Ἀνθρωπολογική γνωσιολογία κατά τή Βίβλο τῶν. Ἠθικῶν. τοῦ Ἁγίου Συμεών τοῦ Νέου Θεολόγου

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ Γεώργιος Ἀγ. Σίσκος Ἀνθρωπολογική γνωσιολογία κατά τή Βίβλο τῶν Ἠθικῶν τοῦ Ἁγίου Συμεών τοῦ Νέου Θεολόγου ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ πού ὑποβλήθηκε στό Τμήμα Ποιμαντικῆς καί Κοινωνικῆς Θεολογίας τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ ΑΠΘ

2 ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ : ΔΕΣΠΩ ἈΘ. ΛΙΑΛΙΟΥ Θεσσαλονίκη 007 Ἀνθρωπολογική γνωσιολογία κατά τή Βίβλο τῶν Ἠθικῶν τοῦ Ἁγίου Συμεών τοῦ Νέου Θεολόγου --

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ... 4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: Η ΠΡΟΠΤΩΤΙΚΗ ΑΚΕΡΑΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΘΕΜΕΛΙΩΔΕΙΣ ΔΟΜΕΣ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΥΠΟΣΤΑΣΗΣ ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑ ΦΥΣΙΝ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ... 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΜΕΤΑΠΤΩΤΙΚΗ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΨΕΥΔΩΝΥΜΗ ΓΝΩΣΗ ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΩΝ ΓΝΩΣΤΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Η ΑΜΑΡΤΙΑ ΚΑΙ Ο ΕΠΕΙΣΑΓΟΜΕΝΟΣ ΘΑΝΑΤΟΣ Η ΜΕΤΑΠΤΩΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΙ Η ΨΕΥΔΩΝΥΜΗ ΓΝΩΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: Ο ΔΡΟΜΟΣ ΤΗΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Ο ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΝΑΝΘΡΩΠΗΣΗΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΛΟΓΟΥ ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΟΥ ΥΙΟΥ Η ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΑΡΕΤΩΝ Η ΑΣΚΗΤΙΚΗ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΓΝΩΣΗΣ Η ΘΕΟΠΟΙΗΤΙΚΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΤΩΝ ΜΥΣΤΗΡΙΩΝ ΩΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΤΗΣ ΕΝΣΑΡΚΩΣΗΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΛΟΓΟΥ ΤΟ ΓΕΓΟΝΟΣ ΤΗΣ ΘΕΩΣΗΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: ΤΟ ΑΚΤΙΣΤΟ ΦΩΣ Ο ΘΕΟΣ ΩΣ ΦΩΣ ΟΙ ΑΙΣΘΗΣΕΙΣ ΣΤΗ ΣΥΝΑΨΗ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΟ ΑΚΤΙΣΤΟ ΦΩΣ Η ΘΕΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ SUMMARY ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

5 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ACO Acta Conciliorum Oecumenicorum, ἐκδ. E. SCHWARTZ, (Argentorati 94), Berolini Lipsiae GOThR ΘΗΕ PG SC The Greek Orthodox Theological Review, Brookline (Mass), 950 ἑξ. Θρησκευτική καί Ἠθική Ἐγκυκλοπαιδεία,, Ἀθῆναι 96 ἑξ. Patrologiae Graeca. Cursus Completus, ἐκδ. J. MIGNE, Paris Sources Chrètiennes. Paris 94 ἑξ. SP Studia Patristica, Berlin ἑξ. Oxford 98, Berlin 984/85, Kalamazoo Leuven 989, Leuven 990. ΦΘΒ Φιλοσοφική καί Θεολογική Βιβλιοθήκη, Ἐκδ. Π. Πουρναρᾶς, Θεσσαλονίκη 986.

6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ἡ παρούσα μελέτη ἀποτελεῖ μία ἀπόπειρα συστηματικῆς ἀπάντησης μέ βάση τό ἔργο τοῦ Ἁγίου Συμεών τοῦ Νέου Θεολόγου, στό θεολογικό προβληματισμό καί τίς προσωπικές ἀναζητήσεις τοῦ γράφοντος ἐδῶ καί μία ὀκταετία. Ἡ ἐπιλογή τῆς γνωσιολογίας ὡς θεματικοῦ πεδίου πρός ἔρευνα, προκύπτει ἀπό τή θεώρηση τῆς γνώσεως ὡς καθοριστικοῦ παράγοντα γιά τίς ὑπαρξιακές ἐπιλογές τοῦ ἀνθρώπου καί τοῦ τρόπου μέ τόν ὁποῖο ὁ κάθε ἄνθρωπος διαμορφώνει τήν προσωπική του πορεία στή ζωή. Πῶς ὅμως διαμορφώνεται ἡ γνώση στόν ἄνθρωπο; Τί ρόλο παίζει ἡ στάση, τήν ὁποία παίρνει ὁ ἄνθρωπος κατά τή διαμόρφωση τῆς γνώσης; Πῶς σχετίζεται ἡ γνώση μέ τήν προσωπική βούληση καί ἀκόμα προηγεῖται ἤ ἕπεται ἡ γνώση τῆς βούλησης; Μέ ποιό τρόπο φανερώνεται ὁ Θεός στόν ἄνθρωπο καί πῶς μπορεῖ νά βεβαιωθεῖ ὁ ἄνθρωπος γιά τήν ὕπαρξη τοῦ Θεοῦ; Ποιά εἶναι γιά τόν ἄνθρωπο τά ἀποτελέσματα τῆς συνάντησής του μέ τό Θεό; Τό πρῶτο κεφάλαιο τής ἐργασίας ἑστιάζεται στίς θεμελιακές δομές τῆς ἀνθρώπινης ὑπόστασης, μέ βάση τήν ὀρθόδοξη ἀνθρωπολογία στό πρόσωπο τοῦ ἁγίου Συμεών, καί τοῦ τρόπου μέ τόν ὁποῖο αὐτές οἱ δομές δημιουργοῦν τή δυνατότητα στόν ἄνθρωπο νά μεθέξει στή ζωτική ἀπό τό Θεό γνώση. Ἡ γνώση αὐτή εἶναι γιά τόν ἄνθρωπο ζωτική, διότι ὁ ἄνθρωπος ὡς κτιστό καί πεπερασμένο ὄν χρειάζεται γιά τήν παραμονή του στό Εἶναι τήν ἄντληση ἐνέργειας ἀπό ἕνα κέντρο πού δέν ἔχει τά χαρακτηριστικά τῆς κτιστότητας. Τό κέντρο αὐτό εἶναι ὁ Τριαδικός Θεός. Στό δεύτερο κεφάλαιο μέ ἄξονα τό προπατορικό ἁμάρτημα θίγεται ἡ ἀλλοίωση τῆς ἀνθρώπινης φύσης καί ὁ ἐγκλωβισμός της στό κράτος τοῦ θανάτου. Τό μεγαλύτερο μέρος ἑστιάζεται στή φθοροποιό ἐπίδραση τῆς

7 ἁμαρτίας πάνω στή φυσική κατάσταση τοῦ ἀνθρώπου μέ τή διαμεσολάβηση τῆς σαρκικῆς γνώσης. Στό τρίτο κεφάλαιο καταγράφονται οἱ συνέπειες τῆς ἐνανθρώπησης τοῦ Θεοῦ Λόγου καί τοῦ τρόπου μέ τόν ὁποῖο μέ τήν ὑποστατική ἕνωση τῶν φύσεών του ἀνακαινίζεται ἡ ἀνθρώπινη φύση καί τῆς χαρίζονται διαφορετικές δυνατότητες στήν παραγωγή μιᾶς γνώσης, ἡ ὁποία μέ τή συνδρομή τῆς θείας χάριτος καί κάτω ἀπό συγκεκριμένες ἀσκητικές προϋποθέσεις μπορεῖ νά χαρακτηριστεῖ ὡς γνώση Θεοῦ. Στό τέταρτο κεφάλαιο διερευνᾶται τό γεγονός τοῦ ἀκτίστου φωτός. Ἀναλύεται ἡ φανέρωση τοῦ Θεοῦ ὡς ἀκτίστου φωτός, ἡ λειτουργία τῶν αἰσθήσεων στή σύναψή τους μέ τό ἄκτιστο φῶς καί ἡ θέα τοῦ Θεοῦ ἀπό τόν ἄνθρωπο. Τά κείμενα τοῦ ἁγίου Συμεών ἀποκαλύπτουν μιά βαθύτατη γνώση τοῦ ἀνθρώπου καί τῶν ἐσωτερικῶν διεργασιῶν τῆς ψυχῆς. Γεννοῦν μάλιστα μία ὑπαρξιακή γνώση ἱκανή νά ἁπαλύνει τίς ἀγωνίες τοῦ σύγχρονου ἀνθρώπου. Θά ἦταν εὐχῆς ἔργον, οἱ κειμενικές παραθέσεις τῶν λόγων τοῦ ἁγίου πατρός, μέσα ἀπό τήν ἐπιχειρούμενη πραγμάτευση, νά σταθοῦν ἀφορμές γιά τόν ἀναγνώστη πρός μία εὐαισθητοποίηση στή σωτηρία πού χαρίζει τό ἔργο τοῦ Θεανθρώπου Χριστοῦ. Βαθειά εὐγνωμοσύνη ἐκφράζω στή σύμβουλό μου Καθηγήτρια Δέσπω Ἀθ. Λιάλιου γιά τήν ἀκάματη συμπόρευσή της σέ ὅλα τά στάδια ἐκπόνησης τῆς ἐργασίας. Δίπλα της ἀναγνώρισα τή σημαντική τοῦ δασκάλου ὡς ἐνεργοῦντος προσώπου μέ ἄπαυστη μέριμνα πνευματική καί τεχνική, μέριμνα πού ἐκφεύγει τῶν καθιερωμένων. Θερμές εὐχαριστίες ὀφείλω στήν ἀδελφή μου Μαρίνα καί στούς ἀγαπητούς φίλους Θεόδωρο Ἐκκλησίαρχο καί Χρῆστο Μαράκο, οἱ ὁποῖοι μέ ποικίλους τρόπους συνέβαλαν στήν παρουσίαση τῆς ἐργασίας. -6-

8 Θεσσαλονίκη 007 Μνήμη τοῦ ἁγίου Μεγαλομάρτυρος Γεωργίου -7-

9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: Η ΠΡΟΠΤΩΤΙΚΗ ΑΚΕΡΑΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ. ΘΕΜΕΛΙΩΔΕΙΣ ΔΟΜΕΣ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΥΠΟΣΤΑΣΗΣ «Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ λόγος, καί ὁ λόγος ἦν πρός τόν Θεόν, καί Θεός ἦν ὁ λόγος. Οὗτος ἦν ἐν ἀρχῇ πρός τόν Θεόν. Πάντα δι αὐτοῦ ἐγένετο, καί χωρίς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδέ ἕν ὅ γέγονεν. Ἐν αὐτῷ ζωή ἦν, καί ἡ ζωή ἦν τό φῶς τῶν ἀνθρώπων.» Ἡ μαρτυρία τοῦ πρώτου τῶν Θεολόγων γιά τό Θεό Λόγο, φωτίζει τήν διά τοῦ Θεοῦ Λόγου δεδομένη ἀνθρώπινη ὕπαρξη στήν κλήση της ἀπό τό μηδέν στό εἶναι. Ἐμφανίζει τό πεδίο ὁρισμοῦ τῶν σχέσεων τοῦ Δημιουργοῦ μέ τό δημιούργημα, καθώς καθίσταται ὁ Θεός Λόγος πηγή κάθε γνωστικῆς δυνατότητας. Πῶς ὅμως; Πῶς καί γιατί μπορεῖ ὁ εὐαγγελιστής Ἰωάννης νά μαρτυρήσει ἀφοῦ βέβαια συλλάβει, γευτεῖ καί ἐννοήσει γιά τό Θεό Λόγο; Ἡ λέξη «Λόγος», ἀπαντᾶται ἀρχικά, μέ ἰσχυρή σημασιολόγηση, στήν ἀρχαία ἑλληνική φιλοσοφία στόν Ἐφέσιο Ἡράκλειτο. Ἡ μετάπλαση τοῦ σημαινομένου βέβαια ἀπό τόν Ἰωάννη κάνει τελικά τή λέξη νά παραπέμπει σέ ριζικά διαφορετικά γεγονότα καί νοήματα. Ὁ «ξυνός λόγος» τοῦ Ἡρακλείτου ἀποτελεῖ τή συνεκτική δύναμη τοῦ παντός καί πραγματώνει τήν ἁρμονία μιά κρυφή ἁρμονία 3 στή διαλεκτική τῶν διεστώτων καί τῶν ἀντιθέσεων πού ἀπαρτίζουν τόν κόσμο. Ὁ «ξυνός. Ἰω., 3.. H. Diels, Die Fragmente der Vorsokratiker, Weidmannsche Verlagsbuchhandlung: Berlin 96, Τόμ.,, σελ H. Diels, Ἔνθ. ἀν.,, 54, σελ. 6.

