγκαίο. Γίνεται ακόμη περισσότερο αναγκαίο σε μια μεγάλη σοσιαλιστική κοινότητα. Αλλά αυτί το προτσές της ομοιογενοποίησης της εργασίας σε μια οργανωμένη κοινότητα διαφέρει ουσιαστικά από το προτσές που λαμβάνει χώρα στην εμπορευματική παραγωγή. Ας φανταστούμε πραγματικά κάποια σοσιαλιστική κοινότητα όπου η εργασία κατανέμεται ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας. Ένα ορισμένο κοινωνικό όργανο εξισώνει την εργασία διαφόρων ειδών και διαφόρων ατόμων, αφού χωρίς αυτό το όργανο δεν θα μπορούσε να υπάρχει κανένας οικονομικός προγραμματισμός. Αλλά σε μια κοινότητα αυτού του είδους το προτσές της ομοιογενοποίησης της εργασίας είναι δευτερεύον και μόνο συμπληρωματικό στο προτσές της κοινωνικοποίησης και του καταμερισμού της εργασίας. Η εργασία είναι πρωταρχικά κοινωνική και καταμερισμένη. Το χαρακτηριστικό της κοινωνικά ομοιογενοποιημένης εργασίας έχει θέση εδώ ως παράγωγο ή συμπληρωματικό. Το κύριο χαρακτηριστικό της εργασίας είναι η όψη της ως κοινωνικής και καταμερισμένης και η όψη της ως κοινωνικά ομοιογενοποιημένης είναι ένα πρόσθετο χαρακτηριστικό. Με την ευκαιρία αυτή θα ήθελα να πω ότι για χάρη της σαφήνειας θα έβρισκα χρήσιμο να διακρίνουμε τρεις έννοιες ομοιογενούς εργασίας: 1. φυσιολογικά ομοιογενής (ίδια) εργασία 2. κοινωνικά ομοιογενοποιημένη εργασία 3. αφηρημένη εργασία, όπως χρησιμοποιείται από τον Μαρξ ή μάλλον, αφηρημένη γενική εργασία (ένας όρος που ο Μαρξ χρησιμοποίησε στην «Κριτική»). Η φυσιολογική ομοιογένεια των διαφόρων τρόπων εργασίας υπήρχε σε όλες τις ιστορικές εποχές, και η δυνατότητα τα άτομα να μπορούν να μεταπηδούν από μια απασχόληση σε μια άλλη είναι χαρακτηριστική για κάθε κοινωνικό καταμερισμό εργασίας. Η κοινωνικά ομοιογενοποιημένη εργασία είναι χαρακτηριστική για όλα τα συστήματα με κοινωνικό καταμερισμό εργασίας, δηλαδή όχι μόνο για την εμπορευματική παραγωγή αλλά, για παράδειγμα, και για μια σοσιαλιστική κοινότητα. Τέλος η τρίτη έννοια της εργασίας, ως αφηρημένη γενική είναι χαρακτηριστική μόνο για την εμπορευματική παραγωγή, θα φτάσουμε σε αυτή την έννοια. Μέχρι εδώ έχουμε μόνο συζητήσει τη δεύτερη έννοια της εργασίας, ως κοινωνικά ομοιογενοποιημένης και καταμερισμένης. Ας ρίξουμε μια ματιά στις μεταβολές που θα λάβουν χώρα στην οργάνωση της εργασίας στην κοινότητα μας αν την φανταστούμε όχι με τη μορφή ενός οργανωμένου συνόλου αλλά με τη μορφή ενός συνδυασμού επιμέρους παραγωγικών μονάδων ιδιωτών παραγωγών εμπορευμάτων, με άλλα λόγια με τη μορφή της εμπορευματικής παραγωγής. Στην εμπορευματική παραγωγή βρίσκουμε επίσης τα κοινωνικά χαρακτηριστικά της εργασίας, που συγκεκριμενοποιήθηκαν πιο πάνω, τα οποία παρατηρήσαμε προηγουμένως σε μια οργανωμένη κοινότητα. Εδώ ακόμη θα βρούμε κοινωνική εργασία, καταμερισμένη εργασία και κοινωνικά ομοιογενοποιημένη εργασία αλλά όλα αυτά τα προτσές κοινωνικοποίησης, προτσές ομοιογενοποίησης και καταμερισμού της εργασίας συμβαίνουν με μια τελείως διαφορετική μορφή. Η σχέση ανάμεσα στα τρία χαρακτηριστικά είναι τελείως διαφορετική, κυρίως γιατί στην εμπορευματική παραγωγή η άμεση κοινωνική οργάνωση της εργασίας λείπει και η εργασία δεν είναι άμεσα κοινωνική. Στην εμπορευματική παραγωγή η εργασία ενός ατόμου, ενός παραγωγού εμπορευμάτων, δεν ρυθμίζεται άμεσα από την κοινωνία και αυτή καθ' εαυτή, στη συγκεκριμένη μορφή της, δεν ανήκει ακόμη στην κοινωνική παραγωγή. Η εργασία γίνεται κοινωνική στην εμπορευματική παραγωγή μόνο όταν παίρνει το χαρακτηριστικό της ομοιογενοποιημένης εργασίας η εργασία κάθε παραγωγού εμπορευμάτων γίνεται κοινωνική μόνο χάρη στο Σελίδα 5 / 27

6 γεγονός ότι το προϊόν του εξομοιώνεται με τα προϊόντα των άλλων παραγωγών εμπορευμάτων και η εργασία του συγκεκριμένου ατόμου εξομοιώνεται έτσι με την εργασία όλων των άλλων μελών της κοινωνίας και με όλα τα άλλα είδη εργασίας. Δεν υπάρχει κανένα εκ των προτέρων οργανωμένο σχέδιο για την κοινωνικοποίηση του καταμερισμού της εργασίας και η μόνη ένδειξη ότι η εργασία ενός συγκεκριμένου ατόμου περιλαμβάνεται μέσα στο κοινωνικό σύστημα παραγωγής είναι η ανταλλαγή του προϊόντος μιας συγκεκριμένης εργασίας με κάθε άλλο προϊόν. Έτσι, σε σύγκριση με τη σοσιαλιστική κοινότητα, τα χαρακτηριστικά της κοινωνικής εργασίας και της ομοιογενοποιημένης εργασίας έχουν αλλάξει ρόλους στην εμπορευματική παραγωγή. Προηγούμενα το χαρακτηριστικό της εργασίας ως ομοιογενούς ή ομοιογενοποιημένης ήταν το αποτέλεσμα ενός δευτερεύοντος προτσές, της λειτουργίας που προερχόταν από ένα κοινωνικό όργανο, που κοινωνικοποιούσε και κατένεμε την εργασία. Τώρα