Η ζσμβολή ηης ανηικομμοσνιζηικής ιδεολογίας ζηον Ψστρό Πόλεμο: Η περίπηωζη ηης Ελλάδας

Transcript

1 Λνπθηαλόο Χαζηώηεο Η ζσμβολή ηης ανηικομμοσνιζηικής ιδεολογίας ζηον Ψστρό Πόλεμο: Η περίπηωζη ηης Ελλάδας Οη παξάγνληεο πνπ νδήγεζαλ ζηελ θξίζε αλάκεζα ζηνπο δύν κεγάινπο ληθεηέο ηνπ Γεπηέξνπ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ, ηηο ΖΠΑ θαη ηελ ΔΓ, θαη ζηελ πόισζε ζηηο ζρέζεηο αλαηνιήο-δύζεο έρνπλ ζε κεγάιν βαζκό αλαιπζεί εθηελώο από ηε κεηαπνιεκηθή ηζηνξηνγξαθία. Όπσο είλαη γλσζηό νη ΖΠΑ κεηά ην ηέινο ηνπ πνιέκνπ απνηεινύζαλ ηε κνλαδηθή ρώξα πνπ κπνξνύζε λα αλαιάβεη ην ξόιν ηεο παγθόζκηαο δύλακεο. Σν 1945 αληηπξνζώπεπαλ ην κηζό ηεο παγθόζκηαο βηνκεραληθήο παξαγσγήο, ην κεγαιύηεξν κέξνο ησλ πιενλαζκάησλ ηξνθήο θαη ζρεδόλ όια ηα νηθνλνκηθά απνζέκαηα, ππεξείραλ θαηά πνιύ ζηελ ηερλνινγία, ήιεγραλ ην κεγαιύηεξν κέξνο ησλ παγθόζκησλ απνζεκάησλ ζε πεηξέιαην θαη δηαηεξνύζαλ ηελ ηζρπξόηεξε πνιεκηθή κεραλή: ην λαπηηθό ηνπο ήιεγρε ηηο ζάιαζζεο θαη ε αεξνπνξία ηνπο νπξαλνύο, ελώ θαηείρε ηα αηνκηθά όπια θαη ηα κέζα γηα λα ηα ρξεζηκνπνηήζεη. Σα ακεξηθαληθά νηθνλνκηθά, ζηξαηεγηθά θαη πνιηηηθά θίλεηξά ήηαλ άιισζηε ηζρπξά: Ζ Ακεξηθή κπνξνύζε λα επεθηαζεί νηθνλνκηθά θαη ζηξαηησηηθά ζε ρώξνπο πνπ κέρξη πξόηηλνο θπξηαξρνύζαλ νη άιινηε θξαηαηέο επξσπατθέο απηνθξαηνξίεο. Αθόκα πεξηζζόηεξν ε ακεξηθαληθή νηθνλνκία κπνξνύζε λα επεθηαζεί ζηελ ίδηα ηελ Δπξώπε, εμαζθαιίδνληαο έ- ηζη ηελ επεκεξία ηεο βηνκεραληθήο ηεο παξαγσγήο, γηα ηελ νπνία εθθξάδνληαλ θόβνη κίαο επαλάιεςεο ηεο ύθεζεο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1930, κεηά ηελ αικαηώδε αλάπηπμε πνπ γλώξηζε ζηα ρξόληα ηνπ πνιέκνπ. 1 Από ηελ άιιε πιεπξά, ε νβηεηηθή Έλσζε βγήθε από ηνλ πόιεκν κε ηεξάζηηεο αλζξώπηλεο θαη πιηθέο απώιεηεο, αιιά ηαπηόρξνλα κε αλαβαζκηζκέλν ην γεσπνιηηηθό ηεο ξόιν, εμαηηίαο ηεο ήηηαο θαη θαηνρήο ηεο Γεξκαλίαο θαη ηεο Ηαπσλίαο, ηεο παξνπζίαο ηνπ Κόθθηλνπ ηξαηνύ ζηελ αλαηνιηθή θαη θεληξηθή Δπξώπε θαη ηεο γεληθόηεξεο απνδπλάκσζεο ησλ επξσπατθώλ δπλάκεσλ. ήκεξα είλαη ζε γεληθέο γξακκέο απνδεθηό όηη ην 1945 νη νβηεηηθνί ελδηαθέξνληαλ πεξηζζόηεξν λα εμαζθαιηζηνύλ απέλαληη ζε κία κειινληηθή γεξκαληθή επηζεηηθόηεηα θαη όηη έδηλαλ πξνηεξαηόηεηα ζηελ εμαζθάιηζε ησλ ζπλόξσλ ηνπο, ζηελ α- 1 William Appleman Williams, The Tragedy of American Diplomacy, New York, Delta Books, 1962, 206-9, , θαη Melvyn P. Leffler, A Preponderance of Power: National Security, the Truman Administration and the Cold War, Stanford, Stanford University Press, 1992, Πξβι. Melvyn P. Leffler David S. Painter (επηκ.), Origins of the Cold War. An International History, London-New York: Routledge, 1994, 4-6.