10 λόγος» δρᾶ ὡς ἀδιόρατος ἁρμός συνοχῆς πραγμάτων καί γεγονότων μέσα στό κοσμικό γίγνεσθαι. Στό φώτισμα πού ἐπιχειρεῖ ὁ σκοτεινός Ἐφέσιος, ὑπάρχει μιά μυστική κοινωνία τῶν ἀτάκτως ἐρριμένων στήν ὕπαρξη γεγονότων. Ἐνῶ μιά πρώτη ματιά πάνω στόν κόσμο φανερώνει ἕνα γίγνεσθαι ἀσταμάτητης ροῆς, ὅπου τά γεγονότα ἐμφανίζουν μιά ἀέναη διαλεκτική χωρίς κανένα ἐξωτερικά σταθερό πυρήνα, ἐντούτοις ὅλα μετέχουν τοῦ Ἡρακλείτιου λόγου πού ἀποκαλύπτει τήν κρυφή ἁρμονία. Ἡ ἐπίγνωση τῆς κρυφῆς ἁρμονίας, ὑποδεικνύει τόν συνέχοντα τά πάντα «ξυνό λόγο», καί ἀντίστοιχα κατά τόν Ἐφέσιο φιλόσοφο ἡ σοφία συνδέεται μονάχα μέ τή μετοχή στόν κοινό λόγο. Ὁ Ἰωάννης δανείζεται τό σημαῖνον καί μεταπλάθει τό σημαινόμενο. Ὁ Λόγος στόν Ἰωάννη εἶναι τό δεύτερο πρόσωπο τῆς Ἁγίας Τριάδος, πού «δι αὐτοῦ» καλεῖται τό εἶναι στήν ὕπαρξη. Τό ἐρώτημα μένει ἀκόμη ἀνοιχτό. Τί καθιστᾶ τόν ἄνθρωπο ἱκανό νά μαρτυρήσει περί τοῦ Λόγου; Ἐδῶ ξεκινᾶ νά ξετυλίγει τό μίτο τῆς σκέψης του ὁ Νέος Θεολόγος. «Τοιγαροῦν ἐποίησεν ὁ Θεός τόν οὐρανόν καί τήν γῆν καί εἶθ οὕτως ἔπλασε τόν κατ εἰκόνα αὐτοῦ καί καθ ὁμοίωσιν ἄνθρωπον, αὐτόν δηλαδή μόνον τόν Ἀδάμ». Ὁ ἄνθρωπος λοιπόν πλάστηκε κατ εἰκόνα καί καθ ὁμοίωσιν τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ. Ἡ κατ εἰκόνα δημιουργία τοῦ ἀνθρώπου «περιλαμβάνει τήν ἰδέα τῆς συμμετοχῆς στό θεῖο Εἶναι, διά μιᾶς μετά τοῦ Θεοῦ κοινωνίας» 3. «Τοῦτο γάρ ἡ εἰκών καί τοῦτο πεπλουτήκαμεν ἄνωθεν, τῷ ἀφομοιωθῆναι Θεῷ καί Πατρί καί τήν εἰκόνα φέρειν τοῦ γεγεννηκότος καί κτίσαντος». 4 Αἴφνης βρίσκεται σέ ἀμηχανία ὁ σκεπτόμενος ἄνθρωπος μέ τήν ἀγαπητική εὐδοκία τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ. Ὁ Θεός ὄχι μόνο καλεῖ τόν κόσμο νά γεννηθεῖ ἀπό τό μή ὄν, ἀλλά τό ὑπερεκχύλισμα τῆς ἀγάπης του. H. Diels, ἔνθ. ἀν.,,, σελ. 5.. Ἁγ. Συμεών Ν. Θεολόγου, Ἠθικός B, κεφ. Γ, SC, σελ. 340, Β. Λόσκυ, Ἡ Μυστική Θεολογία της ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας, μτφρ. Στέλλας Κ. Πλευράκη, Θεσσαλονίκη 964, σελ Θεολογικός Β, SC, σελ. 38,

11 ἔχει καρπό τή δημιουργία τοῦ ἀνθρώπου κατ εἰκόνα του. Βούλεται ὁ Θεός τήν πληρότητα τοῦ πλάσματος, μέ ἔσχατο ὅριο αὐτῆς τῆς πληρότητας τή χάριτι θείᾳ ζωή. Τό κατ εἰκόνα ἀποτελεῖ τήν ὑπαρκτική ὑποδομή τοῦ πλάσματος γιά τή μέθεξη τῆς θείας ἀπειρίας. Ὁ φιλοσοφικά καχύποπτος νοῦς, ἔστω καί ἄν δέν ἔχει ἀπορρίψει στή βάση τῆς ὑλιστικῆς ἐκδοχῆς τοῦ εἶναι τή θεία πραγματικότητα, αλλά σκέπτεται μέ βάση κτιστές κατηγορίες, ἀγνοώντας τή διάκριση κτιστοῦ ἀκτίστου, θά ἀναρωτηθεῖ γιά τίς προθέσεις τοῦ δημιουργοῦ καί θά καταλήξει εἴτε στόν πανθεϊσμό εἴτε στήν ἐνδοκοσμικότητα τῆς ὀντικῆς ἀρχῆς, ὅπως π.χ. αὐτή καταγράφεται στούς προσωκρατικούς. Διότι γι αὐτόν ἡ ἀγαπητική δημιουργία φαντάζει εἴτε ὡς ἀπορροή τῆς θείας οὐσίας εἴτε ὡς συνεκτική δύναμη τοῦ παντός, ὅπως ὁ «ξυνός λόγος» τοῦ Ἡρακλείτου. Εὐθύς μέ φιλοσοφικά διακριτό τρόπο ὁ Νέος Θεολόγος θά ἀπαντήσει σ ἕναν ἀπό τούς Ὕμνους του λέγοντας: «Ἔπλασα τόν χοῦν εἰς σῶμα, ἐνεφύσησα ψυχήν τε οὐκ ἐκ τῆς ἐμῆς οὐσίας, ἀλλ ἐκ τῆς ἐμῆς ἰσχύος». 3 Εἶναι κάτι πού ὁ ἅγιος καταγράφει διαρκῶς στά γραπτά του, ὑποδηλώνοντας τή διάκριση οὐσίας ἐνεργειῶν, γιά τήν ὁποία θά μιλήσουμε εἰδικά σέ κατοπινό κεφάλαιο. Ἡ δημιουργία ἀπό τήν ἀγαπητική εὐδοκία τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ ἐξοβελίζει κάθε κίνδυνο θεώρησής της μέσα σέ ἕνα πλαίσιο ἀνάγκης ἀπό τήν πλευρά τοῦ δημιουργοῦ, ὅπως ἐπίσης καί οὐσιακῆς συσχέτισης κτίστη καί κτίσματος. Ἡ ὑπαρκτική δομή τοῦ ἀνθρώπου ἔχει κύριο χαρακτηριστικό της τήν κτιστότητα. Δηλαδή εἶναι ὁ ἄνθρωπος ἕνα ἀποτέλεσμα ἤ ἕνα πράγμα πού. Ἁγ. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, 7, Die Schriften des Johannes von Damaskos, B. Kotter, (Patristische Texte und Studien ), Berlin 973, σελ. 45, 4, «οὐκ ἠρκέσθη τῇ ἑαυτοῦ θεωρίᾳ, ἀλλ ὑπερβολῇ ἀγαθότητος εὐδόκησε γενέσθαι τινά τά εὐεργετηθησόμενα καί μεθέξοντα τῆς αὐτοῦ ἀγαθότητος».. Ν. Αὐγελῆ, Εἰσαγωγή στή Φιλοσοφία, Θεσσαλονίκη 00, σελ Ὕμνος ΝΓ, SC 96, σελ. 8,

12 ἔχει ἀρχή καί εἶναι πεπερασμένο. Προκύπτει λοιπόν, πώς γιά νά ζεῖ ὁ ἄνθρωπος καί γιά νά παραμένει ἐν ζωῆ, εἶναι ἀνάγκη νά βρίσκεται σέ ἄμεση ἐνεργειακή συσχέτιση μέ τόν ἄκτιστο καί ἄπειρο Δημιουργό του. Τό κατ εἰκόνα δέν μπορεῖ νά λειτουργήσει ἑπομένως μέσα σέ ἕνα πλαίσιο ἀτομικῆς συσπείρωσης καί αὐτάρκειας, γιατί ἡ πεπερασμένη φύση τοῦ ἀνθρώπου θά ὁδηγηθεῖ ὡς τέτοια στό πέρας, δηλαδή στό θάνατο. Ἡ ἐνεργειακή συσχέτιση ἤ καλύτερα ἐξάρτηση ἀπό τό Δημιουργό εἶναι ὁ τρόπος τοῦ ζῆν κατ εἰκόνα: «οὐδέ ψυχή μόνη ζῆν αὐτή καθ ἑαυτήν δύναται, εἰ μή ἀρρήτως καί ἀσυγχύτως ἑνωθῇ Θεῷ, τῇ ὄντως αἰωνίᾳ ζωῇ». Ἡ πατερική παράδοση ἔχει μέσω μακρόχρονης ἐμπειρίας πλήρη ἐπίγνωση τοῦ γεγονότος, ὅταν βάζει ἕναν ἀπό τούς μεγαλύτερους δασκάλους τῆς νοερᾶς προσευχῆς, τόν ἅγιο Μακάριο τόν Αἰγύπτιο, νά λέει ὅτι «οὐκ ἐκ τῆς ἰδίας φύσεως, ἀλλ ἐκ τῆς ἑαυτοῦ Θεότητος, ἐκ τοῦ ἰδίου Πνεύματος, ἐκ τοῦ ἰδίου φωτός ἔχει βρῶσιν καί πόσιν πνευματικήν καί ἐνδύματα οὐράνια, ἅ ἐστιν ἡ ὄντως ζωή τῆς ψυχῆς» 3. Ἡ προίκα τοῦ κατ εἰκόνα ὡστόσο δέν ἐγκαθιδρύει μιά de facto σχέση κτίστη καί ἀνθρωπίνου δημιουργήματος. Ἤδη στό πρῶτο κεφάλαιο τῆς Γένεσης διαβάζουμε τό «ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ εἰκόνα ἡμετέραν καί καθ ὁμοίωσιν» 4. Tό «καθ ὁμοίωσιν» σηματοδοτεῖ τή βουλητική δραστικότητα τοῦ κατ εἰκόνα. Δηλαδή τό κατ εἰκόνα λειτουργεῖ κατά τό λόγο τῆς δημιουργίας του, ὅταν ὁ ἄνθρωπος κινεῖται βουλητικά πρός τό Θεό. Ὁ τρόπος πραγμάτωσης τῆς βουλητικῆς δραστικότητας τοῦ κατ εἰκόνα διαγράφεται στίς πρῶτες σελίδες τῆς Βίβλου τῶν Ἠθικῶν τοῦ Νέου Θεολόγου «ὅπως τε κατά προκοπήν τῆς φυλακῆς τῶν ἐντολῶν τοῦ Θεοῦ καί. Ἁγ. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, 7, μν. ἔργ., σελ. 46, 6 4, «πᾶν γὰρ κτιστὸν καὶ τρεπτόν, μόνον δὲ τὸ ἄκτιστον ἄτρεπτον...πᾶν γὰρ τὸ ἀρξάμενον καὶ τελευτᾷ κατὰ φύσιν. Μόνος δὲ ὁ θεὸς ἀεὶ ὤν, μᾶλλον δὲ καὶ ὑπὲρ τὸ ἀεί οὐχ ὑπὸ χρόνον γάρ, ἀλλ ὑπὲρ χρόνον ὁ τῶν χρόνων ποιητής».. Κατήχησις ΙΓ, SC 04, σελ , Ἁγ. Μακαρίου Αἰγυπτίου, Ὁμιλίαι πνευματικαί, PG 0, 460D. 4. Γεν., 6. --