η εργασία γίνεται κοινωνική μόνο με τη μορφή με την οποία εξισώνεται με όλα τα άλλα είδη εργασίας και γίνεται έτσι κοινωνικά ομοιογενοποιημένη εργασία. Θα ήθελα να αναφέρω μερικά παραδείγματα από τον Μαρξ που θα το επιβεβαιώσουν αυτό. Το πιο σαφές παράδειγμα μπορεί να βρεθεί στην «Κριτική» όπου ο Μαρξ λέει ότι η εργασία γίνεται κοινωνική μόνο «παίρνοντας τη μορφή του άμεσα αντιθέτου της, της αφηρημένης γενικής εργασίας» (σ. 34), δηλαδή τη μορφή της εξίσωσης με όλα τα άλλα είδη εργασίας. «Αφηρημένη και, με αυτή τη μορφή, κοινωνική εργασία» - συχνά ο Μαρξ χαρακτηρίζει με αυτές τις λέξεις την κοινωνική μορφή της εργασίας στην εμπορευματική παραγωγή. Μπορώ επίσης να θυμίσω το γνωστό απόσπασμα από το «Κεφάλαιο» όπου δηλώνει ότι στην εμπορευματική παραγωγή «ο ειδικός κοινωνικός χαρακτήρας της ιδιωτικής εργασίας που καταναλώθηκε ανεξάρτητα συνίσταται στην ισότητα κάθε είδους αυτής της εργασίας δυνάμει του ότι είναι ανθρώπινη εργασία» («Κεφάλαιο», τόμος Ι, σ. 74). Έτσι στην εμπορευματική παραγωγή η έμφαση του κοινωνικού χαρακτήρα της εργασίας μετατοπίζεται από την ιδιότητα της κοινωνικοποιημένης εργασίας σε αυτήν της ομοιογενούς ή κοινωνικά ομοιογενοποιημένης εργασίας, η οποία γίνεται κοινωνικά ομοιογενοποιημένη μόνο μέσω της ομοιογενοποίησης των προϊόντων της εργασίας. Η έννοια της ομοιογένειας της εργασίας παίζει ένα σημαντικό ρόλο στη Μαρξική θεωρία της αξίας ακριβώς γιατί στην εμπορευματική παραγωγή η εργασία γίνεται κοινωνική μόνο μέσω της ιδιότητας της να είναι ομοιογενής εργασία. Παρόμοια με την περίπτωση του χαρακτηριστικού της κοινωνικής εργασίας, το χαρακτηριστικό της καταμερισμένης εργασίας προκύπτει επίσης από την ισότητα της εργασίας στην εμπορευματική παραγωγή. Ο καταμερισμός της εργασίας στην εμπορευματική παραγωγή δεν συνίσταται στη συνειδητή κατανομή της που να αντιστοιχεί σε προσδιορισμένες, εκ των προτέρων εκφρασμένες ανάγκες, αλλά ρυθμίζεται από την αρχή του ίσου πλεονεκτήματος της παραγωγής. Ο καταμερισμός της εργασίας ανάμεσα στους επιμέρους κλάδους παραγωγής λαμβάνει χώρα με ένα τέτοιο τρόπο ώστε οι παραγωγοί εμπορευμάτων να παίρνουν ένα ίσο ποσό αξίας για την ανάλωση μιας ίσης ποσότητας εργασίας. Πιστοποιήσαμε τα τρία χαρακτηριστικά της εργασίας ως κοινωνικής εργασίας, κοινωνικά ομοιογενοποιημένης εργασίας και καταμερισμένης εργασίας. Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά αφορούν επίσης την εργασία σε μια σοσιαλιστική κοινωνία, αλλά αλλάζουν τελείως το χαρακτήρα τους και τη σχέση τους σε σύγκριση με την εμπορευματική παραγωγή. Τα τρία χαρακτηριστικά της εργασίας που παραθέσαμε εδώ είναι η βάση από την οποία αναπτύσσονται οι τρεις πλευρές της αξίας. Ο Μαρξ θεωρεί την αξία ως την ενότητα της μορφής της αξίας, της ουσίας της αξίας και του μεγέθους της αξίας. «Το καθοριστικά σημαντικό καθήκον όμως ήταν να ανακαλυφθεί η εσωτερική αναγκαία σχέση ανάμεσα στη μορφή της αξίας, την ουσία της αξίας και το μέγεθος της αξίας» («Κεφάλαιο», τόμος Ι, 1η έκδοση, σ. 240). Η ενότητα της μορφής, της ουσίας και του μεγέθους της αξίας αντανακλά την ενότητα της εργασίας ως κοινωνικής, κοινωνικά ομοιογενοποιημένης και ποσοτικά καταμερισμένης. Στην εμπορευματική παραγωγή οι εργασιακές και οι παραγωγικές σχέσεις είναι «αντικειμενοποιημένες» και τα κοινωνικά χαρακτηριστικά της εργασίας παίρνουν τη μορφή Σελίδα 6 / 27

7 «αντικειμενοποιημένων» ιδιοτήτων του προϊόντος της εργασίας. Η «μορφή της αξίας» είναι η κοινωνική μορφή του προϊόντος της εργασίας, που αντανακλά τον ειδικό κοινωνικό χαρακτήρα της εργασίας στην εμπορευματική παραγωγή. Η «ουσία της αξίας» αντιπροσωπεύει την κοινωνικά ομοιογενή εργασία. Και τέλος το «μέγεθος της αξίας» είναι η έκφραση του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας, ή ακριβέστερα της ποσοτικής πλευράς του προτσές του καταμερισμού εργασίας. Ο τριπλός χαρακτήρας της εργασίας, που προτείναμε, μας βοηθά να εξηγήσουμε τη σχέση που υπάρχει στο Μαρξικό σύστημα ανάμεσα στη μορφή, την ουσία και το μέγεθος της αξίας. Ειδικά, η διάκριση αυτή ξεκαθαρίζει μερικά προβλήματα της δόμησης του τμήματος [του «Κεφαλαίου»] του Μαρξ πάνω στο «Φετιχισμό των Εμπορευμάτων». Επιτρέψτε μου να σας διαβάσω αυτό το τμήμα από τη δεύτερη παράγραφο: «Γιατί, πρωταρχικά, όσο ποικίλα και αν είναι τα χρήσιμα είδη εργασίας ή παραγωγικών δραστηριοτήτων, είναι ένα φυσιολογικό γεγονός ότι αυτά είναι λειτουργίες του ανθρώπινου οργανισμού και κάθε τέτοια λειτουργία, όποια και αν είναι η φύση της ή η μορφή της, είναι αναγκαστικά ξόδεμα ανθρώπινου μυαλού, νεύρων, μυώνων κ.