2 λνηθνδόκεζε ηεο βηνκεραλίαο ηνπο θαη ζηνλ εθζπγρξνληζκό ησλ ελόπιεσλ δπλάκεώλ ηνπο. Μνινλόηη αξρηθά δελ επηδίσθαλ ηε δηαηάξαμε ησλ θαιώλ ζρέζεσλ κε ηελ Ακεξηθή, αλεζπρνύζαλ κε ηελ απμαλόκελε επηξξνή ηεο ζε παγθόζκηα θιίκαθα, κε ηελ απνθιεηζηηθή θαηνρή ηεο αηνκηθήο βόκβαο θαη κε ηε δπλαηόηεηά ηεο λα πεξηνξίζεη, αληίζηνηρα, ηε ζνβηεηηθή επηξξνή ζηελ αλαηνιηθή Δπξώπε κέζσ ηεο νηθνλνκηθήο ηεο δηείζδπζεο. Σν γεγνλόο απηό, ζε ζπλδπαζκό κε ηνλ απηαξρηθό θαη «θιεηζηό» ραξαθηήξα ηνπ ζνβηεηηθνύ θαζεζηώηνο θαη κε ηελ αλάγθε γηα έιεγρν ηεο θνηλσλίαο ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο θαη ησλ αλαηνιηθνεπξσπατθώλ ρσξώλ, νδήγεζε ζε πεξηζζόηεξν επηζεηηθή πνιηηηθή εθ κέξνπο ηεο Μόζραο θαη ζηε ζηαιηλνπνίεζε ησλ λέσλ θαζεζηώησλ ηεο αλαηνιηθήο Δπξώπεο. 2 Ο ηδενινγηθόο παξάγνληαο ζηε ζύγθξνπζε ΖΠΑ-ΔΓ έρεη επίζεο ζπδεηεζεί δηεμνδηθά. Ακθόηεξεο εθπξνζσπνύζαλ κηα ηδενινγία πνπ έβιεπαλ σο πξόηππν γηα ηνλ ππόινηπν θόζκν: νη ΖΠΑ ηε θηιειεύζεξε παγθνζκηνπνίεζε θαη ε ΔΓ ην δηεζληζηηθό καξμηζκό-ιεληληζκό. Ζ λέα πξαγκαηηθόηεηα πνπ πξνέθπςε κεηά ηελ θαηάξξεπζε ηνπ λαδηζηηθνύ θαη θαζηζηηθνύ θηλδύλνπ αλαλέσζε ηνλ ηδενινγηθό-πνιηηηθό αληαγσληζκό πνπ ππήξρε από ηελ επνρή ηεο ζύγθξνπζεο ησλ παγθόζκησλ νξακάησλ ηνπ Οπίιζνλ θαη ηνπ Λέληλ. 3 Ο ακεξηθαληθόο αληηθνκκνπληζκόο πνπ είρε πεξηνξηζηεί ή απηνινγνθξηζεί θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ πνιέκνπ επαλήιζε δξηκύηεξνο, εληζρπκέλνο θαη πάιη από ηελ θεληξηθή ακεξηθαληθή πνιηηηθή εμνπζία θαη ηελ επίζεκε δηπισκαηία. Γελ είλαη άιισζηε ηπραίν ην γεγνλόο, όηη ε πνιηηηθή «αλάζρεζεο» πνπ πηνζέηεζε ε δηνίθεζε Σξνύκαλ βαζίζηεθε θαηαξρήλ ζηηο εθηηκήζεηο ηεο ιεγόκελεο κεζνπνιεκηθήο «ζρνιήο ηεο Ρίγαο», κε ηνλ θαηεμνρήλ εθπξόζσπό ηεο θαη πξέζβε ζηε Μόζρα Σδνξηδ Κέλαλ. 4 ύκθσλα κε ηνλ ίδην, «ν παγθόζκηνο θνκκνπληζκόο είλαη ζαλ έλα θαθνήζεο παξάζηην πνπ ηξέθεηαη κνλάρα από εμαζζελεκέλνπο ηζηνύο. Πνιινί μέλνη ιανί, ηνπιάρηζηνλ ζηελ Δπξώπε, είλαη θνπξαζκέλνη θαη θνβηζκέλνη από ηηο ε- κπεηξίεο ηνπ παξειζόληνο θαη ελδηαθέξνληαη ιηγόηεξν γηα ην αθεξεκέλν απ ό,ηη γηα ηελ αζθάιεηα. Αλαδεηνύλ κάιινλ θαζνδήγεζε παξά επζύλεο. Θα έπξεπε λα είκαζηε 2 Martin McCauley, Origins of the cold war, , London-New York, Pearson, 2008, Μία ζύγρξνλε ξσζηθή πξνζέγγηζε γηα ηε ζηάζε ηεο ζνβηεηηθήο εγεζίαο ηελ επνρή εθείλε ζην Vojtech Mastny, The Cold War and Soviet Insecurity: the Stalin Years, New York, Oxford University Press, Eric Hobsbawm, Η εποτή ηφν άκρφν. Ο ζύνηομος εικοζηός αιώνας, (κηθξ. Β. Καπεηαλγηάλλεο), Αζήλα, Θεκέιην, 1997, 300, θαη Δπάλζεο Χαηδεβαζηιείνπ, Ειζαγφγή ζηην ιζηορία ηοσ μεηαπολεμικού κόζμοσ, Αζήλα, Παηάθεο, 2001, Melvyn P. Leffler, Was 1947 a Turning Point in American Foreign Policy?, ζην L. Carl Brown (επηκ.), Center Stage. American Diplomacy since World War II, New York-London, Holmes & Meier, 1990, 24-5.

