ΜΑΘΖΜΑ ΓΔΚΑΣΟ: ΠΑΓΚΟΜΗΟΠΟΗΖΖ ΚΑΗ ΓΖΜΟΚΡΑΣΗΑ

Transcript

1 ΜΑΘΖΜΑ ΓΔΚΑΣΟ: ΠΑΓΚΟΜΗΟΠΟΗΖΖ ΚΑΗ ΓΖΜΟΚΡΑΣΗΑ ΓΖΜΟΚΡΑΣΗΑ ΚΑΗ ΚΑΠΗΣΑΛΗΜΟ Ζ δεκνθξαηία είλαη ίζσο ε πην δπλακηθή ηδέα ηνπ 20νπ αηψλα. ην ηέινο ηνπ 20νπ θαη ζηηο αξρέο ηνπ 21 νπ αηψλα ε πιεηνςεθία ησλ εζλψλ-θξαηψλ ηζρπξίδνληαη φηη έρνπλ δεκνθξαηία. ην πιαίζην απηφ, νη ρψξεο ηεο Αλαηνιηθήο Δπξψπεο, κε επηθεθαιήο ηε πξψελ ΔΓ είραλ νλνκαζηεί «ιατθέο δεκνθξαηίεο». Έηζη νη κφλεο ρψξεο πνπ δελ νλνκαδφληνπζαλ δεκνθξαηηθέο, ήηαλ θάπνηεο ρψξεο κε εκη-θενπδαιηθά ραξαθηεξηζηηθά, φπσο γηα παξάδεηγκα ε ανπδηθή Αξαβία θ.α., νη νπνίεο φκσο θαη απηέο ζηελ νπζία έρνπλ επεξεαζηεί απφ ηε ιεηηνπξγία ησλ ιεγφκελσλ αλνηθηψλ θνηλσληψλ θαη ησλ δεκνθξαηηθψλ ζεζκψλ πνπ θπξηαξρνχλ ζ απηέο. Αλ ζέιακε λα δψζνπκε έλα νξηζκφ ηεο δεκνθξαηίαο, πεξηζζφηεξν ζα αλνίγακε ζέκα πξνο ζπδήηεζε εμαηηίαο ησλ πνιιψλ εξκελεηψλ θαη ζέζεσλ πνπ ππάξρνπλ γη απηήλ, παξά ζα θαηαιήγακε ζ έλα ζπκπέξαζκα. Αθφκε δπζθνιφηεξν είλαη λα θαηαιήμεη θάπνηνο ζε έλα νξηζκφ ζηελ επνρή ηεο παγθνζκηνπνίεζεο. Απφ ηελ άιιε, ην πεξηερφκελν πνπ πξνζδίδεη θάπνηνο ζηελ έλλνηα ηεο δεκνθξαηίαο ζήκεξα πξνζδηνξίδεη θαη ηελ ηδενινγηθή ηνπ ηαπηφηεηα θαη αθφκε πεξηζζφηεξν ηελ ζηάζε πνπ θξαηά απέλαληη ζην θαηλφκελν ηεο παγθνζκηνπνίεζεο. Έηζη έλαο νξηζκφο πνπ έρεη δνζεί απφ ηνλ A. Giddens, ηνλ ζεσξεηηθφ ηνπ «Σξίηνπ Γξφκνπ», νξίδεη ηε δεκνθξαηία ζαλ έλα ζχζηεκα πνπ ελέρεη ηνλ απνηειεζκαηηθφ αληαγσληζκφ αλάκεζα ζηα πνιηηηθά θφκκαηα γηα ηηο ζέζεηο εμνπζίαο (Α. Γθίληελο, «Ο θφζκνο ησλ ξαγδαίσλ αιιαγψλ», Δθδ. Μεηαίρκην, 2001). Δδψ ζα πξέπεη λα πνχκε φηη νη αληηθξνπφκελεο απφςεηο είλαη ζεκαληηθέο, θπξίσο απφ αλζξψπνπο πνπ ηνπνζεηνχληαη ηδενινγηθά θαη πνιηηηθά απέλαληη απφ ηελ παγθνζκηνπνίεζε, φπσο γηα παξάδεηγκα ηνπ Σ. Φσηφπνπινπ κε ηελ «Πεξηεθηηθή Γεκνθξαηία». ε κηα δεκνθξαηία 128

2 πξαγκαηνπνηνχληαη ηαθηηθέο θαη δίθαηεο εθινγέο πνπ ιακβάλνπλ κέξνο φινη νη πνιίηεο κηαο ρψξαο. Σν δηθαίσκα ηεο δεκνθξαηηθήο ζπκκεηνρήο ζπλδέεηαη κε ηηο πνιηηηθέο ειεπζεξίεο ηεο έθθξαζεο ηεο ειεχζεξεο άπνςεο θαη αθφκε ηελ ειεπζεξία λα δεκηνπξγείο πνιηηηθέο νκάδεο θαη νξγαλψζεηο θαη λα ζπκκεηέρεηο ειεχζεξα θαη κε πιήξε ζπλείδεζε ζ απηέο. Αλάινγα κε ηηο κνξθέο πνπ κπνξεί λα πάξεη, δηαθέξεη θαη ν βαζκφο εθδεκνθξαηηζκνχ. Έλα παξάδεηγκα πνπ ρξεζηκνπνηεί ν Giddens, είλαη ηα πνηνηηθά ραξαθηεξηζηηθά πνπ ππάξρνπλ γηα παξάδεηγκα ζηηο ΖΠΑ θαη ζηε Μεγάιε Βξεηαλία, ζηηο νπνίεο θαη δηαθέξνπλ. Ζ δεκνθξαηία ζηε Γχζε αλαπηχρζεθε θπξίσο ζε φιε ηε δηάξθεηα ηνπ 20νπ αηψλα. Σνλ 19 ν αηψλα νη δεκνθξαηηθέο ηδέεο ζπλάληεζαλ ηεξάζηηα αληίδξαζε απφ ηηο αληηδξαζηηθέο θπξίαξρεο θνηλσληθέο ηάμεηο ηεο επνρήο. Πξηλ απφ ηνλ Α Παγθφζκην Πφιεκν νη γπλαίθεο είραλ δηθαίσκα ςήθνπ ζε ηέζζεξηο κφλν ρψξεο: Σε Ννξβεγία, ηελ Απζηξαιία, ηε Φηλιαλδία θαη ηε Νέα Εειαλδία. ηελ Διβεηία νη γπλαίθεο κέρξη ην 1974 δελ είραλ δηθαίσκα ςήθνπ. Άιιεο ρψξεο, ιίγν πξηλ απφ ηνλ Β Παγθφζκην Πφιεκν θαη κέρξη θαη ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίεο ηνπ 70, φπσο ε Γεξκαλία, ε Ηηαιία, ε Ηζπαλία θαη ε Πνξηνγαιία, είραλ ηελ πηθξή εκπεηξία δηαθπβέξλεζεο απφ απνιπηαξρηθέο θπβεξλήζεηο θαη απφ θαζηζηηθά ή ζηξαηησηηθά θαζεζηψηα. Απφ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 70 θαη κεηά νη δεκνθξαηηθέο θπβεξλήζεηο ζηνλ πιαλήηε έρνπλ απμεζεί ζεκαληηθά. Πνιινί ζεσξνχλ φηη ε πνιηηηθή κνηάδεη πεξηζζφηεξν κε δηεθζαξκέλε επηρείξεζε, ζην πιαίζην ηεο νπνίαο νη πνιηηηθνί πξνζπαζνχλ λα ηθαλνπνηήζνπλ ηα δηθά ηνπο ζπκθέξνληα, αληί λα ηθαλνπνηνχλ ηηο αλάγθεο ησλ εξγαδνκέλσλ. ηε ζεκεξηλή επνρή, εμαθνινπζνχλ λα ππάξρνπλ άλζξσπνη πνπ πηζηεχνπλ φηη θπξίαξρα δεηήκαηα γηα ηνλ άλζξσπν είλαη ε νηθνινγία θαη ε θαζεκεξηλή θαηαζηξνθή ηνπ πεξηβάιινληνο, ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα, ε πνιηηηθή ζηήξημεο ησλ εξγαδνκέλσλ θαη ησλ αλέξγσλ, ε ζεμνπαιηθή ειεπζεξία θ.ι.π. Δλψ γηα ηελ νηθνλνκία πηζηεχνπλ φηη νη πνιηηηθνί δελ έρνπλ ηε δπλαηφηεηα λα αζρνιεζνχλ θαη λα παξαθνινπζήζνπλ ηηο δπλάκεηο πνπ θηλνχλ ηνλ θφζκν (Γθίληελο). Μπνξεί λα γίλεη άκεζα θαηαλνεηφ, φηη ν ιφγνο πνπ δελ κπνξνχλ νη πνιηηηθνί λα παξαθνινπζήζνπλ ηηο ζπγθεθξηκέλεο δπλάκεηο, είλαη φηη μεπεξλνχλ ηα ζηελά εζληθά-θξαηηθά φξηα. Σίζεηαη επνκέλσο ην εξψηεκα: Τπάξρεη δπλαηφηεηα λα δηαηεξεζεί θαη λα εληζρπζεί ε δεκνθξαηία θαη αθφκε ε ελεξγεηηθή δηαθπβέξλεζε, φηαλ απηέο νη έλλνηεο κνηάδνπλ ζαλ λα έρνπλ ράζεη 129