λπ. Δεύτερον, ως προς αυτό το οποίο σχηματίζει τη βάση για τον ποσοτικό προσδιορισμό της αξίας, δηλαδή τη διάρκεια αυτού του ξοδέματος ή την ποσότητα εργασίας, είναι αρκετά καθαρό ότι υπάρχει μια χειροπιαστή διαφορά ανάμεσα στην ποσότητα και την ποιότητα της. Τέλος, από τη στιγμή που οι άνθρωποι σε κάθε περίπτωση δουλεύουν ο ένας για τον άλλο, η εργασία τους παίρνει μια κοινωνική μορφή» («Κεφάλαιο», τόμος Ι, σ. 71). Στα τρία σημεία που αναφέρθηκαν, ο Μαρξ υποδεικνύει ότι μπορούμε να παρατηρήσουμε τα τρία χαρακτηριστικά της εργασίας - κοινωνική, ομοιογενής και ποσοτικά καταμερισμένη - όχι μόνο στην εμπορευματική παραγωγή, αλλά επίσης και σε άλλες μορφές παραγωγής. Αλλά, λέει ο Μαρξ, «από πού προκύπτει τότε ο αινιγματικός χαρακτήρας του προϊόντος της εργασίας μόλις αυτό πάρει τη μορφή εμπορευμάτων;». Και απαντά ο ίδιος: «προφανώς ακριβώς από τη μορφή των εμπορευμάτων, στην οποία τα τρία χαρακτηριστικά της εργασίας είναι ήδη μετασχηματισμένα, "πραγμοποιημένα", στην αξία των προϊόντων της εργασίας». «Η ομοιογένεια όλων των ειδών ανθρώπινης εργασίας εκφράζεται αντικειμενικά στο ότι τα προϊόντα τους είναι όλα επίσης αξίες το μέτρημα του ξοδέματος ανθρώπινης εργασιακής δύναμης με [μέτρο] τη διάρκεια αυτού του ξοδέματος παίρνει τη μορφή της ποσότητας της αξίας των προϊόντων της εργασίας. και τέλος, οι αμοιβαίες σχέσεις των παραγωγών, μέσα από τις οποίες ο κοινωνικός χαρακτήρας επιβεβαιώνει τον εαυτό του, παίρνουν τη μορφή μιας κοινωνικής σχέσης ανάμεσα στα προϊόντα» («Κεφάλαιο», τόμος Ι, σ. 72). Σε αυτά τα τρία σημεία ο Μαρξ μιλά ήδη για την ουσία, το μέγεθος και τη μορφή της αξίας. Η συλλογιστική του μπορεί να ιχνηλατηθεί ιδιαίτερα καθαρά στην πρώτη έκδοση του «Κεφαλαίου», όπου οι τρεις προτάσεις που αναφέρθηκαν ακολουθούνται αμέσως από μια ολόκληρη σελίδα πάνω στην ουσία, το μέγεθος και τη μορφή της αξίας. Στη δεύτερη έκδοση τα σχόλια που αναφέρονται στην ουσία, το μέγεθος και τη μορφή της αξίας προφανώς παραλείπονται από τον Μαρξ. Στην πραγματικότητα μόνο αναβάλλονται. Οι τρεις παράγραφοι που προηγούνται της ανάλυσης των διάφορων μορφών παραγωγής (η παραγωγή του Ροβινσώνα, η μεσαιωνική παραγωγή κ.λπ.) αφιερώνονται στην ουσία, το μέγεθος και τη μορφή της αξίας. 3 Έχουμε τώρα φτάσει στο συμπέρασμα ότι ομοιογενής εργασία μπορεί να σημαίνει κοινωνικά ομοιογενοποιημένη εργασία, και αυτό το είδος της εργασίας υπάρχει όχι μόνο στην εμπορευματική παραγωγή, αλλά επίσης ας πούμε σε μια σοσιαλιστική κοινότητα ή σε μια άλλη μεγάλη κοινότητα που είναι βασισμένη στον κοινωνικό καταμερισμό εργασίας και τέλος είναι η αφηρημένη γενική εργασία, δηλαδή η κοινωνικά ομοιογενοποιημένη εργασία σε μια ειδική μορφή κατάλληλη για την εμπορευματική παραγωγή, η εργασία που γίνεται κοινωνική και καταμερισμένη μόνο μέσω του προτσές κοινωνικής εξίσωσης. Μόνο αυτή η κοινωνικά ομοιογενοποιημένη εργασία μπορεί να περιγραφεί ως αφηρημένη ή αφηρημένη γενική. θα έπρεπε να αναφέρουμε εδώ ότι ο Μαρξ κάνει στην «Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας» αρκετούς υπαινιγμούς για τα τρία είδη εξίσωσης της εργασίας, δηλαδή για τη φυσιολογική, την κοινωνική εξίσωση γενικά και για την κοινωνική Σελίδα 7 / 27

8 εξίσωση στην εμπορευματική παραγωγή. Ο Μαρξ είναι αλήθεια ότι δεν κάνει καμιά απόλυτα καθαρή διάκριση, αλλά θα πρέπει να επισημάνουμε ότι διακρίνει τρεις όρους: ανθρώπινη εργασία, ομοιογενής και αφηρημένη γενική εργασία. Δεν θα ισχυριστώ ότι οι τρεις αυτοί όροι συμπίπτουν με αυτούς που χαρακτηρίσαμε προηγουμένως σαν φυσιολογικά ομοιογενή εργασία, κοινωνικά ομοιογενοποιημένη εργασία και αφηρημένη εργασία, αλλά παρόλα αυτά υπάρχουν μερικά σημεία επαφής. Γι αυτό όταν πραγματευόμαστε το πρόβλημα της αφηρημένης εργασίας δεν μπορούμε να σταματήσουμε στο προκαταρκτικό χαρακτηριστικό της εργασίας ως φυσιολογικά ομοιογενούς, ούτε στο χαρακτηριστικό της εργασίας ως κοινωνικά ομοιογενοποιημένης. Πρέπει να μεταβούμε από τα δύο αυτά χαρακτηριστικά σε ένα τρίτο και να ερευνήσουμε την ειδική μορφή της ομοιογενοποιημένης εργασίας που είναι χαρακτηριστική της εμπορευματικής παραγωγής, δηλαδή για το σύστημα του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας που βασίζεται στην ανταλλαγή. Επομένως, δεν κάνουν λάθος κατά τη γνώμη μας μόνο οι οπαδοί της φυσικιστικής έννοιας της αφηρημένης εργασίας, αλλά επίσης και αυτοί οι σύντροφοι που καταλαβαίνουν την αφηρημένη εργασία σαν να σημαίνει γενικά κοινωνικά ομοιογενοποιημένη εργασία ανεξάρτητα από την ειδική κοινωνική μορφή με την οποία η