3 ζε θαιύηεξε ζέζε από ηνπο Ρώζνπο γηα λα ηνπο πξνζθέξνπκε θάηη ηέηνην. Κη αλ δελ ην θάλνπκε εκείο, ζίγνπξα ζα ην θάλνπλ νη Ρώζνη». 5 ύκθσλα πάιη κε άιιεο εθηηκήζεηο, ν αληηθνκκνπληζκόο ηεο ακεξηθαληθήο δηπισκαηίαο είρε πεξηζζόηεξν πξνπαγαλδηζηηθό ξόιν θαη ζηξεθόηαλ πξσηίζησο πξνο ην εζσηεξηθό ησλ ΖΠΑ, πξνθεηκέλνπ λα πεηζηεί ηόζν ην Κνγθξέζν όζν θαη ε ακεξηθαληθή θνηλή γλώκε γηα ηελ αλαγθαηόηεηα ηνπ ρεδίνπ Μάξζαι πνπ ζα βνεζνύζε ζηελ νηθνλνκηθή αλάθακςε ηεο Δπξώπεο, ε νπνία κε ηε ζεηξά ηεο ζα πξόζθεξε αγνξέο γηα ηα ακεξηθαληθά πξντόληα. 6 Αληίζηνηρα, ε επηζηξνθή ζηνλ πνιηηηθό ιόγν πεξί ηαμηθήο θαη αληηηκπεξηαιηζηηθήο πάιεο θαη ε ελίζρπζε ηεο ιεληληζηηθήο ξεηνξηθήο θαηά ηνπ «θνζκνπνιηηηζκνύ» θαη ησλ «ηκπεξηαιηζηηθώλ δπλάκεσλ» από ηελ πιεπξά ηεο Μόζραο, πνπ αλεζύρεζε ζνβαξά ηνπο ακεξηθαλνύο θαη βξεηαλνύο αμησκαηνύρνπο, ζηξεθόηαλ πξσηίζησο πξνο ην εζσηεξηθό, αληαπνθξηλόηαλ δειαδή ζηελ αλάγθε ειέγρνπ ηνπ ΚΚΔ θαη ησλ άιισλ αδειθώλ θνκκάησλ, ηα νπνία ηα ηειεπηαία ρξόληα είραλ γαινπρεζεί κε ηηο ηδέεο ηνπ αληηθαζηζηηθνύ κεηώπνπ. 7 Οη δύν κεγάιεο δπλάκεηο ινηπόλ είραλ ζεκαληηθνύο ιόγνπο γηα λα αθνινπζήζνπλ ηε ζπγθεθξηκέλε πνιηηηθή πόισζεο, αλεμάξηεηα από ην θαηά πόζν ηειηθά ε πνιηηηθή απηή ζπλέθεξε ακθόηεξεο. Ωζηόζν ζα ήηαλ ιάζνο λα αληηκεησπίζνπκε ηελ έλαξμε ηνπ Ψπρξνύ Πνιέκνπ σο απνηέιεζκα απνθιεηζηηθά ησλ απνθάζεσλ ηεο Οπάζηγθηνλ θαη ηεο Μόζραο. Σηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο ε ηζηνξηνγξαθία έρεη δείμεη όηη ζεκαληηθό ξόιν ζηελ όμπλζε ησλ ζρέζεσλ δύζεο-αλαηνιήο, ηνπιάρηζηνλ ζηελ Δπξώπε, έπαημαλ εζσηεξηθνί παξάγνληεο, κε άιια ιόγηα νη πξνζέζεηο, νη πξνθαηαιήςεηο θαη νη αλεζπρίεο ησλ επξσπατθώλ εγεζηώλ θαη ησλ παιηώλ θαη λέσλ ειίη ηεο επείξνπ. Απηό ηζρύεη θαηαξρήλ γηα ηηο δπηηθνεπξσπατθέο εγεζίεο θαη ειίη, αιιά σο έλα ζεκείν θαη γηα ηηο αλαηνιηθνεπξσπατθέο. Οη πξώηεο επηδίσθαλ λα απνζπάζνπλ ηελ ακεξηθαληθή βνήζεηα γηα λα επηβεβαηώζνπλ ηνλ πνιηηηθό θαη θνηλσληθό ηνπο ξόιν θαη λα πξναζπηζηνύλ ην θνηλσληθό status quo. πγθεθξηκέλα πίζηεπαλ όηη κνλάρα κε απηόλ ηνλ ηξόπν ζα κπνξνύζαλ λα αληηκεησπίζνπλ ηόζν κία ελδερόκελε επηζεηηθόηεηα από ηελ πιεπξά ηεο Μόζραο όζν θαη ηελ απεηιή ηεο αξηζηεξάο πνπ είρε εληζρπζεί ζεκαληηθά θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ πνιέκνπ, ράξε ζηνλ πξσηαγσληζηηθό ξόιν πνπ δηαδξακάηηζε ζηελ αληίζηαζε, αιιά θαη ιόγσ ηεο θαζνξηζηηθήο ζπκβνιήο ηεο ΔΓ ζηελ ήηηα ηνπ 5 Joseph M. Syracusa, Into the Dark House. American Diplomacy and the Ideological Origins of the Cold War, Claremont, California, Regina Books, 1998, Martin McCauley, Origins of the cold war, , London-New York, Pearson, 2008, David Reynolds, The European Dimension of the Cold War, ζην Leffler Painter (επηκ.), ό.π., , θαη Goeffrey Roberts, The Soviet Union in World Politics: Coexistence, Revolution and Cold War, , London, Routledge, 3-15.