3 ηελ επαθή ηνπο κε ηελ πξαγκαηηθφηεηα; Ο Γθίληελο δίλεη ηεο εμήο απάληεζε: Απηφ πνπ ρξεηάδεηαη ζηηο δεκνθξαηηθέο ρψξεο είλαη ε εκβάζπλζε ηεο ίδηαο ηεο δεκνθξαηίαο. Απηή ηελ δηαδηθαζία ηελ απνθαιεί «εθδεκνθξαηηζκφ ηεο δεκνθξαηίαο». Δπηπιένλ, ζεσξεί φηη ε δεκνθξαηία πξέπεη λα θαηαζηεί ππεξεζληθή. Θεσξεί φηη ζήκεξα ν εθδεκνθξαηηζκφο είλαη αλαγθαίνο «πέξα απφ» θαη «θάησ απφ» ην επίπεδν ηνπ έζλνπο. Ζ επνρή ηεο παγθνζκηνπνίεζεο απαηηεί παγθφζκηεο απαληήζεηο θαη απηφ είλαη απαξαίηεην ηφζν γηα ηελ πνιηηηθή φζν θαη γηα ηα άιια επίπεδα ηεο θνηλσληθήο δσήο. Ζ εκβάζπλζε ηεο δεκνθξαηίαο είλαη απαξαίηεηε δηφηη νη παιηνί κεραληζκνί ηνπ ζπζηήκαηνο δηαθπβέξλεζεο δελ ιεηηνπξγνχλ πιένλ ζε κηα θνηλσλία, ζηελ νπνία νη πνιίηεο δνπλ ζην ίδην πεξηβάιινλ πιεξνθφξεζεο κε εθείλνπο πνπ βξίζθνληαη πην πάλσ απφ απηνχο θαη θπζηθά θαηέρνπλ ηελ εμνπζία (Γθίληελο). Απφ ηελ άιιε, ζα πξέπεη λα αλαθεξζεί φηη νη δπηηθέο δεκνθξαηηθέο θπβεξλήζεηο δελ ππήξμαλ πνηέ ηφζν κπζηηθνπαζείο, φπσο ππήξμαλ νη θπβεξλήζεηο ησλ πξψελ ζνζηαιηζηηθψλ ρσξψλ ή θπβεξλήζεηο πνπ αληηπξνζψπεπαλ απηαξρηθά θαζεζηψηα. Παξ φια απηά κπζηηθνπάζεηα έρνπλ επηδείμεη θαη νη ζπγθεθξηκέλεο θπβεξλήζεηο (Γθίληελο). Έλα ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα πνπ αλαθέξεη θαη ν ίδηνο είλαη ην γεγνλφο ηεο απφθξπςεο, θαηά ηελ πεξίνδν ηνπ ςπρξνχ πνιέκνπ, ησλ ππξεληθψλ δνθηκψλ θαη ηεο αλάπηπμεο ησλ νπιηθψλ ζπζηεκάησλ, απφ ηηο θπβεξλήζεηο ησλ ΖΠΑ θαη ηεο Μεγάιεο Βξεηαλίαο. Ζ ΓΖΜΟΚΡΑΣΗΑ ΣΖ ΑΓΟΡΑ ηε ζεκεξηλή επνρή, ππάξρεη έληνλα ε πεπνίζεζε φηη νη ζθνπνί ζα κπνξνχλ λα είλαη εηξεληθνί θαη ζα κπνξέζνπλ λα ιπζνχλ, φηαλ φινη νη αληαγσληζκνί θαη νη πφιεκνη ζα ηεζνχλ ππφ δηαπξαγκάηεπζε θαη εηδηθά ην παξάδεηγκα ηνπ πνιέκνπ ζα κπνξέζεη λα ιπζεί, κφλν εάλ εθαξκνζηεί ζε φιε ηελ έθηαζε ηεο θνηλσλίαο ην εκπφξην. Ζ θνηλσλία ηεο αγνξάο, πνπ είλαη ε θνηλσλία ησλ αληαγσληζηψλ θαη ησλ ζπλεηαίξσλ ζέιεη λα ζεσξεί φηη είλαη κία θνηλσλία ρσξίο ερζξνχο θαη επνκέλσο δελ έρεη λα δηαπξαγκαηεπηεί θακία ερζξφηεηα (P. Taquieff, «Παγθνζκηνπνίεζε θαη Γεκνθξαηία», εθδφζεηο 21 νπ ). Παξφια απηά ε «δεκνθξαηία ηεο αγνξάο» απνηειεί έλα ρψξν ζπλχπαξμεο θαη 130

4 νκάδσλ, ηα νπνία θηλνχληαη θαη ιεηηνπξγνχλ κε βάζε ην αηνκηθφ ηνπο ζπκθέξνλ, ν Taquieff ηελ νλνκάδεη «ππεξκεξηθή κνξθή δεκνθξαηίαο», ην νπνίν ηίζεηαη ζηελ αληίζεηε πιεπξά κηαο αιεζηλήο δεκνθξαηίαο, πνπ είλαη κία εζεινληηθή θνηλφηεηα ειεχζεξσλ αλζξψπσλ θαη ίζσλ πνιηηψλ, νη νπνίνη, φπσο πηζηεχεη ν D. Birnbacher, ζπκκεηέρνπλ κε ελεξγφ ηξφπν ζηνλ πξνζδηνξηζκφ θαη ηνλ θαζνξηζκφ ηνπ θνηλνχ θαινχ, έρνληαο σο θέληξν ηε ζπκκεηνρή ζε κία θνηλφηεηα κε ππεχζπλνπο αλζξψπνπο, νη νπνίνη έρνπλ έληνλα ηα ζπλαηζζήκαηα ππεπζπλφηεηαο ζηηο κειινληηθέο γεληέο (Taquieff). Σν ζπγθεθξηκέλν ζπλαίζζεκα ππεπζπλφηεηαο πνπ έρεη αλαπηπρζεί, πνπ αθνξά ηελ εζηθή ησλ αηφκσλ θαη ησλ ζεζκψλ, έρεη ηελ θαηαγσγή ηνπ ζηελ ππεξβνιηθή εθκεηάιιεπζε ηνπ αλζξψπνπ θαη ηελ πξνθάιεζε ε δνκή θαη ε ινγηθή ηεο βηνκεραληθήο θνηλσλίαο. Τπήξρε κία έληνλε ηάζε πξνο ηνλ παξαγσγηζκφ, ν νπνίνο ηειηθά απεδείρζε θαηαζηξνθηθφο γηα ηνλ πιαλήηε, γηαηί δελ κπνξνχζε λα πεξηνξηζηεί απφ ηε ινγηθή θαη ηηο αμίεο πνπ επέβαιιε ε ζχγρξνλε αζηηθή δεκνθξαηηθή θνηλσλία, εμαηηίαο ηνπ θηιειεχζεξνπ, θηεηηθνχ θαη αληαγσληζηηθνχ αηνκηζκνχ. Τπήξρε έληνλε εθκεηάιιεπζε γηα ηηο αλάγθεο ηεο ίδηαο ηεο παξαγσγήο, απφ ηελ άιιε παξαγσγή γηα ράξε ηεο ίδηαο ηεο εθκεηάιιεπζεο, ηα νπνία φια είραλ έλα ππέξηαην ζηφρν: ην θέξδνο δίρσο φξηα. Έηζη κέζα ζηνλ ππξήλα ηεο δεκνθξαηίαο επηθξάηεζαλ νη αμίεο ηνπ θαπηηαιηζκνχ θαη επέβαιιε κία θαλνληζηηθή ιεηηνπξγία πξνο φθεινο ηνπ, επηβεβαηψλνληαο ηνλ φξν: δεκνθξαηία ηνπ θαπηηαιηζκνχ. Ζ δεκνθξαηηθή ηδέα ππέζηε έλα εθθπιηζκφ κε ηελ αληηθαηάζηαζε ησλ αξεηψλ ηνπ πνιίηε απφ ηηο ζηξαηεγηθέο ησλ εγσηζηηθψλ αηφκσλ πνπ πξνζπαζνχλ λα ηθαλνπνηήζνπλ κφλν ηα ζπκθέξνληα ηνπο θαη ηε κεγηζηνπνίεζε ησλ ηειεπηαίσλ, αδηαθνξψληαο γηα ηα πξνβιήκαηα πνπ κπνξεί λα δεκηνπξγνχλ ζηνπο ζπλαλζξψπνπο ηνπο ην δήηεκα ηεο δεκνθξαηίαο ηεο αγνξάο, έρεη δηακνξθσζεί κία θαηάζηαζε θαη κία πνιηηηθή θαη θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα, πνπ βαζίδεηαη ζηηο ινγηθέο φηη ηα πξνβιήκαηα ησλ αλζξψπσλ ζα ιπζνχλ ζην πιαίζην ηεο παγθνζκηνπνίεζεο, παξακειψληαο ηα θνηλσληθά δηθαηψκαηα ηνπ πνιίηε ζην φλνκα ηνπ αληαγσληζκνχ, αθήλνληαο έηζη λα ιχζεη ηα πξνβιήκαηα ε παγθνζκηνπνίεζε θαη ε ιεηηνπξγία ησλ ρξεκαηηζηεξίσλ, λνκηκνπνηψληαο ηελ θπξίαξρε ινγηθή ησλ «παγθνζκηνπνηεηηθψλ θαζεζηψησλ», φπσο εχζηνρα ραξαθηεξίδεη ηελ παγθφζκηα θνηλσλία ζε άξζξν ηνπ ζηε Monde diplomatique ν Ignacio Ramonet. ηνλ Ηαλνπάξην ηνπ