ομοιογενοποίηση πραγματοποιείται. Πρέπει να προσθέσουμε ότι αυτές οι δυο έννοιες της εργασίας, φυσιολογικά ομοιογενοποιημένη και κοινωνικά ομοιογενοποιημένη, συχνά συγχέονται και δεν διακρίνονται η μια από την άλλη αρκετά καθαρά. Η έννοια της αφηρημένης γενικής εργασίας προφανώς συνεπάγεται τη φυσιολογική ομοιογένεια και την κοινωνική ομοιογενοποίηση της εργασίας, αλλά πέρα από αυτά περιέχει επίσης την κοινωνική ομοιογενοποίηση της εργασίας στην αρκετά ειδική μορφή που αυτή παίρνει στην εμπορευματική παραγωγή. Θα μπορούσαμε να κάνουμε πολλές αναφορές στον ίδιο τον Μαρξ για να δείξουμε πώς αυτός παρερμηνεύεται ωμά από τους οπαδούς της φυσικιστικής έννοιας της αφηρημένης εργασίας, θα ήθελα να διαβάσω εδώ μόνο ένα πολύ χαρακτηριστικό απόσπασμα. Στο σύντομο σκιαγράφημα των απόψεων του Franklin ο Μαρξ λέει ότι ο Franklin ασυνείδητα συρρικνώνει όλες τις μορφές της εργασίας σε μια πλευρά, ενδιαφερόμενος για το αν η εργασία ήταν αυτή ενός παπουτσή, ενός ράφτη κ.λπ. Ο Franklin πίστευε ότι η αξία προσδιορίζεται «από την αφηρημένη εργασία, η οποία δεν έχει καμία ιδιαίτερη ποιότητα και άρα μπορεί να μετρηθεί μόνο σε όρους ποσότητας». Ο Franklin αναγνώριζε την αφηρημένη εργασία. «Αλλά», προσθέτει ο Μαρξ, «αφού δεν εξηγεί ότι η εργασία η εκφρασμένη στην αξία ανταλλαγής είναι αφηρημένη γενική κοινωνική εργασία, που προκύπτει από τη γενική αλλοτρίωση της ατομικής εργασίας, αναπόφευκτα κάνει το λάθος να εκλαμβάνει το χρήμα ως την άμεση ενσάρκωση αυτής της αλλοτριωμένης εργασίας» («Κριτική», σ ). Είναι προφανές εδώ ότι ο Μαρξ αντιπαραθέτει την αφηρημένη εργασία στην αφηρημένη γενική εργασία. Η αφηρημένη γενική εργασία που είναι ενσωματωμένη στην αξία είναι η εργασία που είναι ειδικά κατάλληλη για την εμπορευματική παραγωγή. Φτάνουμε τώρα στο συμπέρασμα ότι αν αναλύσουμε το πρόβλημα της ειδικής σχέσης ανάμεσα στην εργασία και την αξία από τη σκοπιά της διαλεκτικής μεθόδου και επιπλέον από [τη σκοπιά] της αναλυτικής [μεθόδου], τότε πρέπει να λάβουμε την έννοια της εργασίας ως το σημείο εκκίνησης και να αναπτύξουμε την έννοια της αξίας από αυτό. Εάν ακολουθήσουμε την αναλυτική μέθοδο, αρχίζοντας από την αξία και ρωτώντας τι βρίσκεται κάτω από αυτή την έννοια, μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι φυσιολογικά ομοιογενής εργασία και κοινωνικά ομοιογενοποιημένη εργασία κρύβονται πίσω από την αξία των προϊόντων. Αλλά ούτε η μια ούτε η άλλη απάντηση θα ήταν επαρκής, αφού δεν υπάρχει τρόπος να μεταβούμε από τη φυσιολογικά ομοιογενή εργασία ή από την κοινωνικά ομοιογενοποιημένη εργασία στην αξία. Για να φτάσουμε διαλεκτικά από την έννοια της εργασίας στην έννοια της αξίας, πρέπει ακόμη να περιλάβουμε Σελίδα 8 / 27

9 στην έννοια της εργασίας εκείνα τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την κοινωνική οργάνωση της εργασίας στην εμπορευματική παραγωγή και κάνουν αναγκαία την εμφάνιση της αξίας ως την ιδιαίτερη κοινωνική μορφή του προϊόντος της εργασίας. Επομένως αυτή η έννοια της αφηρημένης γενικής εργασίας πρέπει να είναι πολύ πλουσιότερη και από τις δύο, και από την έννοια της φυσιολογικής ομοιογένειας της εργασίας και από την έννοια της κοινωνικής ομοιογενοποίησης της εργασίας γενικά. II Προχωρήσαμε από την φυσιολογικά ομοιογενή εργασία στην κοινωνικά ομοιογενοποιημένη εργασία, και από την κοινωνικά ομοιογενοποιημένη στην αφηρημένη γενική εργασία. Εμπλουτίσαμε τον ορισμό της εργασίας με νέα χαρακτηριστικά στα τρία στάδια της ερευνάς μας και μόνο όταν προχωρήσαμε στο τρίτο στάδιο και ορίσαμε την εργασία ως αφηρημένη γενική, από την οποία προκύπτει αναγκαστικά η κατηγορία της αξίας, έγινε δυνατό να περάσουμε από την εργασία στην αξία. Θα μπορούσαμε να ορίσουμε την αφηρημένη εργασία περίπου ως εξής: Αφηρημένη εργασία είναι ο προσδιορισμός που αφορά αυτό το τμήμα της συνολικής κοινωνικής εργασίας που ομοιογενοποιήθηκε μέσα στο προτσές του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας μέσω της εξίσωσης των προϊόντων της εργασίας στην αγορά. Στο βιβλίο μου «Δοκίμια πάνω στην θεωρία της Αξίας του Μαρξ» έδωσα, λίγο πολύ, αυτό τον ορισμό. Νομίζω ότι είναι αναγκαίο να προστεθεί ότι η κοινωνική φύση της αφηρημένης εργασίας δεν περιορίζεται από το γεγονός ότι η έννοια της αξίας προκύπτει αναγκαία από αυτή την έννοια. Όπως έχω ήδη σκιαγραφήσει στο βιβλίο μου, η έννοια της αφηρημένης εργασίας οδηγεί επίσης άνευ όρων στην έννοια του χρήματος, και από τη Μαρξική σκοπιά αυτό είναι απόλυτα συνεπές. Στην πραγματικότητα ορίσαμε την αφηρημένη εργασία ως εργασία η οποία