4 λαδηζκνύ. Οη δεύηεξεο επηδίσθαλ αθξηβώο ην αληίζεην: λα πξνρσξήζνπλ δειαδή ηαρύηαηα ζηελ «θάζαξζε» ηεο θνηλσλίαο θαη ηεο δηνίθεζεο από ηηο παιηέο θαζηζηηθέο ή «αληηδξαζηηθέο» ειίη πνπ κέρξη πξόηηλνο θπβεξλνύζαλ ηηο αλαηνιηθνεπξσπατθέο ρώξεο, θαη λα αλαιάβνπλ νη ίδηεο ην ξόιν ηνπο ππό ηελ πξνζηαζία ηεο «παηξίδαο ηνπ ζνζηαιηζκνύ». 8 ε απηό ην πιαίζην, ησλ εζσηεξηθώλ δειαδή επξσπατθώλ παξαγόλησλ πνπ επλόεζαλ ηελ δηνιίζζεζε πξνο ηνλ Ψπρξό Πόιεκν, ζα εμεηάζνπκε παξαθάησ ηελ ειιεληθή πεξίπησζε ε νπνία παξνπζηάδεη αξθεηέο νκνηόηεηεο αιιά θαη δηαθνξέο ζε ζρέζε κε ηηο αληίζηνηρεο εμειίμεηο ζηε δπηηθή Δπξώπε, ζηελ νπνία ηειηθά εληάρζεθε πνιηηηθά. Ζ ειιεληθή εκπινθή ζηελ ςπρξνπνιεκηθή αλακέηξεζε παξνπζηάδεη πξνθαλείο ηδηαηηεξόηεηεο: Δδώ ζεκεηώζεθε ε πξώηε θαη ε ηειεπηαία έλνπιε αληηπαξάζεζε ηνπ Ψπρξνύ Πνιέκνπ ζηελ Δπξώπε. Δδώ ε αληηπαξάζεζε απηή απέθηεζε ραξαθηεξηζηηθά «εξγαζηεξίνπ», αθνύ έδσζε ηε δπλαηόηεηα ζηα δύν αληίπαια ζηξαηόπεδα λα πεηξακαηηζηνύλ ζε δηπισκαηηθό, πνιηηηθό, θνηλσληθό θαη ζηξαηησηηθό επίπεδν. Δηδηθά γηα ηηο ΖΠΑ, ησλ νπνίσλ ε παξέκβαζε ήηαλ ακεζόηεξε, ζαθώο ζεκαληηθόηεξε θαη είρε κόληκα ραξαθηεξηζηηθά, ν ειιεληθόο εκθύιηνο απνηέιεζε κίαο πξώηεο ηάμεσο επθαηξία γηα λα δνθηκαζηνύλ όπια, ηαθηηθέο θαηαπνιέκεζεο ηνπ αληαξηνπνιέκνπ, πξνπαγαλδηζηηθέο εθζηξαηείεο θαη πνιηηηθέο, λνκηθέο θαη θνηλσληθέο ζηξαηεγηθέο γηα ηε απνηξνπή ηνπ θνκκνπληζηηθνύ θηλδύλνπ θαη γηα ηελ εκπέδσζε ηνπ πνιηηηθνύ, νηθνλνκηθνύ θαη θνηλσληθνύ status quo. Οη ΖΠΑ εμήγαγαλ ζηελ Διιάδα πνιεκηθή θαη νηθνλνκηθή βνήζεηα, αληηθνκκνπληζηηθή λνκνζεζία θαη ηερληθέο πνιηηηθνύ ειέγρνπ, αιιά ηαπηόρξνλα απέθηεζαλ από ηελ αλάκημή ηνπο απηή εκπεηξίεο πνπ ζα ρξεζηκνπνηνύζαλ αξγόηεξα αιινύ, ζηελ θαηαζηνιή ησλ αξηζηεξώλ θηλεκάησλ ηεο Λαηηληθήο Ακεξηθήο, ηεο Αθξηθήο θαη ηεο Αζίαο. Με απηήλ ηελ έλλνηα, ν ειιεληθόο θαη ν ακεξηθαληθόο ςπρξνπνιεκηθόο αληηθνκκνπληζκόο παξά ηηο δηαθνξέο ηνπο ιεηηνύξγεζαλ κεηαμύ ηνπο δηαδξαζηηθά θαη αιιεινζπκπιεξσλόκελα. 9 Βέβαηα ε πνιηηηθή ππνλόκεπζεο ησλ θνκκνπληζηηθώλ θνκκάησλ κε ηελ αλάκημε ησλ ΖΠΑ θάζε άιιν παξά πεξηνξίζηεθε ζηελ Διιάδα. ε νιόθιεξε ηε δύζε ε επη- 8 Geir Lundestad, Empire by Invitation? The United States and Western Europe, , ζην Charles S. Maier (επηκ.), The Cold War in Europe, Era of a Divided Continent, Princeton, Markus Wiener, 1996, Reynolds, ό.π., , θαη Mark Mazower, Σκοηεινή ήπειρος: ο εσρφπαχκός εικοζηός αιώνας (κηθξ. Κ. Κνπξεκέλνο), Αζήλα: Αιεμάλδξεηα, 1998, Minas Samatas, Greek McCarthyism: A Comparative Assessment of Greek Post-Civil War Repressive Anticommunism and the U.S. Truman-McCarthy Era, Journal of the Hellenic Diaspora, 13, 3-4 (θζηλόπσξν-ρεηκώλαο 1986), 5-75, θαη Γέζπνηλα Η. Παπαδεκεηξίνπ, Από ηον λαό ηφν νομιμοθρόνφν ζηο έθνος ηφν εθνικοθρόνφν. Η ζσνηηρηηική ζκέυη ζηην Ελλάδα, , Αζήλα, αββάιαο, 2006,