5 Δίλαη θαλεξφ φηη πξνζπαζνχλ λα κεηαηξέςνπλ ηελ παγθφζκηα θνηλσλία ζε θνηλσλία ηεο καδηθήο θαηαλάισζεο, νδεγψληαο ηελ ζε ζπκπεξηθνξέο νη νπνίεο ζα είλαη ρεηξφηεξεο απφ εθείλεο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 50 θαη ηνπ 60 νη νπνίεο ακθηζβεηήζεθαλ έληνλα απφ ηα θηλήκαηα εθείλεο ηεο επνρήο. Παξάιιεια ηελ νκνγελνπνίεζε, ηελ νπνία ήδε έρνπκε αλαθέξεη ζηελ αξρή νξηνζεηψληαο ηελ έλλνηα ηεο παγθνζκηνπνίεζεο, ζέινπλ λα ηε δηακνξθψζνπλ ζην πιαίζην πνπ ζα εμππεξεηεί εθείλεο ηηο ειίη πνπ ζα απνθνκίδνπλ θέξδε απφ ηελ νκνγελνπνίεζε ηεο θαηαλάισζεο, πνπ είλαη ε αθξαία κνξθή ζπκπεξηθνξάο ηεο λενθηιειεχζεξεο παγθνζκηνπνίεζεο. Σν θπξίαξρν ραξαθηεξηζηηθφ ηεο ζα είλαη ε αλαδήηεζε ηεο απφιαπζεο θαη ε ηθαλνπνίεζε κίαο ηέηνηαο πξννπηηθήο ζα κπνξεί λα θαζνξίζεη, ηη είλαη αλζξψπηλν θαη ηη αλζξσπηά ηνπ αλζξψπνπ (Taquieff). Μία ηέηνηα παγθνζκηνπνίεζε, είλαη κία θνηλσλία νκνηνγελήο ε νπνία δελ έρεη ζπγθξνχζεηο, νη άλζξσπνη ζα κνηάδνπλ κεηαμχ ηνπο σο θαηαλαισηηθά δψα, ε δηαθνξά ζα εμαιεηθζεί θαη επνκέλσο ε πνιηηηθή ζα καξαδψζεη δηφηη δελ ζα ηε ρξεηάδεηαη θαλείο, ζην πιαίζην ηεο θπξηαξρίαο ηεο λενθηιειεχζεξεο θαπηηαιηζηηθήο παγθνζκηνπνίεζεο. Ζ θνηλσλία ζα είλαη κία απνιηηηθή θνηλσλία, άξα κία θνηλσλία ρσξίο ηελ χπαξμε ηνπ άιινπ θαη ηέινο ρσξίο εζηθή (Taquieff). Μία δεκνθξαηία πνπ ζέιεη λα νλνκάδεηαη πιήξεο, πξέπεη λα είλαη κία θνηλφηεηα πνπ ζα ζηεξίδεηαη ζηε επηθνηλσλία θαη δελ ζα ππάξρνπλ δηαθξίζεηο. Δπνκέλσο, νη ζχγρξνλεο θνηλσλίεο πνπ ζεσξείηαη φηη είλαη θνηλσλίεο πνιχπινθεο, γηα λα κπνξέζνπλ λα δηαηεξήζνπλ ηα αλσηέξσ ζα πξέπεη λα δεκηνπξγήζνπλ ηηο πξνυπνζέζεηο γηα έλα ειάρηζην θνηλσληθφ δεζκφ, ν νπνίνο ζα βαζίδεηαη ζηελ ακνηβαία εκπηζηνζχλε. Γεκηνπξγείηαη κία ζπιινγηθή ηαπηφηεηα, ε νπνία πξνυπνζέηεη ηε δέζκεπζε ηνπ αηνκηθνχ ππνθεηκέλνπ θαη δεκηνπξγεί ηηο πξνυπνζέζεηο γηα ηελ πνιηηηθή ηνπ χπαξμε. ην πιαίζην ηεο ζπιινγηθήο ηαπηφηεηαο, νη αηνκηθνί εγσηζκνί μεπεξληνχληαη ζην πιαίζην ηεο ηαχηηζεο ηνπο κε άιινπο, κέζα ζ έλα θνηλφ εγρείξεκα ή κέζα απφ ηελ θνηλή ηαχηηζε κε κηα ηζηνξηθή θνηλφηεηα, ε νπνία έρεη ζεκειησζεί πάλσ ζε νξηζκέλεο αμίεο (C. Taylor, Cross-Purposes: The Liberalism Communitarian Debate, ζην Nancy Rosenblum (επηκ.), Liberalism and the Moral Life, Κέηκπξηηδ). Γηα ηνλ Taylor, ν παηξησηηζκφο κπνξεί λα επαλαπξνζδηνξηζηεί απφ ηε ζπκκεηνρηθή απηνθπβέξλεζε, πνπ είλαη ηκήκα κηαο βαζηάο παξάδνζεο ηνπ πνιηηεηαθνχ νπκαληζκνχ. 132

6 χκθσλα κε ηνλ Taquieff, ε δεκνθξαηία έρεη λφεκα κφλν ζηνλ πιεζπληηθφ: Απηφ ζεκαίλεη φηη ππάξρνπλ δεκνθξαηίεο γηαηί ππάξρνπλ ιανί, έζλε, πνιηηηθέο θνηλφηεηεο. Ζ ηδέα ην λα ππάξρεη κία εληαία δεκνθξαηία απνηειεί κία θελή αθαίξεζε ή αθφκε απνηειεί ηελ έθθξαζε κηαο επηθίλδπλεο απηνθξαηνξηθήο νπηνπίαο, ε νπνία είλαη ζεκειησκέλε πάλσ ζην φλεηξν κηαο πιαλεηηθήο απηνθξαηνξίαο ε νπνία θπβεξλάηαη απφ ηνπο ππεξ-νιηγάξρεο, πνπ ζηελ νπζία απνηεινχλ ηελ θάζηα ησλ αλψηαησλ απαηεψλσλ πνπ εγθσκηάδνπλ πξνο φθεινο ηνπο ηε Γεκνθξαηία, αθνχ πξνεγνπκέλσο έρνπλ απαιινηξηψζεη ην πεξηερφκελν ηεο νλνκαζίαο ηεο θαη έρνπλ απαγνξεχζεη ηελ πξαγκαηηθή ηεο εθαξκνγή (Taquieff). Σν πεξηερφκελν ηεο δεκνθξαηίαο απνηειεί έλα ηεξάζηην θελφ, πνπ φκσο εμαθνινπζεί λα δηαηεξεί έλα εληππσζηαθφ φλνκα, πνπ βξίζθεηαη ζηε δηάζεζε εθείλσλ πνπ κπνξνχλ λα εθθξάζνπλ ηηο ειπίδεο ηνπο θαη έηζη γίλεηαη ζπκβνιηθά επηθίλδπλε. Σε δεκνθξαηία ηελ νπνία επηθαινχληαη νη πεξηζζφηεξνη σο ζεηηθή έλλνηα, ιεηηνπξγεί ζαλ έλα απφιπην θαη πξνζθέξεηαη ζαλ κία επίζεκε πίζηε θαη παξάιιεια θπξηαξρεί ζαλ ηζηνξηθή αλαγθαηφηεηα. Ζ πνξεία ηεο δεκνθξαηηθήο εμέιημεο γίλεηαη αληηιεπηή ζαλ κία δηαξθήο θαη κνηξαία εμέιημε θαη παξάιιεια ν ηειηθφο ζθνπφο, ν νπνίνο νδεγεί ζηε θαξδηά ηνπ πξννδεπηηθνχ νξάκαηνο, πνπ ζεκαίλεη πνξεία ρσξίο ζπκβηβαζκνχο πξνο ηελ ειεπζεξία, ηελ επεκεξία θαη ηε δηθαηνζχλε. ηηο δεθαεηίεο ηνπ 80 θαη ηνπ 90 ε ακνηβαία ζπλχπαξμε ή θαη ε ηαχηηζε αθφκε ηεο νηθνλνκηθήο θαη πνιηηηθήο πξνφδνπ είρε ιεηηνπξγήζεη ζαλ γεληθφ αμίσκα θαη δελ είρε ζρεδφλ πνηέ δερζεί θξηηηθή αλάιπζε. Ζ ζπλχπαξμε ζεσξήζεθε ζαλ ηππηθή θαηάιεμε ηεο πξννδεπηηθήο θνηλσλίαο, ζην πιαίζην ηεο ινγηθήο φηη φια ηα πξάγκαηα κπνξνχλ λα ζπλππάξμνπλ ρσξίο ηδηαίηεξεο πξνζηξηβέο. Ζ δεκνθξαηία είλαη θελή πεξηερνκέλνπ φζν θαη ην «Τπέξηαην Ολ», απηφ ζεκαίλεη φηη έρεη ηε δπλαηφηεηα λα γεκίδεη δηαξθψο κε πνιιέο ζεκαζίεο (Taquieff). Απνηειεί ηελ νλνκαζία ηνπ Καινχ. Ζ ιέμε «δεκνθξαηία» αληηζηνηρεί κε έλα απνθαζηζηηθφ πνιεκηθφ επηρείξεκα πνπ θαηαδηθάδεη ρσξίο φξνπο θαη νξηζηηθά, ηνπο αληηπάινπο ηεο πνπ κεηακνξθψλνληαη ζε ερζξνχο ηεο δεκνθξαηίαο. Γηα ηνλ Taquieff, είλαη έλα δφγκα φςηκεο λεσηεξηθφηεηαο. Δθείλν πνπ απνπζηάδεη απφ ηελ πνιηηηθή ζηηο αξρέο ηνπ 21 νπ αηψλα, είλαη έλα βάζξν αλζξσπνινγίαο, κηαο αλζξσπνινγίαο πνπ ζα αθνχεη θαη ζηηο νηθνινγηθέο επηηαγέο. Αξθεί λα δεη θαλείο ηηο απνθάζεηο ησλ κεγάισλ ζε φιεο 133