13 τῆς ἐργασίας τῶν ἀγαθῶν ἐννοιῶν εἰς τελειοτέραν ἔμελλον ἀνάγεσθαι κατά καιρόν δόξαν τε καί ἀλλοίωσιν, πλησιάζοντες τῷ Θεῷ καί ταῖς πηγαζούσαις αὐγαῖς τῆς Θεότητος». Τό «καθ ὁμοίωσιν» ἀποτελεῖ τήν ἐνεργητική πληρότητα τοῦ κατ εἰκόνα καί κατορθώνεται μέσω μιᾶς ἀσκητικῆς τοποθέτησης, πού στόχο ἔχει τήν ἀποφυγή τῆς ἀτομικῆς συσπείρωσης τοῦ ἀνθρώπου μακριά ἀπό τήν πηγή τῆς ζωῆς. Ἐάν δέν καταστεῖ δυνατό αὐτό, τό κατ εἰκόνα ὁ συνδετικός κρίκος Δημιουργοῦ καί ἀνθρώπου παραμένει ἀνενέργητο καί αὐτό, ὅπως θά δοῦμε παρακάτω, ἰσοδυναμεῖ μέ τόν ἴδιο τό θάνατο. Ἡ ὅλη προβληματική πού ἀναπτύσσεται γύρω ἀπό τό κατ εἰκόνα δημιουργεῖ, ἀναμφίβολα, ποικιλότροπα ἐρωτήματα σχετικά μέ τά συστατικά μέρη πού τό συναπαρτίζουν. Εὐθύς καί πρίν ἀπό κάθε προσπάθεια ἐξειδίκευσης καί διαρθρωμένης περιγραφῆς ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ ἐπίσκοπος Νύσσης, θά ἀρθρώσει ἔναν ὁρισμό γιά τό κατ εἰκόνα λέγοντας πώς, ἐφόσον ἡ θεία πραγματικότητα ἐκφεύγει κάθε νοηματικῆς σχηματοποίησης καί περιγραφῆς, πρέπει καί ἡ εἰκόνα τοῦ Θεοῦ στόν ἄνθρωπο νά μοιράζεται τήν ἀγνωσία τοῦ ἀρχετύπου, τηρουμένων πάντα τῶν ἀναλογιῶν, πού φέρει ἡ ριζική διαφορά κτιστοῦ καί ἀκτίστου «Τίνα τοίνυν αὐτοῦ τε τοῦ θείου καί τοῦ πρός τό θεῖον ὁμοιωμένου τήν διαφοράν καθορῶμεν; Ἐν τῷ, τό μέν ἀκτίστως εἶναι, τό δέ. Ἠθικός Α, κεφ. α, SC, σελ , Π. Εὐδοκίμωφ, Ἡ Ὀρθοδοξία, μτφρ. Ἀγαμέμνων Τ. Μουρτζόπουλος, Βασίλειος Ρηγόπουλος: Θεσσαλονίκη 97, σελ., «Ἡ εἰκών εἶναι ἀκέραιη, μονοκόμματη καί δέν μπορεῖ νᾶ ὑποστεῖ καμιά μεταβολή, καμιά ἀλλοίωση μπορεῖ ὅμως κανείς νά τήν φέρει σέ σιωπή, νά τήν ἀπωθήσει καί νά τήν κάμη ἀνενεργή, μεταβάλλοντας τούς ὀντολογικούς ὅρους». Ἄς μᾶς ἐπιτραπεῖ ὡστόσο ἕνα σχόλιο στή σκέψη τοῦ Ρώσου θεολόγου καί στοχαστῆ. Ἡ χρήση τοῦ ὅρου «ἀνενεργός» δέ συνεπάγεται στή χριστιανική ἀνθρωπολογία μιά οὐδέτερη κατάσταση. Κι αὐτό γιατί, ὅπως εἰπώθηκε καί πρωτύτερα, τό πλάσμα, ὡς κτιστό, συνεχίζει νά ὑπάρχει ἀντλώντας ζωή ἀπό τήν αὐτοζωή, πού εἶναι ὁ Τριαδικός Θεός. Ἑπομένως ὑπάρχει ἡ Ζωή καί ἡ μή ζωή, δηλαδή ὁ θάνατος, καί ἄρα δέν ὑφίσταται καμιά κατάσταση οὐδετερότητας. --

14 διά κτίσεως ὑποστῆναι». Ὁπωσδήποτε βέβαια ὁ ἀποφατισμός τοῦ ἐπισκόπου Νύσσης δέν καταλήγει σέ μιά μηδενιστική καί ἀπελπιστική γιά τόν ἄνθρωπο ἀγνωσία, ἀλλά διαφυλάττει τή σημαντική τοῦ κατ εἰκόνα, καταδεικνύοντας τή σαφή ἄρνηση νά ἐξαντληθεῖ τό σημαινόμενο στίς περιγραφές τοῦ σημαίνοντος μιά στάση πού ἀπορρέει ἀπό τήν παραδοχή ἀδυναμίας στήν πλήρη κατάληψη τοῦ τριαδικοῦ Θεοῦ καί τῆς δημιουργίας του. Σ αὐτό καταλήγει καί ὁ Φλορόφσκυ, λέγοντας πώς «Τό γεγονός ὅτι ἡ οὐσία τῆς ἀνθρώπινης φύσεως δέν εἶναι κατανοητή σέ μᾶς, δέ μᾶς ἐμποδίζει νά τήν ἀναγνωρίζουμε καί νά προσπαθοῦμε νά τήν ὁρίσουμε, κατά τόν ἴδιο τρόπο πού τά καταφέρνουμε νά μιλοῦμε καί γιά τό Θεό, παρά τό γεγονός ὅτι ἡ οὐσία του μᾶς εἶναι ἄγνωστη» 3. Μέ τήν ἴδια ἀκριβῶς στάση ἡ ὀρθόδοξη παράδοση προχώρησε σέ περαιτέρω διασαφήσεις γιά τό ποῦ ἐντοπίζεται τό κατ εἰκόνα στόν ἄνθρωπο. 4 Πρωτίστως ὁ ἄνθρωπος εἶναι ὄν λογικό, πού σημαίνει πώς κατέχει μιά δύναμη ἕνωσης τῶν διεστώτων, δηλαδή ἕνα τρόπο κίνησης στά πράγματα πού ἐμφανίζει ὀργανική καί αἰτιολογική σειρά καί τάξη. Λειτουργεῖ δηλαδή ὡς πυρήνας πού συνέχει τά πράγματα σ ἕνα ὅλον,. Ἁγ. Γρηγορίου Νύσσης, Περί κατασκευῆς τοῦ ἀνθρώπου, PG 44, 84 AC καί PG 44, 56AB, «Ἡ γὰρ εἰκὼν ἕως ἂν ἐν μηδενὶ λείπηται τῶν κατὰ τὸ ἀρχέτυπον νοουμένων, κυρίως ἐστὶν εἰκών καθ ὃ δ ἂν διαπέσῃ τῆς πρὸς τὸ πρωτότυπον ὁμοιότητος, κατ ἐκεῖνο τὸ μέρος εἰκὼν οὐκ ἔστιν. Οὐκοῦν ἐπειδὴ ἒν τῶν περὶ τὴν θείαν φύσιν θεωρουμένων ἐστὶ τὸ ἀκατάληπτον τῆς οὐσίας ἀνάγκη πᾶσα καὶ ἐν τούτῳ τὴν εἰκόνα πρὸς τὸ ἀρχέτυπον ἔχειν τὴν μίμησιν». Bλ. καί Β. Λόσκυ, Ἡ μυστική Θεολογία, μν. ἔργ., σελ Πρβλ. καί Μεγάλου Βασιλείου, Εἰς την ἐξαήμερον,, 8, PG 9, Α, «Τὰ αὐτὰ δὲ ταῦτα καὶ περὶ τῆς γῆς συμβουλεύωμεν ἑαυτοῖς, μὴ πολυπραγμονεῖν αὐτῆς τὴν οὐσίαν ἥτις ποτέ ἐστι, μηδὲ κατατρίβεσθαι τοῖς λογισμοῖς αὐτὸ τὸ ὑποκείμενον ἐκζητοῦντας,..». Γ. Δ. Μαρτζέλου, Οὐσία καί ἐνέργειαι τοῦ Θεοῦ κατά τον Μέγαν Βασίλειον, Πουρναρᾶς: Θεσσαλονίκη 984, σελ Γ. Φλορόφσκυ, Οἱ Βυζαντινοί Πατέρες τοῦ 4ου αἰῶνα, μτφρ. Παναγιώτου Πάλλη, ἐκδ. Πουρναρᾶ: Θεσσαλονίκη 99, σελ Βλ. Ν. Ἀ. Ματσούκα, Δογματική καί Συμβολική θεολογία Β, Ἔκθεση τῆς ὀρθόδοξης πίστης σέ ἀντιπαράθεση μέ τή δυτική χριστιανοσύνη, (ΦΘΒ ), Πουρναρᾶς: Θεσσαλονίκη 00, σελ

15 φανερώνοντας μιά καθολικότητα μέ ἑνικό χαρακτήρα. Ξαναγυρνοῦμε στό Λόγο τοῦ εὐαγγελιστῆ Ἰωάννη πού μᾶς δείχνει μέ τό «δι αὐτοῦ» ὅτι ἡ δημιουργία διακρατεῖται ἀπό τό Θεό Λόγο καί ἔτσι μποροῦμε νά ἀνιχνεύσουμε στοιχεῖα γιά τήν ἀναφορικότητα τοῦ λογικοῦ μέ τό Θεό Λόγο. Κι εὐθύς θά συμπληρώσει ὁ Ἅγιος Συμεών: «Κατ εἰκόνα οὖν τοῦ Λόγου/ δέδοται ἡμῖν ὁ λόγος/ λογικοί γάρ ἐκ τοῦ Λόγου/ τοῦ ἀνάρχου, τοῦ ἀκτίστου, τοῦ ἀλήπτου, τοῦ Θεοῦ μου». Ἡ ὁμοιότητα τῆς ἀνθρώπινης λογικότητας ὁμοιότητα εἰκονική καί κατ οὐδένα τρόπο οὐσιακή μέ τό Θεό Λόγο, ἐγκαθιδρύει ἕναν ἀπό τούς βασικούς πυρῆνες τῆς γνωστικῆς δυνατότητας τοῦ ἀνθρώπου ἀπέναντι στόν ἄκτιστο, ἄληπτο καί ἄναρχο Θεό. Εἶναι ἡ λογικότητα αὐτή πού δημιουργεῖ τίς προϋποθέσεις στόν ἄνθρωπο νά ἀναζητήσει τό Δημιουργό του καί ἄρα νά ἀναζητήσει τήν πηγή τροφοδοσίας τῆς ὑπαρκτικῆς του συνέχειας. Ἡ λογικότητα ἀποτελεῖ βασική προϋπόθεση θεοείδειας καί, συμπαρεκτεινόμενα, ἀενάου ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου. Ἡ λογική δομή τοῦ κατ εἰκόνα, ὡστόσο, παραμένει ἀνενέργητη στήν πραγμάτωση τῆς σχέσης του ἀνθρώπου μέ τόν Κτίστη του, χωρίς τήν ὀρθή χρήση τοῦ αὐτεξουσίου, τό ὁποῖο ἀποτελεῖ τό δεύτερο καί ἐξίσου σημαντικό χαρακτηριστικό τοῦ κατ εἰκόνα. Ὑπάρχει ἄρρηκτη λειτουργική συνάφεια μεταξύ λογικοῦ καί αὐτεξουσίου. Καί τοῦτο διότι, ἄν ἡ λογικότητα ἀποτελεῖ τόν τρόπο ὀργάνωσης καί σύλληψης τῶν πραγμάτων ἀπό τήν πλευρά τοῦ ἀνθρώπου, τότε ὁ τρόπος σχετισμοῦ μέ τά ὄντα προκύπτει ἀπό τή βουλητική ἐπιλογή πρός αὐτά, πού ἕδρα της ἔχει τό αὐτεξούσιο. Εἶναι δηλαδή τό αὐτεξούσιο ὁ πυρήνας τῆς ἐλεύθερης κίνησης τοῦ ἀνθρώπου ἔξω ἀπό κάθε ἑτεροκαθορισμό, τηρουμένων. Ὕμνος ΜΔ, SC 96, σελ. 7 74, Μεγάλου Ἀθανασίου, Λόγος περί τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ Λόγου, 3, PG 5, 0Β, «Κατά τήν ἑαυτοῦ εἰκόνα ἐποίησεν αὐτούς, μεταδούς αὐτοῖς καί τῆς τοῦ ἰδίου Λόγου δυνάμεως, ἵνα ὥσπερ σκιᾶς ἔχοντες τοῦ Λόγου καί γενόμενοι λογικοί, διαμένειν ἐν μακαριότητι δυνηθῶσι». -4-