5 θξάηεζε ηνπ ςπρξνπνιεκηθνύ αληηθνκκνπληζκνύ έδσζε ζηε κεηαπνιεκηθή δηαδηθαζία εθδεκνθξαηηζκνύ ζπληεξεηηθή ρξνηά. Σα επξσπατθά ΚΚ εθδηώρηεθαλ από ηηο δπηηθνεπξσπατθέο θπβεξλήζεηο κέζα ζην 1947, πξνθεηκέλνπ λα εμαζθαιηζηεί ε ακεξηθαληθή βνήζεηα κέζα από ην ρέδην Μάξζαι ηελ ίδηα δειαδή πεξίνδν πνπ ζηελ αλαηνιηθή Δπξώπε νη θνκκνπληζηέο ζηαζεξνπνηνύζαλ ηελ εμνπζία ηνπο. Αθνινύζεζαλ εθηεηακέλεο δηώμεηο ησλ δπηηθνεπξσπαίσλ θνκκνπληζηώλ, θπξίσο ζηε Γαιιία θαη ηελ Ηηαιία, όπνπ ηα ηνπηθά ΚΚ ήηαλ ηδηαίηεξα ηζρπξά, κέζα από ηε δξάζε παξαζηξαηησηηθώλ αθξνδεμηώλ νξγαλώζεσλ, ηε βίαηε θαηαζηνιή εξγαηηθώλ θηλεηνπνηήζεσλ θαη ζπλδηθαιηζηηθώλ δξαζηεξηνηήησλ, ηε ζπλεξγαζία ηεο CIA κε ληόπηνπο α- ληηθνκκνπληζηέο, αθόκα θαη κε ηηο ηνπηθέο καθίεο. πλνιηθά ζα κπνξνύζακε λα πνύκε όηη ν αληηθνκκνπληζκόο ζηε δύζε εμειίρηεθε ζε κία ηεξάζηηα θαη αλαπηπζζόκελε βηνκεραλία πνπ πεξηιάκβαλε δηαθεκηζηηθέο εθζηξαηείεο, εηδηθέο εθδόζεηο, εθζέζεηο, θηλεκαηνγξαθηθέο ηαηλίεο, ξαδηνθσληθέο εθπνκπέο, κε ηελ ακεξηθαληθή βέβαηα (ζπλ)ρξεκαηνδόηεζε. 10 Ωζηόζν νη αληηθνκκνπληζηηθέο εθζηξαηείεο ζηηο δπηηθνεπξσπατθέο ρώξεο νπδέπνηε εμειίρηεθαλ ζε θαζεζηώηα «έθηαθηεο αλάγθεο», όπσο ζπλέβε ζηελ ειιεληθή πεξίπησζε. Δθηόο ηεο Διιάδαο κνλάρα ζηε Γπηηθή Γεξκαλία απαγνξεύηεθε ε ιεηηνπξγία ηνπ ΚΚ, ελώ γεληθά νη ζεσξίεο πεξί παγθόζκηαο θνκκνπληζηηθήο ζπλνκσζίαο δελ γλώξηζαλ πνηέ κεγάιε απήρεζε, όπσο ζπλέβε ζηηο ΖΠΑ θαη ζηελ Διιάδα, αιιά θαη ζηε θξαλθηθή Ηζπαλία. Αληίζεηα ζηελ Διιάδα ε επηξξνή ηνπ ακεξηθαληθνύ ςπρξνπνιεκηθνύ αληηθνκκνπληζκνύ ππήξμε εληνλόηεξε απ ό,ηη ζηηο δπηηθέο δεκνθξαηίεο. Πξώηα απ όια επεηδή ε νξηζηηθή λίθε ησλ ειιήλσλ εζληθνθξόλσλ βαζίζηεθε ζηε ζηξαηησηηθή, πνιηηηθή, νηθνλνκηθή θαη ηδενινγηθή ζπλδξνκή ησλ ΖΠΑ, πνπ αλέιαβαλ ηόζν ηελ επνπηεία ηεο απνθαηάζηαζεο ηεο ηάμεο θαη ηεο αλνηθνδόκεζεο ηνπ θξάηνπο όζν θαη ηελ πξνζηαζία ηνπ από μέλεο βιέςεηο. Δπηπιένλ όκσο, επεηδή ην κεηαπνιεκηθό θαζεζηώο ηεο ρώξαο επηθξάηεζε κεηά από κία καθξά πνιεκηθή ζύγθξνπζε, κε νινθιεξσηηθά ραξαθηεξηζηηθά, γεγνλόο πνπ ξηδνζπαζηηθνπνίεζε ηελ αληηθνκκνπληζηηθή ηνπ ζπκπεξηθνξά θαη ηελ έθαλε ζπγγελή ηνπ καθαξζηζκνύ. ε αληίζεζε κάιηζηα κε ην καθαξζηζκό πνπ απνδείρηεθε επηηπρήο γηα κηθξό δηάζηεκα, αιιά εμαζζέληζε κεηά ην 1955, ε αληίζηνηρε ειιεληθή αληηθνκκνπληζηηθή πνιηηηθή έπξεπε λα αληηκεησπίζεη έλαλ ππαξθηό θίλδπλν θαη, σο εθ ηνύηνπ, λα δηαηεξεζεί de jure ή de 10 Mario Zucconi, The United States and Western Europe, ζην L. Carl Brown (επηκ.), Center Stage. American Diplomacy since World War II, New York-London, Holmes & Meier, 1990, Mazower, ό.π., , θαη Tony Judt, Postwar. A History of Europe Since 1945, New York, Penguin, 2005,