κατέστη ομοιογενής μέσω της κυκλικής εξίσωσης όλων των προϊόντων της εργασίας, αλλά η εξίσωση όλων των προϊόντων της εργασίας δεν είναι δυνατή παρά μόνο μέσω της εξομοίωσης του καθενός από αυτά με ένα γενικό ισοδύναμο. Συνεπώς το προϊόν της αφηρημένης εργασίας έχει την ικανότητα να εξομοιώνεται με όλα τα άλλα προϊόντα μόνο στη μορφή που εμφανίζεται ως γενικό ισοδύναμο ή μπορεί δυνητικά να ανταλλαγεί με ένα γενικό ισοδύναμο. Στην «Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας» μπορεί κανείς να διακρίνει ιδιαίτερα καθαρά ότι για τον Μαρξ η έννοια της αφηρημένης εργασίας είναι αδιαχώριστα δεμένη με αυτή του γενικού ισοδύναμου. Εκεί ο Μαρξ προσεγγίζει την αφηρημένη εργασία ως εξής: Όπως και στο «Κεφάλαιο», ξεκινά από το εμπόρευμα ή την αξία και αποκαλύπτει αναλυτικά την αφηρημένη γενική εργασία που βρίσκεται κάτω από την αξία (Studienausgabe, σ. 235). Αφού ανέλυσε την ομοιογένεια της εργασίας, προχωρά σε έναν αναλυτικό κοινωνιολογικό χαρακτηρισμό αυτής της ομοιογενούς εργασίας, των «κοινωνικών κατηγοριών της εργασίας», «κοινωνικών... με την ειδική έννοια» που είναι κατάλληλη για την εμπορευματική παραγωγή («Κριτική», σ. 31). Στην εμπορευματική παραγωγή ο κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας εκφράζεται από «το ότι η εργασία του ατόμου παίρνει τη μορφή του γενικού ισοδύναμου» («Κριτική», σ ). «Ο γενικός εργάσιμος χρόνος βρίσκει την έκφραση του σε ένα γενικό προϊόν, σε ένα γενικό ισοδύναμο» («Κριτική», σ. 32). «Η εργασία ενός ατόμου μπορεί να παράγει αξία ανταλλαγής μόνο αν παράγει γενικά ισοδύναμα» («Κριτική», σ. 32). Όπως μπορούμε να δούμε, ο Μαρξ συνδέει αδιαχώριστα την κατηγορία της αφηρημένης εργασίας με την έννοια του γενικού ισοδύναμου ή χρήματος. Γι αυτό πρέπει να προχωρήσουμε ακόμη περισσότερο και βαθύτερα τον κοινωνικό χαρακτηρισμό της αφηρημένης εργασίας και να μην περιοριστούμε στην εξομοίωση της εργασίας διαμέσου της εξίσωσης των προϊόντων της. Πρέπει να προσθέσουμε ότι η εργασία γίνεται αφηρημένη μέσω της εξομοίωσης της με μια ιδιαίτερη μορφή εργασίας ή μέσω της εξομοίωσης του προϊόντος της με ένα γενικό ισοδύναμο, που γι' αυτό θεωρείται από τον Μαρξ ως η αντικειμενοποίηση ή υλοποίηση της αφηρημένης Σελίδα 9 / 27

10 εργασίας. Από τη σκοπιά αυτή, ανοίγει εδώ μια ενδιαφέρουσα παράλληλος ανάμεσα στον Μαρξ και τον Hegel. Όπως γνωρίζουμε, ο όρος «αφηρημένο γενικό» καθεαυτός θυμίζει τον Hegel, που διακρίνει το αφηρημένο γενικό από το συγκεκριμένο. Η διάκριση ανάμεσα σε αυτά τα δύο μπορεί να υπαχθεί στο γεγονός ότι το συγκεκριμένο γενικό δεν αποκλείει τις διαφορές ανάμεσα στα αντικείμενα που περιλαμβάνονται μέσα σε αυτή τη γενική πλευρά, ενώ το αφηρημένο γενικό αποκλείει τέτοιες διαφορές. Για να καταλάβουμε γιατί ο Μαρξ περιγράφει την ομοιογενοποιημένη εργασία των παραγωγών εμπορευμάτων ως την αφηρημένη γενική, πρέπει να συγκρίνουμε το προτσές ομοιογενοποίησης της εργασίας σε μια σοσιαλιστική κοινότητα με το προτσές ομοιογενοποίησης της εργασίας στην εμπορευματική παραγωγή, θα προσέξουμε την ακόλουθη διάκριση. Ας υποθέσουμε ότι σε μια σοσιαλιστική κοινότητα κάποιο όργανο συγκρίνει τα διάφορα είδη εργασίας το ένα με το άλλο. Τι συμβαίνει εκεί; Αυτό το όργανο παίρνει όλα αυτά τα είδη εργασίας στη συγκεκριμένη χρήσιμη μορφή τους, αφού τα συνδέει ακριβώς σε αυτή τη μορφή, αλλά αφαιρεί μια από τις πλευρές τους και λέει ότι αυτά τα είδη εργασίας είναι ίσα το ένα με το άλλο στις δεδομένες συνθήκες. Σε αυτή την περίπτωση η ομοιογένεια εμφανίζεται ως ένα χαρακτηριστικό αυτών των συγκεκριμένων ειδών εργασίας, ως ένα χαρακτηριστικό το οποίο αφαιρέθηκε από αυτές τις μορφές αλλά αυτή η γενική κατηγορία της ομοιογένειας δεν καταστρέφει τις συγκεκριμένες διαφορές τους, που εκδηλώνονται στη χρήσιμη εργασία. Στην εμπορευματική παραγωγή μια σύγκριση αυτού του είδους είναι αδύνατη αφού δεν υπάρχει το όργανο που συνειδητά εξισώνει όλα αυτά τα είδη εργασίας. Η εργασία ενός κλώστη και αυτή ενός υφαντή δεν μπορούν να εξισωθούν όσο παραμένουν συγκεκριμένες χρήσιμες εργασίες. Η εξίσωση τους συντελείται μόνο έμμεσα διαμέσου της εξομοίωσης καθενός με την τρίτη μορφή της εργασίας, δηλαδή την «αφηρημένη γενική» εργασία (βλέπε «Κριτική»). Αυτό το ορισμένο είδος εργασίας είναι «αφηρημένη γενική» (και όχι συγκεκριμένη γενική) ακριβώς γιατί δεν περιλαμβάνει τις διακρίσεις μεταξύ των διαφόρων συγκεκριμένων ειδών εργασίας αλλά αποκλείει αυτές τις αποκλίσεις: αυτό το είδος παρουσιάζει όλα τα συγκεκριμένα είδη εργασίας κατά το ότι εμφανίζεται ως αντιπρόσωπος τους. Το