16 πάντα τῶν περιορισμῶν πού ἐπιβάλλει ὁ κτιστός χαρακτήρας τῆς φύσης τοῦ ἀνθρώπου. Καί εἶναι τό μεγαλεῖο τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ αὐτό, πού καθιστᾶ τόν ἄνθρωπο ἐλεύθερο νά πράξει μακριά ἀπό κάθε ἑτεροκαθορισμό ἀκόμα κι ἄν ὁ ἑτεροκαθορισμός αὐτός ἀναφέρεται στόν ἴδιο τόν Τριαδικό Θεό, ὅπως θά πεῖ ὁ Νέος Θεολόγος. «Ὁ δέ γε Θεός, ἰσχυρός ὤν καί ἀήττητος,, οὐκ ἀναγκάζει ἵνα μή τό αὐτεξούσιον τῆς κατ εἰκόνα λογικῆς ἡμῶν φύσεως ἀντανέλῃ καί εἰς ἀλόγων τάξιν ἡμᾶς καταγάγῃ». Ἀξίζει νά παρατηρηθεῖ ἡ ταυτόχρονη χρήση λογικότητας καί αὐτεξουσιότητας στό θεόπτη ἅγιο, γεγονός πού καταδεικνύει τή σαφή λειτουργικότητα πού αὐτές ἐμφανίζουν στή θεολογική του σκέψη. Προκύπτει καταληκτικά πώς ἄν ἡ λογικότητα ἀποτελεῖ τήν ὑποδομή τῆς ἀνθρώπινης κίνησης καί ἐνέργειας κατά τρόπο μή χαοτικό, ἄσκοπο καί τυχαῖο, τότε εἶναι τό αὐτεξούσιο ἡ δύναμη ἐκείνη πού διαμορφώνει τόν τρόπο ἐνεργοποίησης τῆς λογικότητας μέσα σέ καθεστώς ἐλευθερίας. Αὐτό σημαίνει πώς ὁ ἄνθρωπος μπορεῖ νά παραμείνει τόσο κοντά ὅσο καί μακριά ἀπό τό ἐνεργειακό του κέντρο, πού εἶναι ὁ Τριαδικός Θεός. Καί ὁ Θεός τιμᾶ καί τίς δυό κινήσεις, ἀφοῦ δέν ἀκυρώνει τό αὐτεξούσιο, ὅπως μᾶς ἔδειξε ὁ ἅγιος Συμεών, στήν περίπτωση ἀπομάκρυνσης τοῦ ἀνθρώπου ἀπό ἐκεῖνον. Ἡ βουλητική βέβαια ἀπομάκρυνση ἐπιφέρει τήν ἀκατανοησία του ἀνθρώπου γιά τό Δημιουργό του, ἀφοῦ ἀντίστροφα ἡ γνώση προκύπτει μονάχα ἀπό τήν ἐνεργειακή συσχέτιση κτιστοῦ καί ἀκτίστου. Ἐπιπλέον ἡ ἀπομάκρυνση συνεπάγεται διάσπαση καί ἀτομοκεντρικό ἐγκλεισμό στά ὅρια τῆς ἴδιας τῆς φύσης, πού ὡς κτιστή, καί ἄρα ὡς μή δυνάμενη νά ζήσει ἀπό μόνη της, ὁδεύει πρός τό θάνατο. Καταλήγουμε λοιπόν πώς ὑπάρχει ἑνότητα γνώσης καί μετοχῆς στή θεία. Ἁγ. Γρηγορίου Νύσσης, Περί Παρθενίας,, PG 46, 369C, «Ἐν τῷ αὐτεξουσίῳ τῆς προαιρέσεως πρός τόν ἐξουσιάζοντα πάντων εἶχε τήν ὁμοιότητα, οὐδεμιᾷ τινι τῶν ἔξωθεν ἀνάγκῃ δεδουλωμένος, ἀλλά τῇ γνώμῃ τῇ ἰδίᾳ πρός τό δοκοῦν διοικούμενος καί τό ἀρέσκον αὐτῷ κατ ἐξουσίαν αἱρούμενος».. Ἠθικός Β, κεφ. α, SC, σελ ,

17 ζωή καί αὐτή ἡ μετοχή εἶναι πού ἀποτρέπει τήν κατάλυση καί παύση τῆς συνέχισης τῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου. «Τί γάρ ἄλλο ἡ κλείς ἐστι τῆς γνώσεως, εἰ μή ἡ διά πίστεως διδομένη χάρις τοῦ ἁγίου Πνεύματος;». Στή βάση τοῦ κατ εἰκόνα καί τοῦ τρόπου μέ τόν ὁποῖο ἐπενεργοῦν γιά τήν κατάληψη τῆς γνώσης οἱ ἀλληλοπεριχωρούμενες δυνάμεις του, ἐπιχειρεῖται μιά ἀντιπαραβολή τῆς ὀρθόδοξης ἀνθρωπολογίας καί τοῦ τρόπου μέ τόν ὁποῖο ἡ φιλοσοφία κατά καιρούς ἀναζήτησε γνωστικά τή μεταφυσική της ἀρχή. Μιά πρώτη ἀπόπειρα ἀναζήτησης τῆς μεταφυσικῆς ἀρχῆς στή φιλοσοφία βρίσκεται στούς προσωκρατικούς φιλοσόφους. Ἡ ἀπόπειρα πραγματοποιεῖται μέ τήν ἀναγωγή ἑνός φυσικοῦ στοιχείου σέ κοσμογονική καί ὀντολογική ἀρχή. Δηλαδή ὑπάρχει κάποιο φυσικό στοιχεῖο, βάσει τοῦ ὁποίου δημιουργοῦνται τά πάντα, ἐνῶ ταυτόχρονα ἡ ἴδια αὐτή φυσική ἀρχή ἐκλαμβάνεται ὡς οὐσία πού διατηρεῖται σταθερή ἐνῶ τά πάντα ἀλλάζουν. Τό τελευταῖο ἐξηγεῖ καί τή διάκριση φαινόμενου καί ἀληθινοῦ κόσμου. 3 Κατ αὐτόν τόν τρόπο ἡ ὕλη ἔχει μέσα της μιά ἀδιόρατη δύναμη συνεκτική τῶν πραγμάτων πού ἀπαρτίζουν τό σύμπαν, ἕνα σύμπαν ἀΐδιο, αὐθύπαρκτο καί αὐτόνομο. Ὁ χαρακτήρας τῆς συνεκτικῆς ἀρχῆς τῶν Προσωκρατικῶν εἶναι ἐνδοκοσμικός (immanent), δηλαδή βρίσκεται μέσα στήν ὕλη καί ὄχι ἔξω ἀπ αὐτήν. Μιά δεύτερη ἀπόπειρα καθιστᾶ τό κοσμικό γίγνεσθαι μέρος μιᾶς ὑπέρτατης θεϊκῆς οὐσίας, πού στήν ὀντική της ἐκδίπλωση παράγει τόν κόσμο. Εἶναι μιά ἀντίληψη τοῦ φιλοσοφικού πανθεϊσμοῦ στίς ἰνδουιστικές Οὐπανισάδες. Τά πάντα μετέχουν τῆς θείας οὐσίας καί κατά συνέπεια ἔχουν τό χαρακτήρα τῆς θειότητας. Ἔτσι, γέννηση, φθορά, ἀλλοίωση, θάνατος, γίγνεσθαι ἀποτελοῦν «...τήν ἐσωτερική ἀνάγκη τῆς. Κατήχησις 33, SC 3, σελ. 54, Μέρος τοῦ προβληματισμοῦ ἀντλοῦμε ἀπό τό Χ. Γιανναρᾶ, Τό πρόσωπο καί ὁ Ἔρως, Δόμος: Ἀθήνα 987, σελ Ν. Αὐγελῆ, Εἰσαγωγή στή Φιλοσοφία, Θεσσαλονίκη, 00, σελ.. -6-

18 φύσης της (πρώτης αἰτίας) νά ἐκδηλωθεῖ καί νά προβάλλει ἀντικειμενικά (ἐννοεῖ ἔνυλα) τόν ἐαυτό της...». Στήν τρίτη ἀπόπειρα δίδεται μιά προτεραιότητα στή λογική ἀναγκαιότητα, κατά τόν ἀνθρώπινο συλλογισμό, ἡ ὁποία παράγει μιά ὑπερβατική ἀρχή ὑλικά ἀπρόσιτη. Καί οἱ τρεῖς γνωσιοθεωρητικές προσεγγίσεις τῆς μεταφυσικῆς ἀρχῆς, πού σέ βαθμό χαρακτηρίζουν μεγάλο μέρος τῶν ὑλιστικῶν, πανθεϊστικῶν καί αἰτιοκρατικῶν θεωρήσεων, ἐμφανίζουν μιά χαρακτηριστική ὁμοιότητα, τήν ἐμμονή δηλαδή, στή συλλογιστική προτεραιότητα τοῦ ὑποκειμένου. Τή γνωστική τιθάσσευση τοῦ Εἶναι, μέ γνώμονα στήν ἀναζήτηση τό ἴδιο τό ὑποκείμενο. Δέν ὑπάρχει, θά ἔλεγε κανείς, περιθώριο γιά νά μαρτυρήσει ἡ ἴδια ἡ μεταφυσική ἀρχή φιλοσοφικά μιλώντας γιά τόν ἑαυτό της. Αὐτό γιά νά συμβεῖ προϋποθέτει τό σχετισμό τοῦ γνωστικά γνωρίζοντος μέ τό γνωριζόμενο. Στίς παραπάνω ἀπόπειρες ὑπάρχει μονάχα ἡ ἑρμηνευτική τοῦ ὑποκειμένου. Ἡ ὀρθόδοξη ἀνθρωπολογία στή βάση τοῦ κατ εἰκόνα ὑπερβαίνει τόν ἐγκλεισμό τοῦ γνωρίζοντος ὑποκειμένου στόν ἴδιο του τόν ἑαυτό καί συμπαρεκτεινόμενα τήν ἀπολυτοποίηση τῆς ὑποκειμενικῆς. Γ. Δ. Ζιάκα, Ἱστορία τῶν Θρησκευμάτων Α, Τά ἰνδικά θρησκεύματα, Πουρναρᾶς: Θεσσαλονίκη 00, σελ. 48 καί πρβλ. καί αὐτόθι, σελ. 49, «Ἡ σέ πολλαπλότητα αὐτή ἐνότητα, ὅταν έπιστρέφει στόν ἑαυτό της, ἀποτελεῖ τήν ἐσωτερική καί ἀνέκφραστη ἀρχή τοῦ παντός, το Βράχμαν καθ ἑαυτό, ἄρρητο καί ἄγνωστο..». Πρβλ. καί Ἀ. Γιαννουλάτου, (Ἀρχιεπισκόπου Τιράνων καί πάσης Ἀλβανίας), Ἴχνη ἀπό τήν ἀναζήτηση τοῦ ὑπερβατικοῦ. Συλλογή θρησκειολογικῶν μελετημάτων, Ἀκρίτας: Ἀθήνα 004, σελ.5.. Βλ. Τ. Πεντζοπούλου Βαλαλά, Ἡ θεολογία τοῦ Ἀριστοτέλη, στό Δ. Ζ. Ἀνδριόπουλος (ἐκδ.) : Ἀριστοτέλης, Λογική, Ὀντολογία, Γνωσιοθεωρία, Φιλοσοφία τῆς γλώσσας, Κοσμολογία, Ε Ἔκδοση ἐπαυξημένη, Ἀριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσσαλονίκης Ὑπηρεσία Δημοσιευμάτων, 003, τόμος ΙΙ, σελ «...τό πρῶτο κινοῦν ἐμφανίζεται ὡς ἀναγκαία ἔννοια γιά νά ἐξηγηθεῖ ἡ ἀρχή τῆς κινήσεως. Τό πρῶτο κινοῦν ὡς λογική ἀρχή, μέ τά γνωρίσματα τῆς ἀκινησίας καί τῆς αἰωνιότητας... Δέ χωρεῖ καμμία ἀμφιβολία ὅτι ἔχουμε ἐδῶ τή διατύπωση ἑνός καθαρά λογικοῦ συμπεράσματος πού δέν ἔχει ἀναχθεῖ ἀκόμη σέ...θεολογική ἀρχή. Αὐτό γίνεται σταδιακά...», καί σελ. 37, «Τό πρῶτο κινοῦν ἀκίνητον, ὁ θεός, παρουσιάζεται ὡς κοσμική καί ὡς λογική ἀρχή (ἡ ὑπογράμμιση δική μας): ἡ ἀρχή αὐτή εἶναι χωρίς ἀμφιβολία ὑπερβατική...». -7-