7 ηηο ηειεπηαίεο ζπλαληήζεηο ηνπο, ηηο επηηαγέο ησλ πνιπεζληθψλ επηρεηξήζεσλ ζην πλεχκα ηεο παγθνζκηνπνίεζεο θαη ηελ πηζηή εθαξκνγή απφ ηνπο πνιηηηθνχο, θπξίσο ησλ κεγάισλ δπλάκεσλ φπσο νη ΖΠΑ, απνθάζεηο πνπ ζηξέθνληαη ζηελ πξνζηαζία ηνπ πεξηβάιινληνο. ΓΗΑ ΣΖΝ ΔΝΝΟΗΑ ΣΖ ΤΓΥΡΟΝΖ ΓΖΜΟΚΡΑΣΗΑ Ζ δεκνθξαηία καδί κε ηελ αγνξά, απνηεινχλ ιέμεηο πνπ ζεσξνχληαη ζεκαληηθέο ζηε ζεκεξηλή επνρή, ηδηαίηεξα ε δεκνθξαηία πνπ είλαη ηφζν δηαδεδνκέλε πνπ θαλείο πηα δελ αλαξσηηέηαη γηα ηελ ηζηνξηθή ηεο αθεηεξία θαη ηε ηζηνξηθή ηεο ζεκαζία, φπσο επίζεο θαη γηα ηα πξνβιήκαηα πξνθχπηνπλ θαη ηα ηνπνζεηεί ζηελ θνηλσλία γηα ιχζε. Γηα ηνλ S. Amin, ε δεκνθξαηία είλαη κία έλλνηα θαη κία ζχγρξνλε ηζηνξηθά πξαγκαηηθφηεηα ε νπνία ζπγθξνηήζεθε θαη αλαπηχρζεθε παξάιιεια κε ηνλ θαπηηαιηζκφ (S. Amin, «Οηθνλνκηθή Παγθνζκηνπνίεζε θαη Πνιηηηθφο Οηθνπκεληζκφο», απφ ην «ε πνιηηηθή ζήκεξα, Νίθνο Πνπιαληδάο, εθδ. Θεκέιην, 2001). Γηα ηνλ ίδην φιεο νη πξνεγνχκελεο κνξθέο νξγάλσζεο ηνπ δηαιφγνπ ζην πιαίζην ηεο άζθεζεο ηεο εμνπζίαο δελ έρνπλ άκεζε ζρέζε κε ηε ζχγρξνλε δεκνθξαηία. Σα θηινζνθηθά ζπζηήκαηα ηνπ αξραίνπ θφζκνπ είραλ δηακνξθσζεί απφ κία κεηαθπζηθή ηδενινγία, ζην πιαίζην ηεο νπνίαο κηα θπξίαξρε θνζκηθή ηάμε επέβαιιε ηελ εμνπζία ζηα άηνκα θαη ζηελ θνηλσλία. Απφ ηε ζθνπηά απηή, ε έλαξμε ηεο ζχγρξνλεο επνρήο ραξαθηεξίδεηαη απφ κία θηινζνθηθή ξήμε κε ην παξειζφλ. Σν πνιηηηθφ ζχζηεκα ζηελ αξραηφηεηα απνηεινχζε έλα ζχζηεκα νξγάλσζεο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ, ην νπνίν αθνξνχζε ηηο ππνρξεψζεηο ηνπ πνιίηε απέλαληη ζηελ πνιηηεία, ελψ ζηε λεφηεξε επνρή κε ηε ιεηηνπξγία ησλ ζπληαγκάησλ, ελλνείηαη θαη ζαλ ζχζηεκα ησλ αηνκηθψλ δηαθησκάησλ ηνπ πνιίηε θαη, αθφκε, ηε δπλαηφηεηα ηεο πξφζβαζεο ησλ πνιηηψλ ζηελ άζθεζε ηεο πνιηηηθήο εμνπζίαο. Δλψ ην αίηεκα ηεο πνιηηηθήο δηαθπβέξλεζεο, σο δεκνθξαηηθφ αίηεκα, ζηελ αξραηφηεηα ήηαλ ππνρξεσηηθφ πξφηαγκα ηεο εμνπζίαο απέλαληη ζηνλ πνιίηε σο αλεμάξηεηε αξρή θαη σο απηφλνκν ππνθείκελν, ζηε ζχγρξνλε επνρή απνηέιεζε σο απαίηεζε απφ ηα θάησ, ππφ ηελ κνξθή αηηεκάησλ, πνιηηηθψλ θαη νηθνλνκηθψλ, θαη δηεθδηθήζεσλ. Ζ δεκνθξαηία δελ κπνξεί λα εμηζνξξνπεί θαη λα δηνξζψλεη ηηο νηθνλνκηθέο θαη θνηλσληθέο αληζφηεηεο θαη 134