6 facto κέρξη ην 1974, αθνύ δελ θαηάθεξε πνηέ λα εμαθαλίζεη πιήξσο ηελ απήρεζε ηεο αξηζηεξάο. 11 Ζ ηζηνξηνγξαθία παξακέλεη κέρξη ζήκεξα δηραζκέλε ηόζν σο πξνο ην αλαπόθεπθην ηνπ ειιεληθνύ εκθπιίνπ όζν θαη σο πξνο ηηο επζύλεο ησλ αληηκαρνκέλσλ πιεπξώλ γηα ηε ζπγθεθξηκέλε ηξνπή πνπ πήξαλ ηα πξάγκαηα ζηε ρώξα, αλ θαη ηα ηειεπηαία ρξόληα ππάξρεη κία θνηλή ηάζε λα δνζεί έκθαζε ζηνπο εζσηεξηθνύο παξάγνληεο πνπ νδήγεζαλ ζηελ θξίζε παξά ζηηο επεκβάζεηο ησλ μέλσλ δπλάκεσλ. ε θάζε πεξίπησζε, κπνξνύκε ζρεηηθά εύθνια λα δηαπηζηώζνπκε όηη ηα δεδνκέλα ζηελ Διιάδα κεηά ην 1944 δηαθνξνπνηνύληαλ ζε κεγάιν βαζκό από ηα αληίζηνηρα ησλ δπηηθνεπξσπατθώλ ρσξώλ. Καηαξρήλ ζηελ Διιάδα ππήξρε έλα ηζρπξό αξηζηεξό αληάξηηθν κε επξεία θνηλσληθή απνδνρή, ην νπνίν κέρξη ηηο αξρέο ηνπ 1945 ήιεγρε ην κεγαιύηεξν κέξνο ηεο επηθξάηεηαο. Αληίζεηα κέρξη ηελ έιεπζε ησλ βξεηαληθώλ ζηξαηεπκάησλ θαη ηελ επηθξάηεζή ηνπο ζηα Γεθεκβξηαλά, ην θύξνο ησλ πξνπνιεκηθώλ αζηηθώλ δπλάκεσλ είρε πιεγεί ζεκαληηθά εμαηηίαο ηόζν ηεο αδπλακίαο ηνπο λα αληηπαξαηεζνύλ κε ηελ πξνπνιεκηθή δηθηαηνξία όζν θαη ηεο πεξηνξηζκέλεο (ή ηνπιάρηζηνλ θαζπζηεξεκέλεο) ηνπο ζπκκεηνρήο ζηελ αληίζηαζε θαηά ηε δηάξθεηα ηεο Καηνρήο. Δπηπιένλ, ε αληηπαξάζεζε ησλ αληηθνκκνπληζηηθώλ δπλάκεσλ κε ην ΔΑΜ βαζίζηεθε ζε κεγάιν βαζκό, ήδε από ηελ θαηνρηθή πεξίνδν, ζηε δξάζε δηαθόξσλ δσζηινγηθώλ νξγαλώζεσλ ή εζληθηζηηθώλ αληηζηαζηαθώλ δπλάκεσλ νη νπνίεο έδεηρλαλ ζπρλά πεξηζζόηεξν πξόζπκεο λα ζπγθξνύνληαη κε ηνλ ΔΛΑ, παξά κε ηηο θαηνρηθέο δπλάκεηο θαηλόκελν πνπ παξαηεξήζεθε επίζεο ζηελ Αιβαλία θαη ηε Γηνπγθνζιαβία, νδεγώληαο ζηαδηαθά ζηελ απαμίσζε απηώλ ησλ δπλάκεσλ, αθόκα θαη από ηνπο δπηηθνύο πκκάρνπο. Μεηά ηελ απειεπζέξσζε θαη ππό ην θάζκα ηεο απεηιήο ηεο επηθξάηεζεο ηνπ ΔΑΜ θαη ηεο αλαηξνπήο ηεο πνιηηηθήο θαη θνηλσληθήο ηάμεο πξαγκάησλ, ν αζηηθόο θόζκνο επέκεηλε, κε πεξηζζόηεξν ζαθή ηξόπν πιένλ, ζηε ζπκκαρία κε ηνπο πξώελ δσζίινγνπο πξνθεηκέλνπ λα θξαηεζεί ζηελ εμνπζία. Ζ επηινγή απηή νδήγεζε, όπσο είλαη γλσζηό, ζηε «Λεπθή Σξνκνθξαηία» θαη ζηελ έλαξμε ζθιεξώλ δηώμεσλ ελαληίνλ ησλ νπαδώλ ηνπ ΔΑΜ ηόζν από ηηο επίζεκεο αξρέο όζν θαη από ηηο αθξνδεμηέο ζπκκνξίεο. Σν γεγνλόο απηό ελζάξξπλε ηε δεκηνπξγία ελόο δεύηεξνπ αληάξηηθνπ, αξρηθά κε ηε ινγηθή ηεο απηνάκπλαο θαη ζηε ζπλέρεηα σο επίζεκε απόθαζε ηνπ ΚΚΔ λα έξζεη ζε ξήμε κε ηε λνκηκόηεηα, ώζηε λα αλαβαζκίζεη κε ηα όπια ην δηαπξαγκαηεπηηθό ηνπ ξόιν ή αθόκα θαη λα δηεθδηθήζεη ηελ ίδηα ηελ εμνπζία. Οη παξαπάλσ επη- 11 Samatas, ό.π. Γηα ηελ ακεξηθαληθή πνιηηηθή ζηελ Διιάδα βι. Lawrence Witner, Η αμερικανική ε- πέμβαζη ζηην Ελλάδα, (κηθξ. Χ. Ναληξίο), Θεζζαινλίθε, Βάληαο, 1991.