γεγονός ότι σε αυτή την περίπτωση ο Μαρξ εννοούσε την Εγελιανή διάκριση ανάμεσα στο αφηρημένο γενικό και στο συγκεκριμένο γενικό μπορεί να φανεί καθαρά στην πρώτη έκδοση του «Κεφαλαίου» όπου τα ίχνη των Εγελιανών εννοιών και της Εγελιανής ορολογίας εμφανίζονται πολύ πιο ευδιάκριτα από ό,τι στη δεύτερη. Εδώ υπάρχει μια παράγραφος που λέει: «Μέσα στην αξιακή σχέση και στην αξιακή έκφραση που περικλείεται σε αυτήν, το αφηρημένο γενικό μετρά όχι ως ιδιότητα του συγκεκριμένου, αισθητά πραγματικού αλλά αντίθετα το αισθητά συγκεκριμένο μετρά ως η απλή μορφή εμφάνισης, η προσδιορισμένη μορφή υλοποίησης του αφηρημένα γενικού... Αυτή η αντιστροφή, με την οποία το αισθητό συγκεκριμένο μετρά μόνο ως η μορφή εμφάνισης του αφηρημένου γενικού και όχι, αντίθετα, το αφηρημένα γενικό ως ιδιότητα του συγκεκριμένου, χαρακτηρίζει την έκφραση της αξίας. Ταυτόχρονα κάνει την κατανόηση [της] δύσκολη». («Η αξιακή μορφή», σ ) Σε ένα άλλο σημείο ο Μαρξ λέει: «Είναι σαν μαζί και πλάι στα λιοντάρια, τις τίγρεις, τους λαγούς και όλα τα άλλα πραγματικά ζώα, τα οποία ως μια ομάδα σχηματίζουν τα διάφορα γένη, είδη, υποείδη, οικογένειες κ.λπ. του ζωικού βασιλείου, να υπήρχε επίσης το Ζώο, η ατομική ενσάρκωση του όλου ζωικού βασιλείου». («Κεφαλαίο», 1η γερμανική έκδοση, σ. 234) Σελίδα 10 / 27

11 Για να αποκρυπτογραφήσουμε αυτή την απόφανση του Μαρξ, πρέπει να πούμε ότι στην εμπορευματική παραγωγή το αφηρημένο γενικό εμφανίζεται, στην πραγματικότητα, όχι ως χαρακτηριστικό ή ιδιότητα του συγκεκριμένου, του αισθητού πραγματικού (δηλαδή των συγκεκριμένων τρόπων εργασίας), αφού για να αφαιρεθούν τα συγκεκριμένα γενικά χαρακτηριστικά από αυτά τα συγκεκριμένα είδη εργασίας θα χρειαζόταν ένα συλλογικό όργανο το οποίο δεν υπάρχει στην εμπορευματική παραγωγή. Τα συγκεκριμένα είδη εργασίας, επομένως, δεν εξομοιώνονται το ένα με το άλλο μέσω της αφαίρεσης κάποιων γενικών χαρακτηριστικών αλλά μέσω της σύγκρισης και της ομογενοποίησης καθενός από αυτά τα είδη με ένα ειδικά προσδιορισμένο συγκεκριμένο είδος που χρησιμεύει ως φαινομενική μορφή της γενικής εργασίας. Για να γίνει η συγκεκριμένη εργασία γενική, η γενική εργασία πρέπει να εμφανισθεί με τη μορφή της συγκεκριμένης εργασίας, «εάν ο εργάσιμος χρόνος του ατόμου αντιπροσωπεύει γενικό εργάσιμο χρόνο, ή εάν ο γενικός εργάσιμος χρόνος αντιπροσωπεύει εργάσιμο χρόνο του ατόμου» («Κριτική», σ. 32). Μόνο κάτω από το φως αυτών των σχολίων του Μαρξ, που δείχνουν καθαρά τα ίχνη επιρροής του Hegel, μπορούμε να καταλάβουμε τα αποσπάσματα από την «Κριτική» που αναφέραμε προηγουμένως, στα οποία ο Μαρξ λέει ότι στην εμπορευματική παραγωγή η εργασία γίνεται κοινωνική μόνο παίρνοντας τη μορφή της αφηρημένης γενικότητας. Αυτή η ιδέα σχετίζεται ευρύτερα με τις απόψεις του Μαρξ για την αστική κοινωνία. Στα πρώτα του έργα, στη «Γερμανική Ιδεολογία» για παράδειγμα, εκφράζει την ιδέα ότι στην αστική κοινωνία, όπου λείπει μια κεντρική κοινωνική οργάνωση της παραγωγής, η εκπροσώπηση του κοινωνικού συμφέροντος πέφτει πάντα σε ένα μόνο οργανισμό, σε μια ομάδα ανθρώπων, σε μια μόνο τάξη. Αυτή η κοινωνική τάξη ανακηρύσσει τα δικά της συμφέροντα ως συμφέροντα όλης της κοινωνίας και δανείζει στις ιδέες της τη «μορφή της καθολικότητας». «Το ιδιαίτερο συμφέρον εκφράζεται ως το γενικό συμφέρον και το γενικό ως το κυρίαρχο» («Γερμανική Ιδεολογία», MECW, 5ος τόμος, σ. 60). Αν συγκρίνουμε αυτές τις επισημάνσεις του Μαρξ στην «Κριτική» με αυτά τα αποσπάσματα όπου λέει ότι η κοινωνική εργασία παίρνει «την αφηρημένη μορφή της καθολικότητας» και ότι η αξία ενός εμπορεύματος παίρνει τη μορφή ενός ιδιαίτερα προσδιορισμένου εμπορεύματος, τη μορφή του χρήματος, τότε η στενή ιδεατή σχέση αυτών των εννοιών γίνεται προφανής. Για να καταλήξω με το πρόβλημα της αφηρημένης εργασίας, πρέπει να ασχοληθώ με δύο επικρίσεις που έγιναν εναντίον μου στο άρθρο του Daschkowski και από άλλους συντρόφους 4. Η πρώτη επίκριση ήταν ότι προφανώς θέλω να υποκαταστήσω την αφηρημένη εργασία με το προτσές της αφαίρεσης των συγκεκριμένων ιδιοτήτων της εργασίας, δηλαδή ότι θέλω να αντικαταστήσω την αφηρημένη εργασία με την κοινωνική μορφή της οργάνωσης της εργασίας. Ομολογουμένως, μια υποκατάσταση αυτού του είδους, εάν είχε πράγματι συμβεί, θα απόκλινε από τη Μαρξική θεωρία. Αλλά υποστηρίζουμε ότι ο χαρακτήρας των παραγωγικών σχέσεων των ανθρώπων στην εμπορευματική παραγωγή σημαίνει, χωρίς προϋποθέσεις, ότι η εργασία, και στην ποιοτική και στην ποσοτική πλευρά της, βρίσκει την έκφραση της στην αξία και στο μέγεθος της αξίας ενός