19 συλλογιστικῆς δραστηριότητας κατά τήν ἀναζήτηση τοῦ δημιουργοῦ τοῦ κόσμου. Κι αὐτό γιατί τό κατ εἰκόνα ἐγκαθιδρύει ὡς θεμελιώδες ὑπαρκτικό χαρακτηριστικό τοῦ ἀνθρώπου τίς προϋποθέσεις σχετισμοῦ μέ τή μεταφυσικῆ ἀρχή, σέ ἕνα ἐπίπεδο ὅπου ὁ Τριαδικός Θεός ἀποκαλύπτεται μαρτυρώντας ὁ ἴδιος γιά τόν ἑαυτό του καί ὁ ἄνθρωπος μπορεῖ νά τόν γνωρίσει γιατί: «ὄντως κατ εἰκόνα ἔστιν ἡ ψυχὴ παντὸς ἀνθρώπου, λογικὴ εἰκὼν τοῦ λόγου πῶς, εἰπέ μοι, δίδαξόν με ἄκουσον αὐτοῦ τοῦ λόγου ὁ θεὸς λόγος ἐκ θεοῦ συναΐδιός τε ἔστι τῷ πατρὶ καὶ τῷ πνεύματι. οὕτως οὖν καὶ ἡ ψυχή μου κατ εἰκόνα τούτου ἔστι». Οἱ προϋποθέσεις ὑφίστανται, ἀνεξάρτητα μέ τό ἄν ὁ ἄνθρωπος θά θελήσει νά τίς χρησιμοποιήσει γιά νά γνωρίσει τό Δημιουργό του. Εἶναι ἡ εἰκονική ὁμοιότητα μέ τό ἀρχέτυπο αὐτή πού συνδέει, ἀπό τήν πλευρά τοῦ ἀνθρώπου, τό κατ εἰκόνα μέ τήν ὑπαρκτική ἀρχή. Ὁ τρόπος πραγμάτωσης αὐτῆς τῆς σχέσης, δηλαδή τοῦ ἐνεργειακοῦ συσχετισμοῦ κτιστοῦ καί ἀκτίστου, εἶναι ἕνα θέμα πού θά γίνει ἀντικείμενο διερεύνησης σέ ἑπόμενο κεφάλαιο. Ἐδῶ μᾶς ἀφορᾶ καί αὐτό ἐπιχειρήθηκε νά καταδειχθεῖ σ αὐτό τό κεφάλαιο ἡ ὑπαρκτική δομή πού ἐπιτρέπει τόν ἐν λόγω συσχετισμό.. Ἁγ. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς ὀρθοδόξου πίστεως,, μν. ἔργ., σελ. 7, 6 3, «Θεὸν οὐδεὶς ἑώρακε πώποτε. Ὁ μονογενὴς υἱὸς ὁ ὢν ἐν τοῖς κόλποις τοῦ πατρός, αὐτὸς ἐξηγήσατο...οὐδεὶς γὰρ ἐπιγινώσκει τὸν πατέρα εἰ μὴ ὁ υἱός, οὐδὲ τὸν υἱὸν εἰ μὴ ὁ πατήρ. Καὶ τὸ πνεῦμα δὲ τὸ ἅγιον οὕτως οἶδε τὰ τοῦ θεοῦ, ὡς τὸ πνεῦμα τοῦ ἀνθρώπου οἶδε τὰ ἐν αὐτῷ. Μετὰ δὲ τὴν πρώτην καὶ μακαρίαν φύσιν οὐδεὶς ἔγνω ποτὲ τὸν θεόν, εἰ μὴ ᾧ αὐτὸς ἀπεκάλυψεν οὐκ ἀνθρώπων μόνον ἀλλ οὐδὲ τῶν ὑπερκοσμίων δυνάμεων καὶ αὐτῶν φημι τῶν Χερουβὶμ καὶ Σεραφίμ».. Ὕμνος ΜΔ, SC 96, σελ. 7 74,

20 . ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑ ΦΥΣΙΝ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ «Καί ἔλαβε Κύριος ὁ Θεός τόν ἄνθρωπον, ὅν ἔπλασε, καί ἔθετο αὐτόν ἐν τῷ παραδείσῳ τῆς τρυφῆς, ἐργάζεσθαι αὐτόν καί φυλάσσειν». Γιά ποιόν λόγο, ρωτᾶ ὁ ἅγιος Συμεών τούς ἀκροατές του, γιά νά ἀπαντήσει ὁ ἴδιος στή συνέχεια. «Ἵνα, ἕως ἐν ταύτῃ φυλάσσοι καί ἐν ταύτῃ ἐργάζοιτο, ἀθάνατος διαμένῃ καί ἀϊδίως τοῖς ἀγγέλοις συναμιλλᾶται καί σύν αὐτοῖς ἀενάως τόν Θεόν ἀνυμνῇ καί δέχηται τάς ἐκεῖθεν ἐλλάμψεις καί Θεόν ὁρᾷ νοερῶς καί τῶν ἐκείνου ἐπακούῃ φωνῶν». Στό κείμενο τῆς Γένεσης, τό ὁποῖο ἑρμηνεύει ὁ θεόπτης ἅγιος, ἀναφαίνεται μέ διακριτό τρόπο ἡ σχέση τοῦ Θεοῦ μέ τόν ἄνθρωπο. Ὁ Θεός χαρίζει στόν ἄνθρωπο τόν παράδεισο τῆς τρυφῆς, ἐνῶ ὁ ἄνθρωπος γνωρίζει τό Δημιουργό του, καθώς μετέχοντας στίς δωρεές του δέχεται τίς θεῖες ἐλλάμψεις καί ταυτόχρονα μπορεῖ νά τόν δεῖ νοερά καί νά ἀκούσει τή φωνή του. Ἡ «ἐν ἀθανασίᾳ διαμονή», ὅπως ἐπίσης ἡ «ἅμιλλα» ἀνθρώπου καί ἀγγέλων, φανερώνει ἕναν κόσμο πού ἐμφανίζεται ποιοτικά διαφοροποιημένος ἀπό τό δικό μας, καί γι αὐτό ἀπαιτοῦνται περαιτέρω διασαφήσεις. Ὁ Νέος Θεολόγος ἀναφερόμενος στή φυσιολογία τῆς κτίσης καί τοῦ ἀνθρώπου θά σημειώσει: «.ἀλλ αὐτός ὁ κόσμος ὥσπερ τις παράδεισος ὑπό τοῦ Θεοῦ γέγονε εἷς, ἄφθαρτος μέν, ὑλικός δέ καί αἰσθητός παραχθείς» 3. Ὁ κόσμος κατά τήν κλήση του στό εἶναι ἀποκαλύπτοντας τό μεγαλεῖο τῆς θείας δωρεᾶς ἐμφανίζεται ὡς παράδεισος μέ κύριο χαρακτηριστικό τή χάριτι ἀφθαρσία 4, δηλαδή τήν ἀπουσία ποιοτήτων. Γέν., 5.. Ἠθικός ΙΓ, SC 9, σελ. 40, Πρβλ. καί Ἁγ. Γρηγορίου Θεολόγου, Ἔπη Ἡθικά, στίχ. 6, PG 37, Ἠθικός Α, κεφ. Α, SC, σελ. 74, Ἁγ. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, 7, μν. ἔργ., σελ. 46,, «Ἀθάνατος οὐ φύσει, ἀλλὰ χάριτι». Βλ. καί Ἰω. Ρωμανίδου, Τό προπατορικόν

21 πάνω στήν ὕλη, οἱ ὁποῖες ἐπιφέρουν τή φθορά σέ σύνολη τήν κτίση, ὅπως ἐπίσης καί τή βιολογική ἀποσύνθεση στά ἔμβια ὄντα. Ἡ ἀφθαρσία ὡστόσο καί ἡ ἀτρεψία τῶν ὄντων δέ συνεπάγεται τήν ἔλλειψη ὑλικότητας, πράγμα πού σαφῶς σημειώνει στήν ἀμέσως ἑπόμενη πρόταση τοῦ παραθέματος ὁ Νέος Θεολόγος. Εἶναι σαφέστατα ἡ ἴδια, μοναδική καί ἑνιαία δημιουργία, πρίν καί μετά τήν πτώση, μέ τή διαφορά ὅτι ποιοτικά ἡ ὑλικότητα κατά τήν προπτωτική κατάσταση προσλαμβάνει ριζικά διαφοροποιημένο χαρακτήρα. Ἀναρωτιέται ὁ ἅγιος: «Ὁρᾷς πῶς τοῦτον ὅλον τόν κόσμον, ὡς ἕναν παράδεισον, τῷ ἀνθρώπῳ ἐξ ἀρχῆς δέδωκεν ὁ Θεός; Ποίαν γάρ ἄλλην γῆν λέγει, εἰ μή ταύτην ἐν ᾗ καί νῦν, ὡς εἴρηται, κατοικοῦμεν ἡμεῖς, ἑτέραν δέ οὐδαμῶς;» 3. Ὁ ἄνθρωπος λοιπόν, κομμάτι τῆς κτίσεως, συμπεριληπτικό τόσο τοῦ νοητοῦ ὅσο καί τοῦ αἰσθητοῦ σύμπαντος, κατά τήν προπτωτική κατάσταση τῆς κτίσεως ἐμφανίζεται στήν ἴδια φυσική κατάσταση μέ τήν τελευταία. Κι αὐτό ἀποτελεῖ ἐκτός ἀπό θεία δωρεά τή φυσιολογική συνέπεια τοῦ ὁμογενοῦς ὑλικοῦ ἀπό τό ὁποῖο παράγονται κτίση καί ἄνθρωπος. «Τοιγαροῦν καί ἐπλάσθη σῶμα μέν ἔχων ὁ Ἀδάμ ἄφθαρτον, ὑλικόν μέντοιγε καί ὅλον αὐτῶ πνευματικόν, καί ὡς βασιλεύς ἀθάνατος ἐν ἀφθάρτῳ κόσμῳ, οὐ λέγω μόνω τῷ παραδείσῳ ἀλλ ἐν πάσῃ τῇ ὑπ οὐρανόν, κατέστη ὑπό τοῦ δημιουργοῦ Θεοῦ» 4. ἁμάρτημα, Δόμος: Ἀθήνα 99, σελ. 7 «ἡ ἀθανασία τῶν σωζομένων καί τῶν τιμωρουμένων ἐξαρτᾶται ἐκ τῆς βουλήσεως καί ἐνεργείας τοῦ Θεοῦ, οὐχί δέ ἐκ τῆς φύσεως τῆς ψυχῆς καθ ἑαυτήν».. Ἁγ. Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος 8, 7, PG 36, 33BC, «πῶς φεύξεται τὸ ἐκ στοιχείων συγκεῖσθαι καὶ εἰς αὐτὰ πάλιν ἀναλύεσθαι, ἢ καὶ ὅλως λύεσθαι; σύνθεσις γὰρ ἀρχὴ μάχης μάχη δὲ διαστάσεως ἡ δὲ λύσεως λύσις δὲ ἀλλότριον πάντῃ θεοῦ καὶ τῆς πρώτης φύσεως».. Ἁγ. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, 7, μν. ἔργ., σελ. 7, 6 7, «Σημαίνει δὲ ἡ φθορὰ καὶ τὴν τελείαν τοῦ σώματος εἰς τά, ἐξ ὧν συνετέθη, στοιχεῖα διάλυσιν καὶ ἀφανισμόν». 3. Ἠθικός Α, κεφ. Α, SC, σελ. 76, Ἠθικός Α, κεφ. Β, SC, σελ. 84, 5. Πρβλ. καί Ἁγ. Μαξίμου Ὁμολογητοῦ, Περί διαφόρων ἀποριῶν, PG 9, 353ΑΒ, «κάθ ἥν γυμνός ἦν ὁ πρῶτος ἄνθρωπος οὐχ ὡς ἄσαρκος -0-

22 Ἡ ὑλικότητα τοῦ ἀνθρώπινου σώματος, ἀκόμα καί κατά τή χάριτι ἀτρεψία, δέ συνεπάγεται ἄρνηση ζωτικῆς συσχέτισης κτίσεως καί ἀνθρώπου. Ἐντύπωση προκαλεῖ ἡ λογική συνέπεια πού διέπει τή φυσιολογία τοῦ ἁγίου Συμεών, ὁ ὁποῖος μιλώντας γιά τήν κτίση καί τούς καρπούς της κατά τήν προπτωτική κατάσταση σημειώνει πώς καί οἱ καρποί δέν ἔπρεπε νά φθείρονται οὔτε καί νά ἐκλείπουν τελείως, διότι «ἔπρεπε καί γάρ τοῖς ἀφθάρτοις αὐτῶν σώμασιν ἄφθαρτον καί τήν τροφήν ἐπιχορηγεῖσθαι». «Ἡ καθαρή λοιπόν φύση τοῦ Ἀδάμ παράγει καθαρή γνώση». Θά λέγαμε ὅτι εἶναι ἡ ἐγγύτητα στό Δοτήρα τῆς ζωῆς πού καθιστᾶ ποιοτικά διαφοροποιημένη τόσο τή φύση ὅσο καί τή γνώση τοῦ Ἀδάμ. Ὅπως θά ἀποδειχθεῖ παρακάτω, ἡ γνώση προκύπτει ἀπό τή μετοχή στίς ἐνέργειες τοῦ γνωριζόμενου «πράγματος». Στήν περίπτωση τοῦ Δημιουργοῦ Θεοῦ ἡ μετοχή στίς ἐνέργειές του ταυτίζεται μέ τήν ἴδια τή ζωή, ἀφοῦ τόσο ὁ Ἴδιος ὅσο καί οἱ ἐνέργειές του «εἶναι» ζωή. Ἡ ἐγγύτητα λοιπόν τοῦ ἀνθρώπου στήν ἐνεργειακή του πηγή παρήγαγε τόσο τήν ἀφθαρσία τῆς ὑπάρξεώς του, ὅσο καί τήν καθαρή γνώση. Ἡ κτιστότητα ὡστόσο, πού ἀποτελεῖ τό θεμελιακό χαρακτηριστικό τῆς φύσης τοῦ ἀνθρώπου, εἶναι συνυφασμένη μέ τή δυνατότητα τῆς τροπῆς στό μή ὄν, δηλαδή τό θάνατο. Καί τοῦτο διότι ὡς κτιστή (ἡ ἀνθρώπινη φύση) εἶναι δομικά προσδιορισμένη νά ἐξαρτᾶ τήν παράταση τῆς ὕπαρξής της ἀπό τόν ἄκτιστο Θεό. Ἔτσι ἡ ἀφθαρσία τοῦ Ἀδάμ προέκυπτε μονάχα ἀπό τή βουλητική κίνηση τοῦ ἴδιου γιά ἐπικοινωνία μέ τόν ἄκτιστο Τριαδικό Θεό. Ἡ παραπάνω θεώρηση ἐπεξηγεῖ καί τόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο ἡ παράδοση, μέ πρωτοστάτες τόν ἅγιο Εἰρηναῖο Λυῶνος καί τό Θεόφιλο καί ἀσώματος ἀλλά ὡς τήν παχυτέραν τήν σάρκα ποιοῦσαν καί θνητήν καί ἀντίτυπον κρᾶσιν οὐκ ἔχων».. Ἠθικός Α, κεφ. Α, SC, σελ. 8, Ἰ. Πόποβιτς, Ὁδός θεογνωσίας, Γρηγόρης: Ἀθήνα 99, σελ