7 ινγέο θιηκάθσζαλ αλαπόθεπθηα ηελ θξίζε, ε νπνία κε ηε ζεηξά ηεο κεηαηόπηζε ην θέληξν βάξνπο ηεο πνιηηηθήο ζθελήο ζηελ Διιάδα πξνο ηα δεμηά. Έηζη ε ζπκκαρία παιηώλ θαη λέσλ θνηλσληθώλ ειίη ζηέθζεθε κε πιήξε επηηπρία, παξέρνληαο κάιηζηα ηδηαίηεξα πξνλνκηαθή ζέζε ζε εθείλνπο ηνπο παξάγνληεο πνπ αλαδύζεθαλ κέζα από ηελ Καηνρή θαη ηαπηίζηεθαλ κε ηελ ππνηαγή ηεο εξγαηηθήο ηάμεο θαη ηνλ απνθιεηζκό ησλ θνκκνπληζηώλ από ην «εζληθό ζώκα», σο επηινγή ηεο δηθήο ηνπο πνιηηηθήο θαη θνηλσληθήο επηβίσζεο. Άιισζηε ην γεγνλόο όηη δελ ππήξμε θακία ζνβαξή πξνζπάζεηα δίσμεο δσζηιόγσλ θαη όηη αληίζεηα νη πεξηζζόηεξνη από απηνύο ζηε ζπλέρεηα ηηκήζεθαλ σο εζληθνί ήξσεο, θαηαθέξλνληαο κάιηζηα λα αλαξξηρεζνύλ ηαρύηαηα ζηελ πνιηηηθή θαη θνηλσληθή ηεξαξρία, απνηειεί από κόλν ηνπ επξσπατθή πξσηνηππία. 12 Από κόλε ηεο, σζηόζν, ε ζπκκαρία ησλ κεηξηνπαζώλ αζηηθώλ δπλάκεσλ κε ηελ αθξνδεμηά δελ απνηειεί ειιεληθή ηδηαηηεξόηεηα. ε γεληθέο γξακκέο νη κεηαπνιεκηθέο δπηηθνεπξσπατθέο θπβεξλήζεηο θάλεθαλ πεξηζζόηεξν κεηξηνπαζείο απέλαληη ζηνπο «εμηξεκηζηέο» ηεο δεμηάο παξά ηεο αξηζηεξάο: πξώελ θαζηζηηθά ή λαδηζηηθά ζηειέρε θαη ζπλεξγάηεο ησλ θαηαθηεηώλ εληάρζεθαλ αξκνληθά ζηνλ θξαηηθό κεραληζκό θαη ε παιηά εθινγηθή βάζε ηεο απηαξρηθήο, κε δεκνθξαηηθήο δεμηάο ελζσκαηώζεθε κε επηηπρία ζηα θεληξνδεμηά θόκκαηα. 13 Ζ δηαθνξά αλάκεζα ζηελ Διιάδα θαη ζηε δπηηθή Δπξώπε έγθεηηαη ζηηο πνιηηηθέο θαη θνηλσληθέο ζπλζήθεο πνπ δεκηνύξγεζε απηή ε ηζνξξνπία δπλάκεσλ εληόο ηνπ αληηθνκκνπληζηηθνύ ζηξαηνπέδνπ: Αληί δειαδή ε απηαξρηθή δεμηά λα απνξξνθεζεί από ην θνηλνβνπιεπηηθό δεκνθξαηηθό ζύζηεκα, όπσο ζπλέβε ζε άιιεο επξσπατθέο ρώξεο, ην ίδην ην ειιεληθό κεηαπνιεκηθό θαζεζηώο ελζσκάησζε ηηο αληηιήςεηο ηεο θαη θαζηέξσζε ηέηνηνπο ζπζρεηηζκνύο δπλάκεσλ ζην εζσηεξηθό ηνπ πνπ ιεηηνύξγεζαλ αλαζηαιηηθά σο πξνο ηνλ εθδεκνθξαηηζκό αιιά θαη ηελ νηθνλνκηθή, θνηλσληθή θαη πλεπκαηηθή αλάπηπμε ηεο ρώξαο. Έηζη, ε Διιάδα δηαηήξεζε ζηηο επόκελεο δεθαεηίεο έλα ζηξεβιό θνηλνβνπιεπηηθό ζύζηεκα, κε ζαθή παηεξλαιηζηηθά ραξαθηεξηζηηθά πνπ ην δηαθνξνπνίεζαλ από ην δπηηθνεπξσπατθό θξάηνο πξόλνηαο, κε πεξηνξηζκέλεο ηηο πνιηηηθέο θαη ηηο αηνκηθέο ειεπζεξίεο, θαη κε απνθιεηζκό ησλ κε δεισκέλσλ εζληθνθξόλσλ από ηελ πνιηηηθή, θνηλσληθή, νηθνλν- 12 Θαλάζεο θήθαο, Οι Άγγλοι Εργαηικοί και ο Εμθύλιος Πόλεμος ζηην Ελλάδα, Αζήλα, Φηιίζησξ, 1996, Ole L. Smith, «Σν ειιεληθό θνκκνπληζηηθό θόκκα, », ζην David Close, Ο ελληνικός εμθύλιος πόλεμος, Μελέηες για ηην πόλφζη (κηθξ. Γ. παλδώλεο), Αζήλα, Φηιίζησξ, 2000, , θαη ζηνλ ίδην ηόκν Close, «Ζ αλνηθνδόκεζε ηνπ θξάηνπο ηεο Γεμηάο», Βι. Δπίζεο Γηώξγνο Μαξγαξίηεο, Ιζηορία ηοσ ελληνικού εμθσλίοσ πολέμοσ, , η. Α, Αζήλα, Βηβιηόξακα, 2005, , Mazower, ό.π.,