εμπορεύματος. Αν αντί για την αφηρημένη εργασία λάβουμε υπ' όψιν μόνο την κοινωνική μορφή της οργάνωσης της εργασίας, αυτό θα μας βοηθήσει μόνο στο να εξηγήσουμε τη «μορφή της αξίας», δηλαδή την κοινωνική μορφή την οποία παίρνει το προϊόν της εργασίας, θα μπορούσαμε επίσης να εξηγήσουμε γιατί ένα προϊόν της εργασίας παίρνει τη μορφή ενός εμπορεύματος το οποίο κατέχει μια αξία. Αλλά δεν θα μπορούσαμε να γνωρίζουμε γιατί αυτό το προϊόν παίρνει ειδικά αυτή τη δοσμένη, ποσοτικά προσδιορισμένη, αξία. Για να εξηγήσουμε την αξία ως την ενότητα της μορφής της αξίας, της ουσίας της αξίας και του μεγέθους της αξίας πρέπει να ξεκινήσουμε από την αφηρημένη εργασία, η οποία δεν είναι μόνο κοινωνική και κοινωνικά ομοιογενοποιημένη αλλά επίσης ποσοτικά καταμερισμένη. Κάποιος θα μπορούσε να βρει διατυπώσεις του ίδιου του Μαρξ, οι οποίες, αν κανείς ήθελε, θα μπορούσαν να είναι επαρκής λόγος για να ισχυριστεί ότι ο Μαρξ υποκαθιστούσε την ίδια την εργασία με την κοινωνική μορφή της εργασίας. Επειδή όμως θα ήταν ανιαρό να αναφερθώ στα διάφορα αποσπάσματα του Μαρξ, θα ήθελα μόνο Σελίδα 11 / 27

12 να αναφέρω ένα απόσπασμα το οποίο, αν ήταν γραμμένο από οποιονδήποτε άλλο εκτός από τον Μαρξ, θα ακουγόταν αιρετικό. Η πρόταση λέει: «Η εργασία η οποία δημιουργεί την αξία ανταλλαγής είναι μια ειδική κοινωνική μορφή της εργασίας» («Κριτική», σ. 36). Στο ίδιο σημείο, σε μια υποσημείωση, ο Μαρξ λέει ότι η αξία είναι η κοινωνική μορφή του πλούτου. Αν κανείς συνδυάσει αυτά τα δύο αποσπάσματα, τότε αντί για τη θέση ότι η εργασία δημιουργεί αξία, έχουμε τη θέση ότι η κοινωνική μορφή της εργασίας παράγει την κοινωνική μορφή του πλούτου. Κάποιος επικριτής θα μπορούσε εύκολα να πει ότι ο Μαρξ αντικαθιστά τελείως την εργασία με την κοινωνική μορφή της εργασίας: το οποίο ο Μαρξ προφανώς δεν σκόπευε να κάνει. Θα ήθελα τώρα να στραφώ στη δεύτερη επίκριση. Ειπώθηκε ότι οι εξηγήσεις μου δίνουν την εντύπωση ότι η αφηρημένη εργασία παράγεται μόνο μέσα στην πράξη της ανταλλαγής, θα μπορούσε κάποιος να συμπεράνει από αυτό ότι η αξία επίσης δημιουργείται μόνο στην ανταλλαγή, ενώ από τη σκοπιά του Μαρξ η αξία και συνακόλουθα η αφηρημένη εργασία επίσης πρέπει να υπάρχουν ήδη στο προτσές της παραγωγής. Αυτό θίγει το βαθύ και κρίσιμο πρόβλημα των σχέσεων ανάμεσα στην παραγωγή και την ανταλλαγή. Πώς μπορούμε να ξεπεράσουμε αυτή τη δυσκολία; Από την μια η αξία και η αφηρημένη εργασία πρέπει να υπάρχουν ήδη στο προτσές της παραγωγής, και από την άλλη ο Μαρξ λέει σε δεκάδες αποσπάσματα ότι το προτσές της ανταλλαγής είναι η προϋπόθεση για την αφηρημένη εργασία. Επιτρέψτε μου να αναφέρω μερικά παραδείγματα, θα ήθελα να γυρίσω πίσω στον Franklin. Ο Μαρξ λέει: «Αλλά αφού δεν εξηγεί ότι η εργασία που εμπεριέχεται στην αξία ανταλλαγής είναι αφηρημένη γενική κοινωνική εργασία η οποία προέρχεται από την καθολική αλλοτρίωση της ατομικής εργασίας...» κ.λπ. («Κριτική», σ. 56). Επομένως, το κύριο λάθος του Franklin ήταν ότι αγνόησε το γεγονός ότι η αφηρημένη εργασία προκύπτει από την αλλοτρίωση της ατομικής εργασίας. Αυτό δεν είναι ένα απομονωμένο σχόλιο του Μαρξ. θα δείξουμε ότι στις μετέπειτα εκδόσεις του «Κεφαλαίου» ο Μαρξ τονίζει όλο και περισσότερο την ιδέα ότι στην εμπορευματική παραγωγή μόνο η ανταλλαγή υπάγει τη συγκεκριμένη εργασία στην αφηρημένη εργασία. Για να επιστρέψουμε στα πρώτα μας σχόλια: «Επομένως όταν συσχετίζουμε τα προϊόντα της εργασίας το ένα με το άλλο ως αξίες, αυτό δεν γίνεται επειδή βλέπουμε σε αυτά τα είδη τις υλικές δεξαμενές της ομογενούς ανθρώπινης εργασίας. Αντίθετα: όταν, μέσω μιας ανταλλαγής ομοιογενοποιούμε ως αξίες τα διαφορετικά προϊόντα μας, με αυτή την πράξη ομοιογενοποιούμε επίσης ως ανθρώπινη εργασία τα διαφορετικά είδη εργασίας που ξοδεύτηκαν πάνω τους» («Κεφάλαιο», τόμος Ι, σ. 74). Στην πρώτη έκδοση του «Κεφαλαίου» αυτή η πρόταση είχε τελείως αντίθετο νόημα. Ο Μαρξ έγραφε: «Όταν συσχετίζουμε τα προϊόντα μας το ένα με το άλλο ως άξιες στο βαθμό που βλέπουμε αυτά τα είδη μόνο ως υλικές δεξαμενές ομογενούς ανθρώπινης εργασίας...» κλπ. (σ. 242). Στη δεύτερη έκδοση ο Μαρξ άλλαξε τελείως την έννοια αυτής της πρότασης, φοβούμενος ότι θα φαινόταν να εννοεί ότι συνειδητά εξομοιώνουμε εκ των προτέρων την εργασία μας ως αφηρημένη εργασία, και τόνισε ότι η ομοιογενοποίηση της εργασίας ως αφηρημένη εργασία συμβαίνει μόνο μέσω της ανταλλαγής των προϊόντων της εργασίας. Αυτό είναι μια σημαντική αλλαγή ανάμεσα στην πρώτη και τη δεύτερη έκδοση του πρώτου τόμου του «Κεφαλαίου». Αργότερα διόρθωσε το κείμενο