23 Ἀντιοχείας, ἑρμήνευσε τίς δυνατότητες τοῦ πρώτου ἀνθρώπου. Ὁ πρῶτος ἄνθρωπος ἐμφανίζεται νήπιος καί στερούμενος τῆς γνώσης τοῦ καλοῦ καί τοῦ κακοῦ. Ἡ δοκιμασία τήν ὁποία καλεῖται νά ὑποστεῖ, προκειμένου ἀπό μόνος του νά ἐπιλέξει τήν παραμονή ἤ τήν ἀπομάκρυνση ἀπό τό Δημιουργό του κάνοντας καλή ἤ κακή χρήση τοῦ αὐτεξουσίου, εἶναι ἡ ἀπόδειξη τῆς ἐλευθερίας πού τοῦ χαρίζει ὁ Θεός. Ὡστόσο, τή στιγμή πού βγαίνει ἀπό τά χέρια τοῦ Δημιουργοῦ του, ὁ ἄνθρωπος ἐμφανίζει τή χάριτι ἀφθαρσία, γιά τήν ὁποία μᾶς μιλάει ὁ ἅγιος Συμεών, ὅπως προηγούμενα διατύπωσε ὁ ἅγιος Μάξιμος: «Ὁ ἄνθρωπος, ἐκ Θεοῦ τό εἶναι λαβών, καί γενόμενος κατ αὐτήν τοῦ εἶναι τήν γέννησιν, φθορᾶς ἦν καί ἁμαρτίας ἐλεύθερος. Οὐ γάρ συνεκτίσθη οὕτω φθορά καί ἁμαρτία». Ἡ πληρότητα τοῦ καθ ὁμοίωσιν δέν εἶχε ἐπιτευχθεῖ. Ἡ νηπιότητα τοῦ πρώτου ἀνθρώπου χρειαζόταν τή βουλητική ἐνεργοποίηση τοῦ προσώπου, ὅπου «κατά προκοπήν τῆς φυλακῆς τῶν ἐντολῶν τοῦ Θεοῦ καί τῆς ἐργασίας τῶν ἀγαθῶν ἐννοιῶν εἰς τελειοτέραν ἔμελλον ἀνάγεσθαι κατά καιρόν δόξαν τε καί ἀλλοίωσιν, πλησιάζοντες τῷ Θεῷ καί ταῖς πηγαζούσαις αὐγαῖς τῆς Θεότητος, τήν μέν ψυχήν λαμπροτέραν ἑκάστου γίνεσθαι, τό δέ αἰσθητόν καί ὑλῶδες σῶμα εἰς ἄυλον καί πνευματικόν ὑπέρ αἴσθησιν πᾶσαν μεταποιεῖσθαί τε καί μεταβάλλεσθαι» 3. Ἡ ἀτέλεστη γνώση, προϊόν ἔντονης ἐπιθυμίας σχετισμοῦ μέ τό Δημιουργό Θεό μέσω τῆς φυλακῆς τῶν ἐντολῶν θά παρήγαγε τή σταδιακή σταθεροποίηση τοῦ σώματος στήν ἀφθαρσία καί τή μετάπλασή του σέ ἕνα τέτοιο ὑλικό, πού ἐγκεντριζόμενο τή θεία χάρη θά ἀποκτοῦσε τίς ἰδιότητες πού ὁ Θεός φέρει κατά φύση. Κι αὐτό γιατί γνώση καί μετοχή ταυτίζονται ἤ,. Βλ. Ἰω. Ρωμανίδου, Τό προπατορικόν ἁμάρτημα, μν. ἔργ., σελ. 3. Θ. Ζήση, «Ὁ ἄνθρωπος κατά τόν Ἱερόν Χρυσόστομον», στό Προτάσεις Χριστιανικῆς Ἀνθρωπολογίας, Θεσσαλονίκη, 970, σελ Σ. Ἀγουρίδου, Ὁ ἄνθρωπος κατά τόν ἅγιον Εἰρηναῖον ἐν ἀντιθέσει πρός τήν περί ἄνθρώπου εἰκόνα τῶν Γνωστικῶν, στό Προτάσεις Χριστιανικῆς Ἀνθρωπολογίας, Θεσσαλονίκη, 970, σελ Ἁγ. Μαξίμου Ὁμολογητοῦ, Πρός Θαλάσσιον, PG 90, 3Β. 3. Ἠθικός Α, κεφ. Α, SC, σελ ,

24 καλύτερα, ἡ γνώση προκύπτει μόνο ὡς μετοχή. -3-

25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΜΕΤΑΠΤΩΤΙΚΗ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΨΕΥΔΩΝΥΜΗ ΓΝΩΣΗ. ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΩΝ ΓΝΩΣΤΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ «Καί ἔπλασεν ὁ Θεός τόν ἄνθρωπον, χοῦν ἀπό τῆς γῆς, καί ἐνεφύσησεν εἰς τό πρόσωπον αὐτοῦ πνοήν ζωῆς, καί ἐγένετο ὁ ἄνθρωπος εἰς ψυχήν ζῶσαν». Ἤδη ἀπό τούς πρώτους στίχους της δημιουργίας, τό κείμενο τῆς Γένεσης μᾶς εἰσάγει σέ μιά προβληματική συνθετότητας τῆς ἀνθρώπινης ὕπαρξης, ἐνῶ ταυτόχρονα ἀποκαλύπτει τίς προϋποθέσεις τῶν γνωστικῶν δυνατοτήτων τοῦ ἀνθρώπου ἤ καλύτερα τά κανάλια μέσα ἀπό τά ὁποῖα διαμορφώνονται οἱ ἐν λόγω γνωστικές δυνατότητες. Ὁ ἄνθρωπος κτίζεται ἀπό τό ἴδιο ὑλικό πού παράγεται ἡ ὑπόλοιπη δημιουργία, δηλαδή τήν ὕλη, ἐνῶ μέ ἰδιαίτερη παρέμβαση ἀποκτᾶ πνοή ζωῆς, δηλαδή μιά ζωτική ἐνέργεια πού θέτει τό σῶμα σέ κίνηση καί «διασφίγγει περί ἑαυτήν τό φύσει σκεδαστόν καί εὐδιάλυτον σῶμα», ὅπως χαρακτηριστικά θά σημειώσει ὁ Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής. Ἡ ψυχή «περιέχει» το σῶμα καί τό σωματικό μέρος τοῦ ἀνθρώπου ἀποτελεῖ τό ὄργανο τῆς ψυχῆς. 3 Εἰσάγεται τό ζήτημα τῆς διττότητας τοῦ κτιστοῦ κόσμου. Ὁ Νέος Θεολόγος ἀποβαίνει λίαν διαφωτιστικός: «Ὁ Θεός ἐξ ἀρχῆς δυό κόσμους πεποίηκεν, ὁρατόν καί ἀόρατον, ἕνα δέ βασιλέα τῶν ὁρωμένων καί τῶν δύο κόσμων ἐν ἑαυτῷ τούς χαρακτῆρας ἐπιφερόμενον κατά γε τό ὁρώμενον καί. Γέν., 7.. Ἁγ. Μαξίμου Ὁμολογητοῦ, Περί διαφόρων Ἀποριῶν, PG 9, 337Α. 3. Ἁγ. Μακαρίου Αἰγυπτίου, Ὁμιλία ΙΒ, PG 34, 564Α.

26 αὐτό τό νοούμενον». Ὁ βασιλέας πού χαρακτηρίζεται ἀπό τίς ποιότητες τόσο τοῦ αἰσθητοῦ ὑλικοῦ ὅσο καί τοῦ ἄυλου νοεροῦ εἶναι ὁ ἄνθρωπος. Ἡ χρήση τῆς ἀντιδιαστολῆς ὑλικοῦ ἄυλου χρησιμοποιεῖται γιά νά σημάνει τήν ποιοτική διαφορά τῶν δύο κόσμων, ἐνῶ ταυτόχρονα ποτέ δέν ἀγνοεῖται τό γεγονός τῆς κτιστότητας ἀμφοτέρων ὡς ριζικής ἀνομοιότητας πού διακρίνει ὅλη τή δημιουργία ἀπό τό Δημιουργό της. Ἡ συνδρομή τῶν ἐνάντιων ποιοτήτων, αἰσθητῶν καί νοητῶν, στήν ἀνθρώπινη ὕπαρξη, καθιστοῦν τούς δυό κόσμους γνωστικά προσβάσιμους, ἀφοῦ ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἤ συγκεφαλαιώνει τούς δυό κόσμους. Ἀκολουθοῦμε σχεδόν λέξη πρός λέξη τή σκέψη τοῦ θεόπτη πατρός: «Μόνος ἐκ τῶν ὁρωμένων καί νοουμένων ἁπάντων ὁ ἄνθρωπος διπλοῦς ἐκτίσθη παρά Θεοῦ, σῶμα μέν ἔχων ψυχήν δέ νοεράν καί ἄυλον καί ἀσώματον ἀρρήτως ἐν τούτοις καί ἀνεξιχνιάστως συνηνωμένην καί συγκεκραμένην ἀμίκτως καί ἀσυγχύτως. Ταῦτα δέ ἐστιν ἄνθρωπος εἷς, ζῶον θνητόν καί ἀθάνατον, ὁρατόν καί ἀόρατον, αἰσθητόν καί νοούμενον, ἐποπτικόν τῆς ὁρωμένης κτίσεως, γνωστικόν τῆς νοουμένης» 3. Οἱ τελευταῖες προτάσεις τοῦ ἁγίου μᾶς ὠθοῦν στή διερεύνηση τῶν γνωστικῶν ὀργάνων, τῆς ἕδρας τους, καθώς καί τοῦ τρόπου μέ τόν ὁποῖο ἀποκτοῦν καί ἐπεξεργάζονται τή γνώση. Παρατίθεται αὐτούσιο ἕνα σχετικά μεγάλο κομμάτι τοῦ Γ λόγου τῆς Βίβλου τῶν Ἠθικῶν, γιατί φρονοῦμε πώς ἀποτελεῖ ἕνα σαφέστατο καί πλήρως ἀποκαλυπτικό κείμενο τοῦ τρόπου μέ τόν ὁποῖο δημιουργεῖται στόν ἄνθρωπο ἡ γνώση καθώς καί τοῦ ρόλου πού παίζει καθένα ἀπό τά γνωστικά ὄργανα. Λέει λοιπόν ὁ Ἅγιος Συμεών: «Οὕτω τοιγαροῦν τετίμηται καί αὐτός ὁ κατ. Κεφάλαια γνωστικά καί θεολογικά, SC 5, σελ. 4. Πρβλ. καί Ἁγ. Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος 45, 7, PG 36, 63AB.. Ἁγ. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, 7, μν. ἔργ., σελ. 45, 4, «Ἀσώματος δὲ λέγεται καὶ ἄυλος, ὅσον πρὸς ἡμᾶς πᾶν γὰρ συγκρινόμενον πρὸς θεὸν τὸν μόνον ἀσύγκριτον παχύ τε καὶ ὑλικὸν εὑρίσκεται, μόνον γὰρ ὄντως ἄυλον τὸ θεῖόν ἐστι καὶ ἀσώματον». 3. Κεφάλαια γνωστικά καί θεολογικά 3, SC 5, σελ