8 δεκηνπξγεί έλα εηδηθφ πνιηηηθφ πιαίζην, κέζα ζην νπνίν έζησ θαη ηππηθά ζπληαγκαηηθά, νη πνιίηεο κπνξνχλ λα είλαη ηππηθά ίζνη, αλεμάξηεηα εάλ ζηελ πξαγκαηηθή θνηλσληθή θαη πνιηηηθή πξαγκαηηθφηεηα παξάκελνπλ άληζνη. Σε ζχγρξνλε επνρή, ν Amin ηελ ραξαθηεξίδεη ζαλ ηελ πεξίνδν ηεο ειεπζεξίαο, αιιά θαη ηεο αλαζθάιεηαο. Οη θνηλσληθέο ηάμεηο, νη θνηλφηεηεο, νη θνηλσλίεο πνπ βηψλνπλ ηελ χπαξμε ηνπο ζηα πνιηηηθά θξάηε, νη θνηλσληθνί κεηαζρεκαηηζκνί θαη ε απφθιηζε ηνπο απφ ηνπο αξρηθνχο ηνπο ζηφρνπο, απνηεινχλ απνξίεο θαη αγσλίεο, πνπ έλα θιεηζηφ θνηλσληθφ ζχζηεκα αδπλαηεί λα δψζεη. Ζ ίδηα ε χπαξμε ηεο δεκνθξαηίαο έξρεηαη λα δψζεη απαληήζεηο θαη ιχζεηο ζε φια απηά ηα δεηήκαηα, απαληήζεηο πνπ εκπεξηέρνπλ σο ζπζηαηηθφ ζηνηρείν ζηε ινγηθή ηνπο, ηε δηαξθή θίλεζε ηεο θνηλσλίαο θαη ηε δηαξθή ηεο εμέιημε θαη ηελ αλαπαξαγσγή ησλ πξνβιεκάησλ πνπ ζα πξέπεη δηαξθψο λα ιχλεη. Γηα ηνλ Amin, ην θαπηηαιηζηηθφ θνηλσληθφ ζρέδην νξίδεη σο ππνθείκελν ηεο ηζηνξίαο ηνλ αζηφ, ν νπνίνο ηαπηφρξνλα είλαη θαη πνιίηεο θαη επηρεηξεκαηίαο. Έρνπκε λα θάλνπκε κε κία δηπιή ηδηφηεηα απφ ηελ νπνία απνξξέεη θαη ν δηαρσξηζκφο πνπ επηβάιιεη ε αζηηθή λεσηεξηθφηεηα αλάκεζα ζηνλ ηνκέα ηεο πνιηηηθήο, ν νπνίαο πξέπεη λα ραξαθηεξίδεηαη απφ ηα ζηνηρεία θαη ηηο αξρέο ηεο δεκνθξαηίαο, θαη ζηνλ ηνκέα ηεο νηθνλνκίαο, ε νπνία θαζνξίδεηαη απφ ηελ έλλνηα ηεο αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο, ηηο ειεχζεξεο επηρεηξήζεηο θαη αθφκε απφ ηνλ αληαγσληζκφ ηεο αγνξάο (S. Amin, «Οηθνλνκηθή Παγθνζκηνπνίεζε θαη Πνιηηηθφο Οηθνπκεληζκφο). Ζ δεκνθξαηία γηα ηελ νπνία θάλνπκε ιφγν ζα θαζηεξψζεη ηα αηνκηθά δηθαηψκαηα, ηε ειεχζεξε έθθξαζε, ηελ δηάθξηζε ησλ εμνπζηψλ θαη έρνληαο κεγάιε θαληαζία ζα ζεζκνζεηήζεη θαη ηνπο αλάινγνπο ζεζκνχο, φπσο ην θνηλνβνχιην, ηα λνκνζεηηθά ζψκαηα θαη ηηο πιεηνςεθηθά εθιεγκέλεο θπβεξλήζεηο θαη ζα θαζνξίζεη ηνλ πνιίηε πνπ ζα έρεη ηελ ειεπζεξία λα αζθήζεη ηα ζπγθεθξηκέλα δηθαηψκαηα. Ο πνιίηεο είλαη ε θνξπθή ηεο δεκνθξαηίαο. Γηα πνιχ θαηξφ ν πνιίηεο ζα είλαη ν επθαηάζηαηνο άλδξαο θαη παξάιιεια ν θάηνρνο ηεο ηδηνθηεζίαο θαη ν κνλαδηθφο απνδέθηεο ηνπ δηθαηψκαηνο ςήθνπ. Έσο φηνπ θαζηεξσζεί ην θαζνιηθφ δηθαίσκα ςήθνπ πέξαζε αξθεηφο θαηξφο θαη πξαγκαηνπνηήζεθε ηειηθά κέζα απφ ηνπο αγψλεο ηεο εξγαηηθήο ηάμεο. Γηα ηνλ Amin, ε ζπλάξηεζε αγνξά=δεκνθξαηία δελ έρεη ηδηαίηεξε ζρέζε κε ηελ ηζηνξηθή πξαγκαηηθφηεηα. Ζ ζχγρξνλε δεκνθξαηία έρεη επηβιεζεί κέζα απφ ηνπο αγψλεο ησλ ηάμεσλ πνπ είλαη ζχκαηα ηεο αγνξάο. 135

9 Ζ ζχγρξνλε αζηηθή ζθέςε δελ έρεη ηε δπλαηφηεηα λα δηαθξίλεη ηελ αληίθαζε πνπ εκπεξηέρεη ν απζηεξφο δηαρσξηζκφο αλάκεζα ζηηο δχν φςεηο ηεο θνηλσληθήο δσήο. Αληίζεηα ηηο αληηκεησπίδεη ζε δχν δηαζηάζεηο ηεο ρεηξαθέηεζεο (Amin, «Οηθνλνκηθή Παγθνζκηνπνίεζε θαη Πνιηηηθφο Οηθνπκεληζκφο): ηνπ πνιίηε θαη ηνπ επηρεηξεκαηία. Ζ ζθέςε φηη ηα άηνκα πνπ δελ έρνπλ ηελ ηδηφηεηα ηνπ πνιίηε ή ηνπ επηρεηξεκαηία, φπσο νη γπλαίθεο ή ε εξγαηηθή ηάμε, ζα έπξεπε λα απνιακβάλνπλ ηα ίδηα δηθαηψκαηα δελ έρεη αθφκε επηθξαηήζεη (Amin). Δπνκέλσο, δελ ζα πξέπεη λα απνηειεί έθπιεμε ην γεγνλφο φηη νη εγέηεο ηεο ακεξηθαληθήο αλεμαξηεζίαο είραλ δηθαηψκαηα ζηνπο ζθιάβνπο, ρσξίο απηφ λα απνηειεί ηδηαίηεξν πξφβιεκα θαη λα ηνπο κπνδίδεη λα δειψλνπλ δεκνθξάηεο. Ζ θξίζε ηεο δεκνθξαηίαο είλαη απφ ηα πιένλ ζεκαληηθά δεηήκαηα ηεο ζχγρξνλεο επνρήο. Οη δχν φςεηο ηεο θνηλσληθήο δσήο δεκηνπξγνχλ φιεο ηηο πξνυπνζέζεηο γηα λα βηψλεη ν θαπηηαιηζκφο κία δηαξθή αληίθαζε, δειαδή ηελ επέθηαζε θαη ηελ αλάπηπμε ηεο δεκνθξαηίαο θαη ηε κνλφπιεπξε δηθηαηνξία ηεο αγνξάο, δειαδή πξφθεηηαη γηα κία πξννπηηθή πνπ πξφθεηηαη λα ιάβεη πνιχ κεγάιεο δηαζηάζεηο (Amin). Γηα ηνλ ίδην, νη αληηθάζεηο ηνπ ζχγρξνλνπ θαπηηαιηζκνχ ζέηνπλ θαη ηηο νηθνλνκηθέο δηαζηάζεηο ηεο πνισηηθήο παγθνζκηνπνίεζεο απέλαληη ζην πνιηηηθφ ζρέδην ηεο απηνλνκίαο ησλ εζλψλ ηεο πεξηθέξεηαο ηεο απηνλνκίαο ησλ εζλψλ ηεο πεξηθέξεηαο πνπ πξνζπαζνχλ λα θαιχςνπλ ηε δηαθνξά. Σελ πεξίνδν απφ ην 1945 έσο θαη ην 1990 θπξηάξρεζαλ ηξία ζπζηήκαηα: ην θξάηνο πξφλνηαο ζηηο αλεπηπγκέλεο θαπηηαιηζηηθέο ρψξεο, ην ζνβηεηηθφ κνληέιν ζηηο ρψξεο ηεο Αλαηνιηθήο Δπξψπεο θαη ηα ιατθηζηηθά εζληθά ζρήκαηα ηνπ Σξίηνπ Κφζκνπ. Σν θάζε έλα απφ ηα αλσηέξσ ζπζηήκαηα είρε βαζηζηεί ζηε ινγηθή κηαο έληνλεο ξχζκηζεο ησλ αγνξψλ, ελψ ην ζχζηεκα ηνπ ζηνβηεηηζκνχ θαιιηέξγεζε ηελ ςεπδαίζζεζε ηνπ απφιπηνπ πεξηνξηζκνχ ηεο παξεκβαηηθήο ζθαίξαο ηεο αγνξάο (Amin). ιεο νη ζπγθεθξηκέλεο κνξθέο ξχζκηζεο επέθεξαλ δεκηνχξγεζαλ ηδηαίηεξε άλνδν ζηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε, ε νπνία απέθηεζε ξπζκνχο πνπ δελ μαλαπαξνπζηάζηεθαλ ζηελ πνξεία ηεο ηζηνξίαο. Αθφκε θαη ε αξλεηηθή εθηίκεζε ηεο ζπγθεθξηκέλεο επνρήο, θπξίσο απφ ηνπο εθπξφζσπνπο ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ, νη νπνίνη κηινχζαλ μεθάζαξα γηα ηελ απνηπρία ησλ ζπγθεθξηκέλσλ κνληέισλ, ήηαλ ζηελ νπζία έλα ηδενινγηθφ αδηέμνδν, ην νπνίν ηειηθά μεπεξάζηεθε απφ ηα ίδηα 136