της Γαλλικής έκδοσης του 1875 και έγραψε ότι ετοίμαζε διορθώσεις, τις οποίες τελικά δεν μπόρεσε να κάνει, για τη δεύτερη Γερμανική έκδοση. Με βάση αυτό απόδιδε στη Γαλλική έκδοση του «Κεφαλαίου» μια ανεξάρτητη επιστημονική αξία ίση με αυτή του Γερμανικού πρωτότυπου (βλέπε «Κεφάλαιο», τόμος Ι, σ. 22). Στη δεύτερη έκδοση του «Κεφαλαίου» βρίσκουμε την περιβόητη φράση: «Η ομοιότητα των πιο διαφορετικών ειδών εργασίας μπορεί να είναι μόνο το αποτέλεσμα μιας αφαίρεσης από τις διαφορές τους, ή μιας υπαγωγής τους στον κοινό τους παρονομαστή, δηλαδή το ξόδεμα ανθρώπινης εργασιακής δύναμης ή αφηρημένα ανθρώπινης εργασίας». («Κεφάλαιο», Γερμανική έκδοση, 1956, σ. 87) t Σελίδα 12 / 27

13 Στη Γαλλική έκδοση ο Μαρξ αντικαθιστά την τελεία στο τέλος αυτής της πρότασης με ένα κόμμα και προσθέτει «... και μόνο η ανταλλαγή παράγει αυτή την υπαγωγή, με το να συσχετίζει τα προϊόντα των πιο διαφορετικών ειδών εργασίας το ένα με το άλλο σε μια ομοιογενή βάση» («Κεφάλαιο», τόμος Ι, Γαλλική έκδοση, σ. 70). Αυτή η προσθήκη είναι πολύ ενδεικτική και δείχνει καθαρά πόσο πολύ απομακρυσμένος ήταν ο Μαρξ από τη φυσικιστική έννοια της αφηρημένης εργασίας. Πώς μπορούμε να συμφιλιώσουμε αυτές τις παρατηρήσεις του Μαρξ, ανάλογες με τις οποίες υπάρχουν δεκάδες, με τη βασική θέση ότι η αξία δημιουργείται στην παραγωγή; Αυτό δεν θα έπρεπε να είναι ιδιαίτερα δύσκολο. Το ζήτημα είναι ότι οι σύντροφοι που συζήτησαν το πρόβλημα της σχέσης ανάμεσα στην ανταλλαγή και την παραγωγή δεν έκαναν επαρκώς καθαρά, κατά την γνώμη μου, τη διάκριση ανάμεσα σε δύο έννοιες της ανταλλαγής. Πρέπει να διακρίνουμε την ανταλλαγή ως κοινωνική μορφή του προτσές αναπαραγωγής από την ανταλλαγή ως μια ιδιαίτερη φάση της άμεσης παραγωγής. Εκ πρώτης όψεως η ανταλλαγή φαίνεται να είναι μια διαφορετική φάση στο προτσές αναπαραγωγής. Μπορούμε να δούμε ότι ένα προτσές πρώτα λαμβάνει χώρα στην άμεση παραγωγή και μετά ακολουθείται από τη φάση της ανταλλαγής. Εδώ η ανταλλαγή είναι ξεχωριστή από την παραγωγή και αντιπαρατιθέμενη σε αυτήν. Η ανταλλαγή δεν είναι μόνο μια ξεχωριστή φάση στο προτσές αναπαραγωγής, αλλά σφραγίζει με το ειδικό σήμα της το όλο προτσές της αναπαραγωγής και αντιπροσωπεύει μια ιδιαίτερη κοινωνική μορφή του κοινοτικού προτσές παραγωγής. Παραγωγή βασισμένη στην ιδιωτική ανταλλαγή: με αυτά τα λόγια χαρακτήριζε συχνά ο Μαρξ την εμπορευματική παραγωγή. Για να διευκρινίσω το σημείο αυτό θα παραθέσω τα λόγια του Μαρξ από τον τρίτο τόμο των "θεωριών για την Υπεραξία": το ότι "η ανταλλαγή των προϊόντων ως εμπορευμάτων είναι μια μέθοδος για να ανταλλάσσεται εργασία, [δείχνει] την εξάρτηση της εργασίας καθενός από την εργασία των άλλων, [και αντιστοιχεί σε] έναν συγκεκριμένο τρόπο κοινωνικής εργασίας ή κοινωνικής παραγωγής" ("θεωρίες για την Υπεραξία", τόμος III, σ. 129). Εδώ επίσης βρίσκουμε μια αναφορά που εξηγεί γιατί ο Μαρξ θεωρούσε την ανταλλαγή ως μια κοινωνική μορφή εργασίας: "Η όλη οικονομική δομή της κοινωνίας περιστρέφεται γύρω από τη μορφή της εργασίας, τη μορφή με την οποία ο εργάτης ιδιοποιείται τα μέσα διαβίωσης του". ("θεωρίες για την Υπεραξία", σ. 414) Ας θέσουμε τώρα το ερώτημα με ποια ακριβώς μορφή ο εργάτης αποκτά τα μέσα διαβίωσης του στην εμπορευματική παραγωγή. Βρίσκουμε επανειλημμένα στον Μαρξ την ακόλουθη απάντηση στο ερώτημα αυτό: Στην εμπορευματική παραγωγή η μόνη μορφή ιδιοποίησης των προϊόντων είναι η μορφή της αλλοτρίωσης τους και, επειδή η μορφή της ιδιοποίησης των προϊόντων είναι η μορφή της κοινωνικής εργασίας, γι' αυτό η αλλοτρίωση, η ανταλλαγή, είναι μια ορισμένη μορφή της κοινωνικής εργασίας η οποία χαρακτηρίζει την εμπορευματική παραγωγή. Αν κανείς θεωρήσει ότι η ανταλλαγή είναι η κοινωνική μορφή του ίδιου του προτσές παραγωγής, η μορφή η οποία βάζει τη σφραγίδα της στην πορεία του ιδίου του προτσές παραγωγής, τότε πολλά αποσπάσματα του Μαρξ γίνονται εντελώς ξεκάθαρα. Όταν ο Μαρξ επαναλαμβάνει συνεχώς ότι η αφηρημένη εργασία προκύπτει μόνο από την ανταλλαγή, εννοεί ότι είναι το αποτέλεσμα μιας δοσμένης κοινωνικής μορφής του προτσές παραγωγής. Η εργασία παίρνει τη μορφή της αφηρημένης εργασίας, και τα προϊόντα της εργασίας τη μορφή των αξιών, μόνο στο βαθμό που το προτσές παραγωγής παίρνει την κοινωνική μορφή της εμπορευματικής παραγωγής, δηλαδή παραγωγή βασισμένη στην ανταλλαγή. Έτσι η ανταλλαγή είναι η μορφή του όλου προτσές παραγωγής, η μορφή της κοινωνικής εργασίας. Μόλις η ανταλλαγή έγινε πράγματι κυρίαρχη μορφή του προτσές παραγωγής, έβαλε επίσης τη σφραγίδα της πάνω στη Σελίδα 13 / 27