27 εἰκόνα Θεοῦ καί ὁμοίωσιν κτισθείς ἄνθρωπος, μίαν αἴσθησιν ἔχων ἐν μιᾷ ψυχῇ καί νοΐ καί λόγῳ, εἰ καί πενταχῶς διαμερίζεται ταῖς φυσικαῖς ἀναγκαῖς τοῦ σώματος, πρός μέν τά σωματικά διά τῶν πέντε διαιρουμένη ἀδιαιρέτως αἰσθήσεων, ἥτις καί ἀναλλοίωτος ἀλλοιουμένη τήν ἐνέργειαν δείκνυσι, βλέπουσα οὐκ ἑαυτῇ, ἀλλά καί δι αὐτῆς ἡ ψυχή, οὕτω δέ καί ἀκούουσα καί ὀσφραινομένη καί γευομένη καί τῇ ἁφῇ διακρίνουσα. Ἐν δέ τοῖς πνευματικοῖς οὐκέτι θυρίσιν αἰσθήσεων διαιρεῖσθαι καταναγκάζεται, οὐκέτι ζητεῖ ἀνοίγηται τούς ὀφθαλμούς τοῦ ἰδεῖν ἤ τί τῶν ὄντων θεάσασθαι, οὐδέ τά ὦτα λόγον εἰσδέξασθαι, οὐδέ ὄσφρησιν ἐκκαθᾶραι εἰς τό ὀξέως ὀσφραίνεσθαι Ἀλλά τούτων ἁπάντων ἡ αἴσθησις ἐκτός γενομένη καί ὅλη καθόλου συνεπαχθεῖσα τῷ νῷ, ὡς φυσικῶς αὐτῷ συνεπομένη καί ἀχωρίστως μία οὖσα, τάς πέντε ἔχει αἰσθήσεις ἐν ἑαυτῇ, ὡς οὔσας ἕν ἤ καί πλείστας, εἰπεῖν ἀκριβέστερον. Ψυχή, νοῦς καί λόγος ἕν, ὡς εἴρηται, εἰσίν ἕν μιᾷ τῇ οὐσίᾳ καί φύσει». Στό παραπάνω κείμενο ἀναφύεται πρωταρχικά ὁ ρόλος της αἰσθήσεως. Ἡ αἴσθηση, μέσω τῶν πέντε θυρῶν της, ἑνοποιεῖ τά ἐνεργειακά σήματα πού προέρχονται ἀπό τίς ἀντι κείμενες σέ σχέση μέ τόν ἄνθρωπο φύσεις καί τά γεγονότα, σχηματίζοντας κατ αὐτόν τόν τρόπο τίς παραστάσεις τῆς κοσμικῆς ἀντι κείμενης πραγματικότητας στό ἀνθρώπινο ὑποκείμενο. Τό γνωστικό γεγονός στήν ὀρθόδοξη ἀνθρωπολογία προϋποθέτει τά ἐνεργήματα τόσο τοῦ γνωρίζοντος ὑποκειμένου ὅσο καί τοῦ γνωριζομένου ἀντι κειμένου. Ἡ ἀντι κείμενη φύση φανερώνει τήν ὕπαρξή της ἐνεργούσα καί τό γνωρίζον ὑποκείμενό,. Ἠθικός Γ, SC, σελ , Πρβλ. καί Ἁγ. Γρηγορίου Νύσσης, Περί κατασκευῆς τοῦ ἀνθρώπου, PG 44, 5C 53A, «τοιαύτην τινὰ βλέπω καὶ τὴν τοῦ νοῦ πόλιν τὴν ἔνδοθεν ἐν ἡμῖν συνῳκισμένην, ἥν διάφοροι μὲν αἱ διὰ τῶν αἰσθήσεων εἴσοδοι καταπληροῦσιν ἕκαστον δὲ τῶν εἰσιόντων φιλοκρινῶν τε καὶ διεξετάζων ὁ νοῦς, τοῖς καταλλήλοις τῆς γνώσεως τόποις ἐναποτίθεται. Πολλάκις γὰρ καὶ ἐκ διαφόρων αἰσθητηρίων μία γνῶσις ἡμῖν συναγείρεται, τοῦ αὐτοῦ πράγματος πολυμερῶς πρὸς τὰς αἰσθήσεις μεριζομένου. Πάλιν δ αὖ τὸ ἐναντίον, ἔστιν ἐκ μιᾶς τινος τῶν αἰσθήσεων πολλὰ καὶ ποικίλα μαθεῖν, οὐδὲν ἀλλήλοις κατὰ τὴν φύσιν. συμβαίνοντα». -6-

28 τῆς δίνει μορφή, σχῆμα, ἐκτατή παρουσία μέσῳ τῆς ἐνεργούσας αἴσθησης. Τά ὄντα ὡς ὑπαρκτικές ἑτερότητες γίνονται στόν ἄνθρωπο ἀντιληπτά χάρη στήν αἴσθηση, ἡ ὁποία ἐμφανίζει τή δυνατότητα διακρίσεως τῆς «τοῦ ὑποκειμένου διαφορᾶς». Καί χάρη σέ αὐτή τή δυνατότητά της, ἡ αἴσθηση παριστάνει τήν κοσμική ὁλότητα νά ἀπαρτίζεται ἀπό διακριτά ὄντα καί γεγονότα. Ἀφετηριακή πρόσβαση λοιπόν στήν κοσμική πραγματικότητα παρέχει στόν ἄνθρωπο ἡ αἴσθηση. Κι ἄν στά αἰσθητά πράγματα ὑφίστανται πέντε θύρες γιά τήν πρόσληψη τῶν ὀντικῶν ἐνεργειακῶν σημάτων, στό νοητό σύμπαν, ὅπως καταγράφει ὁ ἅγιος, ἡ αἴσθηση ἐμφανίζεται ἑνοποιημένη μέ τό νοῦ καί ἀχώριστη ἀπ αὐτόν, ἀκριβῶς γιά νά μπορεῖ νά ἀντιληφθεῖ τήν ἁπλότητα πού ἐμφανίζει ἡ φύση των νοητῶν πραγμάτων. «Ἐνέργεια γάρ ἐστι καί φανέρωσις τοῦ νοῦ ὁ λόγος» 3, θά μᾶς ἐξηγήσει μέ τρόπο πολύ συγκεκριμένο ὁ Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής διασαφηνίζοντας περαιτέρω τή σχέση νοός, λόγου καί αἰσθήσεως. Ἄν λοιπόν ἡ αἴσθηση προσκομίζει τό ἀφετηριακό καί ἀνεπεξέργαστο γνωστικό ὑλικό τῶν ἀντικείμενων ὄντων καί γεγονότων, ὁ λόγος εἶναι ὁ τρόπος ἐπεξεργασίας τῶν δεδομένων καί, συμπαρεκτεινόμενα, ἡ δύναμη συναρμογῆς τους σ ἕνα ὅλον μέ ἐπιγέννημα μιά καθολικότητα ἐπίγνωσης, ἡ ὁποία χαρακτηρίζει τό νοῦ: «Δίχα λογικῆς δυνάμεως, ἐπιστημονική γνῶσις οὔκ. Ἔτσι ὑπερβαίνονται κάποιες πολώσεις τῆς δυτικῆς φιλοσοφικῆς ἀνθρωπολογίας, ὅπως αὐτές διαμορφώνονται π.χ. εἴτε μέ τήν ὑποκειμενιστική ἀποθέωση ἑνός καρτεσιανοῦ cogito κατά τήν ὁποία ὁ κόσμος ὑπάρχει ἐπειδή τό ὑποκείμενο ὑπάρχει, εἴτε μέ τή μαρξιστική ἀπολυτοποίηση τῆς ἀνθρώπινης φύσης ἐν γένει, ἡ ὁποία μεταμορφώνεται διαρκῶς στίς ἱστορικές συγκρούσεις καί ἐπαναστάσεις καί ὑποτιμᾶ πλήρως τό συγκεκριμένο ὑποκείμενο. Βλ. Σ. Δεληβογιατζῆ, Τό φυσικό καί τό ἀνθρώπινο, Ἐρωδιός: Θεσσαλονίκη 00, σελ. 9.. Ἁγ. Μαξίμου Ὁμολογητοῦ, Ἕτερα κεφάλαια, PG 90, 45 Β. 3. Ἁγ. Μαξίμου Ὁμολογητοῦ, Κεφάλαια Θεολογικά ΙΙ, PG 90, 53 C. -7-

29 ἐστι». Κι εἶναι αὐτή ἡ λογική δύναμη πού μεταφέρει ὡς λόγους στό νοῦ τά σχήματα καί τούς τύπους τῶν αἰσθητῶν. «Ἡ γάρ γνῶσις τῶν αἰσθητῶν,.κατά μέν τήν αἴσθησιν, κατ εἶδος τυπουμένη τοῖς σχήμασι τῶν αἰσθητῶν κατά δέ τόν νοῦν, εἰς λόγους τῶν σχημάτων τούς τύπους μεταβιβάζουσα». «διά τοῦ λογισμοῦ πρός τά λογικά ὁ λόγος» 3. Ὑπάρχει συσχέτιση λόγου καί λογισμῶν, ἐνίοτε δέ οἱ ὅροι ταυτίζονται. Ἀκριβῶς ἐπειδή ὅμως ἡ προκύπτουσα γνώση παράγεται διά λογισμῶν «ἐκ τῆς τῶν ὄντων ἀναλογίας» 4 καί «τά πρός τί ἐστίν» 5, εἶναι ἀναπόφευκτη καί ἡ σχετικότητά της, κάτι πού, οὕτως ἤ ἄλλως, χαρακτηρίζει τόν κόσμο των κτιστῶν. Εἶναι μιά γνώση μέ χρηστική σκοπιμότητα, μέ τήν ὁποία «κατά τήν παροῦσα ζωή οἰκονομούμεθα» 6. Παρόλ αὐτά εἶναι πολύ σημαντικός ὁ ρόλος τοῦ λόγου ὡς γέφυρας μεταξύ νοός καί αἰσθήσεως. Ἐπιπρόσθετα καίριας σημασίας εἶναι τό γεγονός πώς ἡ λειτουργία του δέν περιορίζεται στήν ὀργάνωση καί ταξινόμηση τῶν πληροφοριῶν πού δίνουν τά αἰσθητά δεδομένα. Καί τοῦτο διότι, ὅταν συνυφανθοῦν ἡ λογική δύναμη μέ τή βουλητική κίνηση πρός τό Δημιουργό, τότε παράγεται ἡ κατεξοχήν γνώση. 7 Θά μπορούσαμε ἐν κατακλείδι νά χαρακτηρίσουμε τήν διά λογισμῶν γνώση ὡς ἀποβλέπουσα σέ μιά κατάσταση φυσικῆς θεωρίας «μέσην ὑπάρχουσαν τύπων καί ἀληθείας» 8, πού μέ τή συνδρομή τῆς χάριτος καί τῆς ἀγαπητικῆς δύναμης κατορθώνει τήν κατάκτηση τῆς ὄντως γνώσης. Οἱ φιλοσοφικές διασαφήσεις τοῦ ἀγίου Μαξίμου ἀναφορικά μέ τό λόγο ἐπιβεβαιώνονται ἀπό τή χριστιανική μετάπλαση τοῦ πλατωνικοῦ. Ἁγ. Μαξίμου Ὁμολογητοῦ, Κεφάλαια Θεολογικά ΙΙ, PG 90, 48 C.. Ἁγ. Μαξίμου Ὁμολογητοῦ, Περί διαφόρων ἀποριῶν, PG 90, 456ΑΒ. 3. Ἁγ. Μαξίμου Ὁμολογητοῦ, Ἕτερα κεφάλαια, PG 90, 64Α. 4. Ἁγ. Μαξίμου Ὁμολογητοῦ, Περί διαφόρων ἀποριῶν, PG 90, 64Α. 5. Ἁγ. Μαξίμου Ὁμολογητοῦ, Περί διαφόρων ἀποριῶν, PG 90, 08C. 6. Ἁγ. Μαξίμου Ὁμολογητοῦ, Περί διαφόρων ἀποριῶν, PG 90, 6CD. 7. Ἁγ. Μαξίμου Ὁμολογητοῦ, Κεφάλαια Θεολογικά, PG 90, 377ΑΒ. 8. Ἁγ. Μαξίμου Ὁμολογητοῦ, Περί διαφόρων ἀποριῶν, PG 90, 75Α. -8-

30 τριμεροῦς τῆς ψυχῆς, πού ἐπιχειρεῖ ὁ ἅγιος Συμεών: «Τό μέν λογιστικόν διακρίνει καί διαιρεῖ τό χεῖρον ἀπό τοῦ κρείτονος καί δεικνύει τῷ ἐπιθυμητικῷ οἷς δεῖ σχετικῶς προσκεῖσθαι καί ἅ δεῖ ἀγαπᾶν καί ἅ χρεών ἀποστρέφεται καί μισεῖν τό δέ θυμικόν μέσον τούτων ὥσπερ τίς ὑπηρετεῖ εὐγνώμων πάρεστι, τοῖς ἐκείνων ἐξυπηρετῶν βουλήμασι καί θελήμασι συνεργῶν, διεγείρων πρός ἀνδρείαν καί ἄμυναν, τήν ἐφ ἑκατέρᾳ τούτων ἐπί τοῖς πράγμασιν ἔνστασιν». Κι ἔτσι μέ τήν πλήρωση τῆς ἐπιθυμίας τοῦ ἀνθρώπου ἡ ὄντως γνώση ἐμφανίζεται ὅταν «ὅλον τό θυμικόν τῷ λογιστικῷ τε καί ἐπιθυμητικῶ συγκραθέν, ἕν τά τρία ἐν τῇ θεωρίᾳ τῆς τριαδικῆς ἑνάδος καί ἐν αὐτῇ τῇ τερπνότητι τοῦ ἑαυτῶν γίνονται δεσπότου». Ἔχουν δημιουργηθεῖ οἱ προϋποθέσεις γιά μιά προσπάθεια προσπέλασης στό κατεξοχήν γνωστικό ὄργανο τῆς ψυχῆς, πού δέν εἶναι ἄλλο ἀπό τό νοῦ. Σέ ἀκριβέστατη περιγραφή τοῦ νοός προβαίνει ὁ ἅγιος Μακάριος ὁ Αἰγύπτιος ὅταν λέει ὅτι ὁ νοῦς εἶναι «ὁ ὀφθαλμός τῆς ψυχῆς» 3. Εἶναι ἐξαιρετικά σημαντική ἡ ταύτιση τῆς γνώσης μέ τήν ὅραση σέ ὅλη τήν πατερική ἀνθρωπολογία. Καί τοῦτο διότι ἡ γνώση δέν ἀποτελεῖ μιά συλλογιστική ταξινόμηση δεδομένων ἀλλά μιά κοσμική καί ὀντική προφάνεια πού τίθεται στόν ἄνθρωπο μέσω τοῦ ψυχικοῦ ὀφθαλμοῦ πού εἶναι ὁ νοῦς. Ἀπό αὐτά τώρα πού ἀντικρίζει ὁ νοῦς προκύπτουν καί οἱ ἀποφάσεις γιά τόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο ὁ ἄνθρωπος ἐπιλέγει νά κινηθεῖ. Καί εἶναι ἐντυπωσιακό πώς τελικά τό «τί» ἀντικρίζει ὁ νοῦς καθορίζεται ἀπό τό «πῶς» ἐκεῖνος τοποθετεῖται ἀπέναντι στό φῶς ἤ τό σκοτάδι μέσω. Ἠθικός Δ, SC 9, σελ , Πρβλ. καί Γ. Βαρβατσούλια, Οἱ ἔννοιες: τριμερές τῆς ψυχῆς, αὐτογνωσία, συνείδηση, μετάνοια καί ἐλευθερία στή διδασκαλία τοῦ ἁγίου Συμεών τοῦ Νέου Θεολόγου. Διαπραγμάτευση στά πλαίσια τῆς Ψυχολογίας, Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, Ἔτος 87, Τεύχος 80 (004), Θεσσαλονίκη, σσ. 0.. Ἠθικός Δ, SC 9, σελ. 38, Ἁγ. Μακαρίου Αἰγυπτίου, Ὁμιλία Ζ 8, PG 34, 58Β. Πρβλ. καί Ἁγ. Γρηγορίου Θεολόγου, Ἔπη ἠθικά 34, 7, PG 37, 947, «Νοῦς δ ἔστιν ὄψις ἔνδον». -9-