10 ηα πξάγκαηα. Οη ζπγθεθξηκέλεο ξπζκίζεηο, ζηηο νπνίεο έρνπκε αλαθεξζεί, δελ κεηξίαζαλ ηε ζεκειηψδε αληίθαζε ηνπ ζπζηήκαηνο αλάκεζα ζηελ επέθηαζε ηεο ζπζζψξεπζεο ηνπ θεθαιαίνπ θαη απφ ηελ άιιε ζηελ εδξαίσζε ηεο δεκνθξαηίαο. ην θξάηνο ηεο θνηλσληθήο πξφλνηαο ζηηο αλεπηπγκέλεο θαπηηαιηζηηθέο δπηηθέο δεκνθξαηίεο, ε πξαθηηθή ηεο πνιηηηθήο δεκνθξαηίαο έγηλε ζεβαζηή ζε έλα κεγάιν βαζκφ. Γηα ηνλ Amin, ην πεξηερφκελν ηεο πνιηηηθήο δεκνθξαηίαο ζηελ νπζία νπδέπνηε ππήξμε θνηλσληθφ, απφ ηε ζηηγκή πνπ δελ πξαγκαηνπνηήζεθε θακία θνηλσληθνπνίεζε ζηα κέζα παξαγσγήο. Οπζηαζηηθά, ηα επξσπατθά πνιηηηθά ζπζηήκαηα νδεγήζεθαλ ρσξίο επηθπιάμεηο πξνο ην γεληθεπκέλν δεκνθξαηηθφ πξφηππν κεηά ηνλ Β Παγθφζκην Πφιεκν, αθνινπζψληαο παξάιιεια θαη ην ζπλδπαζκφ ζηηο δηαδηθαζίεο ελζσκάησζεο ζηηο θαηεπζχλζεηο νηθνλνκηθήο θαη θνηλσληθήο πνιηηηθήο (Βεξγφπνπινο, «Σν ηέινο ηεο δεκνθξαηίαο, Δηξκφο, η. 3). Σειηθά, εθείλν, πνπ θπξίσο πξαγκαηνπνηήζεθε θαη ζα πξέπεη λα αλαγλσξηζηεί, είλαη ε επέθηαζε ησλ δηθαησκάησλ ηνπ αλζξψπνπ, πνπ θη απηά ςαιηδίδνληαη κεηά ηελ 11 ε επηεκβξίνπ 2001 ζην πιαίζην ηεο δηεζλνχο εθζηξαηείαο θαηά ηεο ηξνκνθξαηίαο, δηεζλνχο θαη εγρψξηαο. Ζ ηειηθή θαηάιεμε φισλ απηψλ ππήξμε ε καδηθνπνίεζε, ε νπνία θαηάθεξε λα νδεγήζεη ζηε ρεηξαγψγεζε θαη ζηελ απνπνιηηηθνπνίεζε ησλ ζπλεηδήζεσλ θαη παξάιιεια ππέζηε δηάβξσζε ε έλλνηα ηεο δεκνθξαηίαο. Ο θαπηηαιηζκφο έρεη κπεη ζηελ ηξίηε θάζε ηεο αλάπηπμεο ηνπ, ε νπνία πνιχ πηζαλφ λα ηνλ νδεγήζεη ζε κεγάιε θξίζε θαη ζε δηαξθή αδηέμνδα. Γηα ηνλ S. Amin, ε ζπγθεθξηκέλε θάζε, ζα είλαη ε θάζε ηεο θαηάξξεπζεο ηνπ. Αλεμάξηεηα απφ ηηο απφςεηο πνπ δηαηππψλνπλ νη δηάθνξνη εθθξαζηέο ηεο ζχγρξνλεο θάζεο ηνπ θαπηηαιηζκνχ, έρνπκε ηε δηαξθή ηερλνινγηθή θαη επηζηεκνληθή επαλάζηαζε ηελ νπνία δελ κπνξεί λα ακθηζβεηήζεη θαλείο. Σα ξνκπφη θαη ε απνθέληξσζε ησλ παξαγσγηθψλ ζπζηεκάησλ, νδεγνχλ ζηνλ θαηαθεξκαηηζκφ ηεο νηθνλνκηθήο δσήο θαη παξάιιεια ζηελ πηψζε ηνπ κεξηδίνπ πνπ δηεθδηθνχλ νη δηάθνξεο βηνκεραληθέο επηρεηξήζεηο. Ζ ινγηθή ηνπ λενθηιειεχζεξνπ εθζπγρξνληζκνχ ζεσξεί φηη φινη απηνί νη κεηαζρεκαηηζκνί ζα απνηειέζνπλ θνξείο πξνφδνπ. Απηφ, ίζσο, είλαη κία απιντθή ζθέςε απφ ηε ζηηγκή πνπ ζεσξνχκε φηη απηφ πνπ νλνκάδνπκε Ηζηνξία δελ ειέγρεηαη απφ ηελ ηερληθή, αιιά αληίζεηα ε κάρε γηα ηνλ έιεγρν ηεο, φπσο θαη γηα ηελ νηθνλνκία ε νπνία απνηειεί θηλεηήξην δχλακε ηνπ ζπζηήκαηνο, εμαξηάηαη ζε 137

11 κεγάιν βαζκφ απφ ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο (Amin). Γελ παξαβιέπεη, βεβαίσο, ηε ζχδεπμε φισλ απηψλ ησλ κεηαζρεκαηηζκψλ, αιιά αληίζεηα πηζηεχεη φηη βξηζθφκαζηε ζε κία εμέιημε κε ελαιιαθηηθέο πξνηάζεηο θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, νη νπνίεο αγλννχληαη απφ ηελ θπξίαξρε ζπδήηεζε. Ζ αλάπηπμε ηνπ ηζηνξηθνχ θαπηηαιηζκνχ είλαη ε επηδείλσζε ησλ αληηθάζεσλ ηνπ: ε απνμέλσζε ηνπ αλζξψπνπ απφ ηα αγαζά-πξντφληα, παγθφζκηα πφισζε θαη θαηαζηξνθή ηεο θπζηθήο ππνδνκήο (Amin). Ζ βαζηθή αληίζεζε ηνπ ζχγρξνλνπ θαπηηαιηζκνχ ζηεξίδεηαη ζε δχν βαζηθά δίπνια: ην έλα είλαη «αγνξά-δεκνθξαηία» θαη ην άιιν «παγθνζκηνπνίεζενηθνπκεληζκφο», πνπ είλαη φξνη αληηζεηηθνί κεηαμχ ηνπο παξά ζπκπιεξσκαηηθνί. Έρνπκε ηελ νηθνλνκηθή ινγηθή ηνπ θαπηηαιηζκνχ, ε νπνία απινπζηεχεηαη απφ ηελ θπξηαξρία ησλ ελλνηψλ ηεο αγνξάο, θαη απφ ηελ άιιε έρνπκε ηελ παγθνζκηνπνίεζε ε νπνία εμνπζηάδεη ηα δεκνθξαηηθά ηδεψδε, φπσο θαη εθείλνπο νη νπνίνη ζηνρεχνπλ ζηελ θαιπηέξεπζε ησλ ζπλζεθψλ δσήο θαη ην μεπέξαζκα ηεο θηψρεηαο ησλ ιατθψλ ηάμεσλ αιιά θαη ησλ εζλψλ πνπ είλαη ηα ζχκαηα ηεο παγθνζκηνπνίεζεο. Ζ βαζηθή αληίζεζε ηνπ θαπηηαιηζκνχ δελ έρεη ιπζεί θαη αλακέλεηαη ηα πξάγκαηα λα ρεηξνηεξεχζνπλ αθφκε πεξηζζφηεξν. ην βαζκφ πνπ ζα θπξηαξρεί ε νηθνλνκηθή ινγηθή, h δεκνθξαηηθή ινγηθή θαη ηα ηδεψδε ηεο ζα παξακέλνπλ ζην πεξηζψξην θαη ε θνηλσλία ζα νδεγείηαη ζηελ βαξβαξφηεηα. Ζ ΓΖΜΟΚΡΑΣΗΑ ΣΖΝ ΔΠΟΥΖ ΣΖ ΠΑΓΚΟΜΗΟΠΟΗΖΖ ήκεξα, ζηηο αξρέο ηνπ 21 νπ αηψλα κε ηελ θπξηαξρία ηεο παγθνζκηνπνίεζεο, ζηελ νπζία ε ζεκαζία ηεο ιεηηνπξγίαο ηεο δεκνθξαηίαο ππνβαζκίδεηαη. Απφ ηελ άιιε, κε βάζε ηα αλσηέξσ, απηφ πνπ ππνβαζκίδεηαη θαη απαμηψλεηαη είλαη ε ζχγρξνλε κνξθή δεκνθξαηίαο, πξντφλ ηνπ ξεχκαηνο ηνπ δηαθσηηζκνχ, καδί κε ηηο δηαδηθαζίεο θνηλσληθνχ πεξηερνκέλνπ θαη ησλ θνηλσληθψλ ηεο ζηφρσλ. Ζ δεκνθξαηία σο πνιηηηθφ πξφηππν ππνδαπιίδεηαη ζηα ζεκέιηα ηεο θαη ζηηο πξνυπνζέζεηο ηεο θαη ηίζεηαη ζην πεξηζψξην θαη εμαξζξψλεηαη θαηά ην κέηξν πνπ ε λεφηεξε πνιηηηθή είρε ζπλδεζεί νκνζεηηθά θαη γξακκηθά κε ην νηθνλνκηθφ θαη θνηλσληθφ επίπεδν (Βεξγφπνπινο, «Σν ηέινο ηεο δεκνθξαηίαο»). Πνιινί κειεηεηέο ζήκεξα δεκηνπξγνχλ θφβν ζηελ θνηλσλία θαη παξάιιεια δίλνπλ ηδηαίηεξε έκθαζε ζην ππέξνγθν νηθνλνκηθφ θφζηνο ηεο ιεηηνπξγίαο ησλ 138