8 κηθή θαη πλεπκαηηθή δσή ηεο ρώξαο. ην ίδην ζύζηεκα ν εμσζεζκηθόο ξόινο ηνπ ζηξαηνύ, ηνπ παιαηηνύ θαη ηεο ακεξηθαληθήο πξεζβείαο παξέκεηλε θπξίαξρνο νδεγώληαο αξθεηέο θνξέο ζε πνιηηηθέο εθηξνπέο θαη, ηειηθά, ζηε δηθηαηνξία ησλ ζπληαγκαηαξρώλ. 14 Ο ραξαθηήξαο ηνπ κεηαπνιεκηθνύ πνιηηηθνύ θαζεζηώηνο θαζόξηζε αλαπόθεπθηα θαη ηελ εμσηεξηθή ηνπ πνιηηηθή: Ζ Διιάδα ζπληάρζεθε πιήξσο κε ην ζηξαηεγηθό ζρεδηαζκό ησλ ΖΠΑ, ζπκκεηείρε κε εθζηξαηεπηηθό ζώκα ζηνλ πόιεκν ηεο Κνξέαο, εληάρζεθε επηζήκσο ζην ΝΑΣΟ ην 1952 θαη πηνζέηεζε ην δόγκα ηνπ «από βνξξά θηλδύλνπ». Οη επηινγέο απηέο ήηαλ ινγηθέο ζηε δεδνκέλε ηζηνξηθή ζπγθπξία: ήηαλ επόκελν όηη νη «Λατθέο Γεκνθξαηίεο» ζηα βόξεηα ησλ ειιεληθώλ ζπλόξσλ ζα απνηεινύζαλ ην βαζηθό θόβεηξν γηα ηε κεηαπνιεκηθή Διιάδα, επεηδή εθπξνζσπνύζαλ αληαγσληζηηθά κε ην ειιεληθό θαζεζηώηα θαη, ηαπηόρξνλα, επεηδή ηαίξηαδαλ ζηελ παξαδνζηαθή αληηπαιόηεηα ειιεληζκνύ θαη ζιαβηζκνύ ζηε Βαιθαληθή (ηδηαίηεξα ην βνπιγαξηθό θξάηνο πνπ ζπλέρηδε ηελ παξάδνζε ηεο ζύλδεζήο ηνπ κε ηα ζπκθέξνληα ηεο Μόζραο). ύληνκα όκσο απνδείρηεθαλ αληηθαηηθέο, θαζώο ζπγθξνύζηεθαλ κε ηελ πξαγκαηηθόηεηα πνπ έζεηε ην Κππξηαθό Εήηεκα θαη ν ειιελνηνπξθηθόο αληαγσληζκόο, αιιά θαη κε ηε δεδνκέλε παγίσζε ησλ ζπλόξσλ αλαηνιηθνύ θαη δπηηθνύ κπινθ. 15 Ο Ψπρξόο Πόιεκνο ζηελ Δπξώπε ππήξμε απνηέιεζκα δηαδξαζηηθώλ δηαδηθαζηώλ ζηηο νπνίεο νη ηνπηθέο εγεζίεο θαη ειίη απαληνύζαλ ζε πνηθίιεο απεηιέο θαη επθαηξίεο γηα ηα ζπκθέξνληά ηνπο, ηελ εμνπζία ηνπο θαη ηελ εζσηεξηθή θαη εμσηεξηθή ηνπο α- ζθάιεηα. Απηέο νη απεηιέο θαη επθαηξίεο πξνέξρνληαλ από εθηηκήζεηο ηόζν γηα ηελ εζσηεξηθή θαηάζηαζε θάζε ρώξαο όζν θαη γηα ην δηεζλέο ζύζηεκα. Οη θνηλσληθνί θαη πνιηηηθνί ζπζρεηηζκνί ζε θάζε ρώξα, νη ηδενινγηθέο πξνθαηαιήςεηο θαη πεπνηζήζεηο, θαη ε ηζηνξηθή εκπεηξία δηακόξθσζαλ ηηο εθηηκήζεηο θαη ηηο απνθάζεηο ησλ κεηαπνιεκηθώλ θαζεζηώησλ. ηε δύζε, ε ξήμε πξνέθπςε από ηελ επηδίσμε αθελόο ηεο δηαηήξεζεο ηεο ηζρύνο ζην εμσηεξηθό θαη, αθεηέξνπ, ηεο δηαηήξεζεο ηνπ νηθνλνκηθνύ, θνηλσληθνύ θαη πνιηηηθνύ ζπζηήκαηνο ζην εζσηεξηθό. Δηδηθά ζηελ Διιάδα, ην κεηα- 14 Κσλζηαληίλνο Σζνπθαιάο, «Ζ ηδενινγηθή επίδξαζε ηνπ εκθπιίνπ πνιέκνπ», ζην John O. Iatrides (επηκ.), Η Ελλάδα ζηη δεκαεηία Ένα έθνος ζε κρίζη, Αζήλα: Θεκέιην, 1984, Νίθνο Αιηβηδάηνο, Οι πολιηικοί θεζμοί ζε κρίζη Όυεις ηης ελληνικής εμπειρίας, Αζήλα: Θεκέιην, 1986, 260-1, θαη Close, «Ζ αλνηθνδόκεζε», 231-7, θαη ζηνλ ίδην ηόκν, Close, «Ζ θιεξνλνκηά», Γηάλλεο ηεθαλίδεο, Από ηον Εμθύλιο ζηον Ψστρό Πόλεμο: Η Ελλάδα και ο ζσμματικός παράγονηας ( ), Αζήλα, Πξνζθήλην, 1999, 53-89, , θαη Evanthis Hatzivassiliou, Greece and the Cold War. Frontline state, , London-New York, Routledge, 2006, 1-53.

9 πνιεκηθό θαζεζηώο ππήξμε πξντόλ κίαο ζθιεξήο εκθύιηαο ζύγθξνπζεο πνπ είρε αξρίζεη πξηλ αθόκα εηηεζεί ν λαδηζκόο ζηελ Δπξώπε θαη ζπλερίζηεθε ζηα επόκελα ρξόληα ζπκβάιινληαο, από ηελ πιεπξά ηεο, ζηελ πνιηηηθή δηαίξεζε ηεο επείξνπ.