31 τῆς βουλητικῆς κίνησης πού τοῦ χαρίζει τό αὐτεξούσιο. Εἶναι αὐτονόητο πώς τό φῶς ἀποτελεῖ ἐνεργειακό γεγονός τῆς ζωῆς κοντά στό Δημιουργό, ὅπως ἀντίστοιχα τό σκότος ἀποτελεῖ τήν ἀπομάκρυνση ἀπό τή ζωοδοτική πηγή. Λίαν ἐπιβεβαιωτική τῶν λεχθέντων ἀποβαίνει ἡ προσευχή του ἅγίου Συμεῶνος στό Θεό του ὅταν λέει «Ἐλέησόν με, Υἱέ τοῦ Θεοῦ, καί διάνοιξόν μου τούς ὀφθαλμούς τῆς ψυχῆς, ἵνα ἴδω τό φῶς τοῦ κόσμου, σέ τόν Θεόν Μεῖνον, ὡς εἶπας, καί ἐν ἐμοί ἵνα κἀγώ μεῖναι ἐν σοί γένωμαι ἄξιος καί γνωστῶς εἰσέλθω τότε ἐν σοί καί γνωστῶς σέ κτήσωμαι ἐν ἐμοί». Ἡ παράκληση τοῦ θεόπτη πατρός ἀποδεικνύει τήν καθόλου δεδομένη κατάσταση τοῦ φωτός, ἀφοῦ αὐτή προκύπτει μονάχα ἀπό τή βουλητική ἐπιλογή τοῦ ἀνθρώπου, κατόπιν μάλιστα ἔντονης παράκλησης. Ἀναδεικνύεται ἡ ἑνότητα γνώσης καί ὄντως ζωῆς ὡς ἀποτέλεσμα τῆς βουλητικῆς συσχέτισης δημιουργήματος καί κτίστη. Ὁ ἅγιος Συμεών θά συμπληρώσει: «Φῶς δέ γνώσεως ὅταν ἀκούσης,, μή ὑπολάβης γνῶσιν εἶναι μόνην τῶν λεγομένων δίχα φωτός». Εἶναι τό φῶς πού ταυτίζεται μέ τήν ἄκτιστη τριαδική ἐνέργεια, τοῦ τρόπου δηλαδή ἐπαφῆς πού ὁ Θεός σχετίζεται μέ τό πλάσμα του, ὅπως θά καταδειχθεῖ σέ εἰδικό κεφάλαιο παρακάτω. Τό φῶς αὐτό τῆς ἀλήθειας ὁρᾶται καί νοεῖται μετεχόμενο ταυτοχρόνως καί ὄχι γνωριζόμενο ἁπλῶς ἐξ ἀποστάσεως. Ἡ ἐνορατική προφάνεια σημαίνει τό τέλος τῶν διαλογισμῶν, ἀφοῦ «Οἱ λόγοι πάντες ἡμῖν καί πάσα ἡ περί τούτων ἐξήγησις ἐκ τῆς ὁράσεως μᾶλλον γίνεται καί τῆς θεωρίας αὐτῶν πῶς εἰπεῖν τίς ἰσχύσειεν ἤ διηγήσασθαι περί Θεοῦ καί θείων πραγμάτων καί οἵα ἐστίν ἡ τοῦ Θεοῦ ὅρασις μή πρότερον φωτισθείς φῶς γνώσεως» 3. Εἶναι αὐτονόητο πώς ὁ ἄνθρωπος ἀκολουθεῖ τήν ἀκριβῶς ἀντίστροφη πορεία στήν περίπτωση πού ὁ νοῦς ἐπιλέξει τήν. Ἠθικός Ε, SC 9, σελ., Ἠθικός Ε, SC 9, σελ. 98, Ἠθικός Ε, SC 9, σελ ,

32 ἀποστροφή τοῦ προσώπου τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ. Τό φῶς μετατρέπεται σέ σκότος καί φυσικά ὁ σκιώδης κόσμος πού ἀντικρίζει ὁ νοῦς ρίχνει τόν τελευταῖο σέ ἕνα σύνολο ψεύδους, μέσα στό ὁποῖο κινεῖται καί καλεῖται νά λάβει ἀποφάσεις πού τελικά συσχετίζονται μέ τήν ἴδια τή σκιά. Σήμερα ἴσως μιά διάκριση νοός καί λόγου φαντάζει περιττή, καθώς νόηση, διάνοια, διαλογισμός ὡς ὅροι σημασιολογικά ταυτίζονται στήν τρέχουσα καί συχνά ἀκόμα καί στήν ἐπιστημονική ἀντίληψη φανερώνοντας ἁπλά μιά συλλογιστική δραστηριότητα. Παρόλ αὐτά ἡ διάκριση νοός καί λόγου, διασώζοντας τό ὑπαρκτικό βάθος τοῦ ἄνθρώπου, ἀποκαλύπτει τήν πηγή τῆς κοσμοαντίληψης πού ὁ κάθε ἄνθρωπος ἐπιλέγει καί μέ βάση αὐτήν πράττει. Δέν εἶναι οἱ συλλογισμοί αὐτοί πού τελικά κατευθύνουν τίς ἐπιλογές τῶν ἀνθρώπων, ἀλλά ἡ αἴσθηση τοῦ νοός, διότι «ἡ τοῦδε τοῦ πράγματος πεῖρα τόν περί αὐτοῦ καταπαύει λόγον» θά μᾶς πεῖ ὁ ἅγιος Μάξιμος κι αὐτή ἡ πείρα δείχνει τό νοῦ γιά νά συμπληρώσει στή συνέχεια πώς «ἡ κυρίως καί ἀληθής γνῶσις ἐν μόνῃ τῇ πείρᾳ κατ ἐνέργειαν δίχα λόγου καί νοημάτων». Ἡ πείρα ὡς τέτοια προϋποθέτει τή μετοχή στίς ἐνέργειες τοῦ γνωριζομένου συνδέοντας ἄρρηκτα τήν ἐνορατική προφάνεια μέ μιά γνώση μεθεκτική. Ὁ νοῦς ὁρᾶ μετεχόμενος, δηλαδή σχετιζόμενος. Κι ἡ γνώση δέν εἶναι μιά ἀντι κείμενη παρατήρηση, ἀλλά μιά μέθεξη. Μπαίνει ὁ νοῦς πλήρως στόν κόσμο πού διατίθεται νά γνωρίσει. Κι ὅταν μπεῖ, ἐκεῖ πλέον ὁρᾶ. Δέν συλλογίζεται. Κι ἐπειδή ὁ κόσμος πού ὁρᾶ ὁ νοῦς εἶναι ἔμπλεος εἴτε φωτός εἴτε σκότους, εἶναι ἀναπόφευκτο ὁ ἄνθρωπος νά πραγματώνει τίς κινήσεις του μέ βάση αὐτά πού βλέπει. Ὁ σημερινός ἄνθρωπος παρόλο, πού νομίζει πώς συλλογίζεται, πολύ συχνά ξεχνᾶ πώς οἱ ἀποφάσεις του προκύπτουν ἀπό ἕνα ἐσωτερικό ἐγώ, πού δίνει. Ἁγ. Μαξίμου Ὁμολογητοῦ, Περί διαφόρων ἀποριῶν, PG 90, 64Α.. Ἁγ. Μαξίμου Ὁμολογητοῦ, Περί διαφόρων ἀποριῶν, PG 90, 6CD. -3-

33 προσταγές καί τά κίνητρά του χάνονται στό βάθος τοῦ ἀσυνειδήτου. Οἱ βαθιά ριζωμένες ἀντιλήψεις πού παράγουν παγιωμένους τρόπους ἀντίδρασης ἀποκαλύπτουν το εἶδος τοῦ μικροκόσμου στόν ὁποῖο μετέχει ὁ κάθε ἀνθρώπινος νοῦς. Οἱ παραπάνω περιγραφές τοῦ τρόπου κίνησης τοῦ νοός ἐπιτρέπουν τό πέρασμα στήν ἔσχατη σκοπιμότητα τοῦ νοός καί στήν ἐμφάνιση τῆς πληρότητάς του, ὅπως θά τήν περιγράψει ὁ Νέος Θεολόγος: «Ὁ νοῦς ἄυλος ἐστί καί ἀσώματος οὐ τοίχοις, ἀλλά θείῳ κρατούμενος Πνεύματι, ἵσταται βεβηκώς εἰς τό κατά φύσιν καί προσομιλῶν Θεῷ» 3. Ἡ ὁμιλία μετά τοῦ Θεοῦ προϋποθέτει μιά προσωπική σχέση. Προϋποθέτει τή μέθεξη στό ἄκτιστο τριαδικό φῶς. Ἐξ αὐτοῦ παράγεται μιά γνώση ἡ ὁποία «ἐνεργεῖται ἀπαύστως ὅλην τοῦ γνωσθέντος μεθέξει παρεχομένη τήν αἴσθησιν» 4. Ἡ σκοπιμότητα τοῦ νοός ὡς ἑνοποιοῦ δυνάμεως πρός τόν Θεό εἶναι ἐμφανής, καθώς «δι ἧς(αὐτῆς) ἀγνώστως, ἀλλ οὐκ ἀποδεικτικῶς ἑνούμεθα τῷ Θεῷ κατά τήν ὑπέρ νόησιν ἕνωσιν» 5.. Ἡ μαθήτρια του Freud, Karen Horney, θά σημειώσει, «Ἡ σπουδαιότητα τῆς Φροϋδικῆς ἔννοιας τῶν ἀσύνειδων κινήτρων ἔγκειται σέ δυό ἰδιαίτερες πλευρές της: πώς τά ἐνδιαφέροντά μας, οἱ πεποιθήσεις μας, οἱ προτιμήσεις μας μπορεῖ νά καθορίζονται ἀπό δυνάμεις πού δέν γνωρίζουμε. Ἡ ἄλλη πλευρά εἶναι ὅτι τά ἀσύνειδα κίνητρα παραμένουν ἀσύνειδα, διότι ἐνδιαφερόμαστε νά μή γίνουν συνειδητά». Κ. Horney, Ἡ ψυχανάλυση σέ νέους δρόμους, μτφρ. Νίκου Λιβέρδου, Τάμασος: Λευκωσία 979, σελ 0.. «Ἕξις μέν ἐστί διάθεσις ἔμμονος τῆς ψυχῆς», Ἁγίου Μαξίμου Ὁμολογητοῦ, Σχόλια εἰς τό περί θείων ὀνομάτων, PG 4, 05A. Βλ. καί Γ. Βαρβατσούλια, Ἡ νεύρωση κατά τήν Karen Horney καί οἱ ἀνθρωπολογικές θεωρήσεις τοῦ Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ, Ἀκρίτας: Ἀθήνα 004, σελ Ἠθικός ΙΕ, SC 9, σελ. 450, Ἁγ. Μαξίμου Ὁμολογητοῦ, Περί διαφόρων ἀποριῶν, PG 90, 6C. 5. Ἁγ. Μαξίμου Ὁμολογητοῦ, Κεφάλαια θεολογικά ΙΙ, PG 90, 5Β. -3-