12 δεκνθξαηηθψλ ζεζκψλ, δείρλνληαο ηελ αλάγθε πξνο ηελ θαηεχζπλζε πνπ πξνζπαζνχλ λα εμσβειίζνπλ νηηδήπνηε αληηβαίλεη ζηελ θπξηαξρία ηεο παγθνζκηνπνίεζεο. Απφ ηελ άιιε, ππνγξακκίδεηαη ην ζεκαληηθφ πνιηηηθφ θφζηνο πνπ πξνέξρεηαη απφ ηηο ππνηηζέκελεο αλαγθαίεο θαη αληηδεκνθηιείο νηθνλνκηθέο απνθάζεηο (Βεξγφπνπινο). Θα κπνξνχζε ε δεκνθξαηία λα απνηειέζεη ηε ζεκέιην ιίζν γηα ηε ιεηηνπξγία ηεο θνηλσλίαο θαη λα απνηειέζεη ην νρπξφ γηα ηελ πξνζηαζία ησλ πνιηηψλ απφ ηηο θπξίαξρεο νηθνλνκηθέο επηινγέο ηεο θνηλσληθήο ειίη ηνπ πιαλήηε. Αληί γη απηφ, παξαθνινπζνχκε έληξνκνη λα επηηίζεληαη ζηε δεκνθξαηία θαη νη ζεζκνί ηεο, φπσο θαη νη δεκνθξαηηθέο δηαδηθαζίεο λα ζεσξνχλαη φρη απιά εκπφδην, αιιά φηη έρνπλ μεπεξαζηεί θαη δελ κπνξνχλ λα αληαπνθξηζνχλ ζηηο ζχγρξνλεο αλάγθεο ηεο αγνξάο, πνπ ζα πξέπεη λα γίλεη ε επηηαθηηθή αλάγθε ησλ ζχγρξνλσλ θνηλσληψλ, πνπ είλαη ε απνδφκεζε ηνπο θαη ε πιήξεο απνδηάξζξσζε. Γηα ηνλ Βεξγφπνπιν, ε ζεκεξηλή πηψζε ηνπ θνηλσληθνχ έρεη ζπκπαξαζχξεη θαη εθείλε ηνπ πνιηηηθνχ, ζην βαζκφ φκσο πνπ ην πνιηηηθφ ζηνηρείν ζηε λεφηεξε επνρή απνηειεί πξνέθηαζε αιιά θαη παξάξηεκα ηνπ θνηλσληθνχ. Ο πιένλ ζχγρξνλνο εθθξαζηήο ηεο έλλνηαο γηα ηε θζνξά ηεο δεκνθξαηίαο, ν Allan Bloom, θάλνληαο αλαθνξέο ζην αξραίν πξφηππν ηνπ Πιάησλα, θαηήγγεηιε ηε ζχγρξνλε δεκνθξαηία γηα κεηξηφηεηα θαη θνηλνηνπία, επίζεο γηα πνηνηηθή έθπησζε θαη παξαθκή (A. Bloom, Closingof the American Mind, The Republic of Plato, 1991). Δίλαη ζαθέο φηη γηα ηηο θπξίαξρεο θνηλσληθέο νκάδεο ηνπ πιαλήηε νη ζπγθεθξηκέλεο απφςεηο βξήθαλ απήρεζε θαη έγηλαλ ε αθεηεξία γηα ηε δηακφξθσζε ηνπ θπξίαξρνπ ιφγνπ γηα ηε δεκνθξαηία. Ο Bloom, κε αλαθνξέο ζηηο έλλνηεο ηνπ θνηλσληθά «θαινχ» θαη ηνπ αηζζεηηθά «σξατν», πξνζπάζεζε λα δεκηνπξγήζεη ηελ έθπησζε ησλ αμηψλ ηεο δεκνθξαηίαο, γηαηί ζηεξίδνπλ ην αζήκαλην ζηελ θνηλσλία θαη ην μεπεζκέλν ζηνλ αηζζεηηθφ ηνκέα. Απφ φζα αλαθέξακε, γίλεηαη θαηαλνεηφ φηη ε επίζεζε ηνπ θαηά ηεο δεκνθξαηίαο δελ έγηλε κε πνιηηηθά επηρεηξήκαηα, αιιά πξνζπάζεζε λα δεκηνπξγήζεη κία πιάλε κε βάζε ην θνηλσληθφ ζηνηρείν θαη ην αηζζεηηθφ. Αθφκε πεξαηηέξσ, κέζα απφ ηε ζθέςε ηνπ θαη ηε πξνβνιή ηεο, δηακνξθψζεθε έλα πλεχκα λνζηαιγίαο θαη αξηζηνθξαηηζκνχ πνπ έιθεηαη απφ ην παξειζφλ, απφ ηελ άιιε έλα ξεχκα πνπ απνδέρεηαη θαη αλαιακβάλεη ηελ θνηλσληθή αζεκαληφηεηα, ην νπνίν ππφρεηαη κία αηψληα αλία θαη πιήμε γηα ηελ αλζξσπφηεηα, κέζα ζε έλα δεκνθξαηηθφ ζχζηεκα ρακειψλ ηφλσλ θαη ρσξίο 139

13 ην παξακηθξφ θαη πνιηηηθφ δηαθχβεπκα (Βεξγφπνπινο). Αθφκε πεξηαηέξσ ν Fukuyama αλήγγεηιε ην ηέινο ηεο ηζηνξίαο θαη ηνπ ίδηνπ ηνπ αλζξψπνπ, ηελ νξηζηηθή ηνπ ζνζηαιηζκνχ θαη ηελ θπξηαξρία ζηνλ πιαλήηε ηεο νηθνλνκίαο αγνξάο θαη ηνπ θαπηηαιηζκνχ, εμαξζξσκέλν απφ ηα ζηνηρεία ηνπ δεκνθξαηηθνχ πνιηηεχκαηνο, ηα νπνία απνηεινχλ εκπφδην θαη αλαγρξνληζκφ γηα ηελ εμέιημε θαη ηηο αλάγθεο ηεο παγθνζκηνπνίεζεο (F. Fukuyama, «Σν ηέινο ηεο Ηζηνξίαο», εθδ. Νέα χλνξα). Ζ δεκνθξαηία πεξλά ζην ζηάδην ηεο παξαθκήο απφ ηε ζηηγκή πνπ ε εμέιημε ηεο θνηλσλίαο έρεη πξνδηαγξάςεη ηελ πνξεία ηεο θαη ε λέα επνρή είλαη απνθιεηζηηθά ε επνρή ηεο ηερληθήο. Απφ ηε ζηηγκή πνπ επηθξαηεί ε θνηλσλία ηεο πιεξνθνξίαο θαη ε παγθνζκηφηεηα ηεο θαη απφ ηελ άιιε ε νηθνλνκία θαη απηή παγθνζκηνπνηείηαη, γίλεηαη ζαθέο φηη ην έζλνο-θξάηνο πεξλά ζην πεξηζψξην θαη καδί ηνπ φηη ζπλδέεηαη κ απηφ. Δπνκέλσο, ε δεκνθξαηία, ε εζληθή νηθνλνκία θαη ε πνιηηηθή ζαλ έθθξαζε ηεο θνηλσλίαο θαη ηεο δεκνθξαηίαο ράλνπλ ην πεξηερφκελν ηνπο θαη νδεγνχληαη ζε κία ειιεηπηηθή ηξνρηά. Ο ίδηνο φκσο αλ θαη κίιεζε γηα ην ηέινο ηεο ηζηνξίαο, νπδέπνηε πηζηηθά δελ πξφηεηλε κία ελαιιαθηηθή ιχζε κε πνιηηηθφ πεξηερφκελν, αιιά πξνζπάζεζε λα εγθισβίζεη ηελ θνηλσλία ζε έλα νηθνλνκηθφ κνλφδξνκν, ππνζηεξηδφκελν απφ ηελ πξνπαγάλδα ησλ θπξίαξρσλ ηνπ πιαλήηε. Δπεξεαζκέλνη απφ ηελ θαηεχζπλζε, πνπ αλαθέξακε πην πάλσ, πνιινί δηαλννχκελνη αλαπαξάγνπλ ηηο παξαπάλσ απφςεηο ρξεζηκνπνηψληαο, κάιηζηα, νηθνλνκηθά επηρεηξήκαηα θαη, έηζη, ζηελ νπζία ππνζθάπηνπλ ηα ζεκέιηα ησλ πνιηηηθψλ ζεζκψλ ηεο δεκνθξαηίαο θαη ηεο θνηλσλίαο, έρνληαο σο πξσηαξρηθή αξρή ηε παγθνζκηνπνίεζε θαη ηελ επηδίσμε ηεο αληαγσληζηηθφηεηαο. Ζ λεφηεξε δεκνθξαηία ζήκεξα είλαη εγθισβηζκέλε απφ κία νηθνλνκηθίζηηθε ινγηθή, ζε ηέηνην βαζκφ πνπ ε δεκηνπξγία ηεο θαη ε πνξεία ηεο ζε φιν ην ηζηνξηθφ ηεο παξειζφλ λα πξαγκαηνπνηήζεθε απφ αληίζηνηρεο νηθνλνκίζηηθεο ινγηθέο θαη πξνυπνζέζεηο. Τπ απηέο ηηο πξνυπνζέζεηο ε ζχγρξνλε δεκνθξαηία είλαη ηδηαίηεξα επάισηε, γηα ηνλ απινχζηαην ιφγν φηη ην ζεζκηθφ ηεο πιαίζην ήηαλ εμαξρήο νηθνλνκηθίζηηθν. Έηζη ε έλλνηα θαη ην πεξηερφκελν ηεο δεκνθξαηίαο είλαη έμσ απφ ηηο αλάγθεο ηεο παγθνζκηνπνίεζεο θαη παζεηηθή ε νπζία ηεο γηα ηελ ειεχζεξε θίλεζε ησλ δηεζλψλ θεθαιαίσλ. ην φλνκα ηεο ειεχζεξεο θίλεζεο ησλ θεθαιαίσλ, εμνβειίδεηαη ην πξαγκαηηθφ λφεκα ηεο ειεπζεξίαο, ζην φλνκα ηεο νπνίαο νη ιανί έθαλαλ επαλαζηάζεηο δηεθδηθψληαο ηελ ειεπζεξία ηνπο αδηαθνξψληαο γηα 140

14 ηηο ζπζίεο ηνπο ζε αλζξψπηλεο δσέο, απνδεηθλχνληαο φηη ε νηθνλνκηθίζηηθε ζθέςε απέρεη πνιχ απφ ηελ νπζία ηεο θαη ην πεξηερφκελν ηεο δεκνθξαηίαο. ηε ζεκεξηλή επνρή, ε δεκνθξαηία δελ έρεη θαηαλνεζεί σο πνιηηηθή ππνρξέσζε θαη άζθεζε ηνπ πνιίηε, ελψ αληηζέησο ππνζθάπηεηαη θαη σο αηνκηθά δηθαίσκα κε επηρεηξήκαηα νηθνλνκηθίζηηθα θαη θνηλσληνινγηθά (Βεξγφπνπινο, «Σν ηέινο ηεο δεκνθξαηίαο»). Γηα ηνλ Βεξγφπνπιν, είλαη δεθηφ φηη νη νηθνλνκηθέο θαη θνηλσληθέο εμειίμεηο επεξεάδνπλ ηελ πνξεία ηνπ δεκνθξαηηθνχ πνιηηεχκαηνο, αιιά κέζα απφ ηελ πνιηηηθή θαη ηελ ηδενινγία, θάηη πνπ δελ ζπκβαίλεη ζηελ επηθξαηνχζα ζθέςε γχξσ απφ ηελ παγθνζκηνπνίεζε. ηε ζεκεξηλή επνρή κε ην ζπγθεθξηκέλν πιαίζην εξγαζηαθά ζρέζεσλ, έρεη απμεζεί ζε κεγάιν βαζκφ ν αξηζκφο ησλ αλέξγσλ θαη ησλ αζηέγσλ. Σν ζχζηεκα εξγαζηαθψλ ζρέζεσλ έρεη απνζηαζεξνπνηεζεί, απνηέιεζκα ηεο θπξηαξρίαο ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ θαη, έηζη, ζηε ζεκεξηλή επνρή γίλεηαη κία πξνζπάζεηα λα δεκηνπξγνχληαη αηνκηθά ζπκβφιαηα εξγαζίαο. Ζ πνιηηηθή αλαζπγθξφηεζε ηεο δεκνθξαηίαο ζα κπνξνχζε λα απνηειέζεη ηε βάζε γηα λα δεκηνπξγεζνχλ ζπλζήθεο αληίζηαζεο ζηηο ζεκεξηλέο ηάζεηο ηεο απνδηάξζξσζεο ηεο θνηλσλίαο, έζησ θαη θαπηηαιηζηηθήο, ελψ παξάιιεια ε αλαζπγθξφηεζε ηεο δεκνθξαηίαο ζα κπνξέζεη λα αλαζπγθξνηήζεη ηηο θνηλσλίεο κε ζεβαζκφ, ζηε βάζε ησλ αλζξσπνινγηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηεο (Βεξγφπνπινο). Ζ δεκνθξαηηθή θνηλσλία έρεη ηε δπλαηφηεηα λα πεξηνξίζεη ηηο δηαιπηηθέο ηάζεηο ηεο θνηλσλίαο, πνπ έρεη ζαλ ζπλέπεηα απφ ηε πνξεία ηεο παγθνζκηνπνίεζεο θαη ησλ αγνξψλ, φπσο επίζεο απφ ηε ιεηηνπξγία ησλ ρξεκαηηζηεξίσλ θαη ησλ θηλήζεσλ ηνπ δηεζλνχο θεθαιαίνπ θαη λα δνζεί ηδηαίηεξε βάζε ζηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ αλζξψπηλνπ παξάγνληα. Γηα ηνλ Βεξγφπνπιν, φηαλ ππάξρεη πιήξεο θαη αλεμέιεγθηε θπξηαξρία ησλ αγνξψλ, ησλ ρξεκαηηζηεξίσλ θαη ηνπ αθεξεκέλνπ ρξήκαηνο, ζηελ νπζία εγθαζηδξχεηαη ν νηθνλνκηθφο νινθιεξσηηζκφο. Σν βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ δεκνθξαηηθνχ πνιηηεχκαηνο είλαη ε λνκηκνπνίεζε ηνπ κε θξηηήξηα θπξίσο πνιηηηθά θαη φρη νηθνλνκηθά. Τπάξρνπλ ζχγρξνλεο αληηιήςεηο νη νπνίεο πηζηεχνπλ φηη αλ ππάξρεη δεκνθξαηηθφ έιιεηκκα ζηελ επνρή καο απηφ κπνξεί λα αληηθαηαζηαζεί απφ ηηο δεκνθξαηηθέο δηαδηθαζίεο πνπ ζα αθνινπζνχληαη ζην εζσηεξηθφ ησλ κεγάισλ επηρεηξήζεσλ. Γελ ζα πξέπεη ε ιεηηνπξγία κηαο θνηλσλίαο κε ην εζσηεξηθφ ηεο ιεηηνπξγίαο κηαο επηρείξεζεο. Απηφ είλαη έλα πξφβιεκα πνπ αθνξά 141

15 απνθιεηζηηθά ηηο επηρεηξήζεηο θαη θπξίσο ηηο πνιπεζληθέο θαη αλεμάξηεην απφ ηε ιεηηνπξγία ηεο πνιηηηθήο δεκνθξαηίαο πνπ αθνξά ηελ θνηλσλία ζην ζχλνιν ηεο θαη αλαπαξηζηά ηηο ζρέζεηο ησλ πνιηηψλ κεηαμχ ηνπο θαη ην πξφβιεκα άζθεζεο ηεο πνιηηηθήο εμνπζίαο. Ζ δεκνθξαηία είλαη αδηαπξαγκάηεπηε θαη απαξαίηεηε θαη αλεμάξηεηε απφ νπνηαδήπνηε νηθνλνκηθή αμία (A. Sen, Development. As Freedom, 1999). Ο ίδηνο ζεσξεί φηη φρη κφλν ε δεκνθξαηία θαη ε ειεπζεξία είλαη αλεμάξηεηεο απφ ηηο νηθνλνκηθέο αμίεο, είλαη παξάιιεια θαη πνιηηηθά θξηηήξηα κέζα απφ ηα νπνία θάπνηνο κπνξεί λα δηαθξίλεη αλάκεζα ζε ζεηηθέο νηθνλνκηθέο αμίεο θαη ζε αξλεηηθέο. Ζ αλάπηπμε δελ απνηειεί θάηη ην ζεηηθφ, παξά κφλν ζην πιαίζην πνπ ιεηηνπξγεί γηα ηηο αλάγθεο ησλ αλζξψπηλσλ δηθαησκάησλ θαη ηνπ αηηήκαηνο γηα ειεπζεξία θαη δεκνθξαηία. Δίλαη πνιχ δχζθνιν λα απνδεηρζεί ζηε επνρή καο, φηη ζηε ηπθιή νηθνλνκηθή αλάπηπμε έρεη ζπκβάιιεη ε δεκνθξαηία θαη γη απηφ έρεη λνκηκνπνηεζεί ζηελ επνρή καο. Πξφθεηηαη γηα κία απνηπρεκέλε πξνζπάζεηα ηεο εθεκεξίδαο New York Times. 142