Λίγα λόγια για τα παραδοσιακά κρητικά πνευστά µουσικά όργανα.

Transcript

1 Λίγα λόγια για τα παραδοσιακά κρητικά πνευστά µουσικά όργανα. Φώτο: Ελ. Βρουβάκης Οι τρεις µεγάλες οικογένειες µουσικών οργάνων, τα κρουστά, τα πνευστά και τα έγχορδα, εµφανίζονται σε όλη την επιφάνεια της γης, όπου έζησαν ή ζουν άνθρωποι, σε µια απίστευτη ποικιλία από παραλλαγές, που οδηγούν όµως, στην κοινή βάση τους, σε ένα αξιοπρόσεκτο συµπέρασµα: όλοι οι αρχαίοι λαοί, από τις φυλές των σπηλαίων ως τα οργανωµένα βασίλεια, ακολούθησαν την ίδια πορεία για να αναπαραγάγουν τους ήχους της φύσης, εξυπηρετώντας σκοπούς µαγικούς ή πραχτικούς και αργότερα (ή µήπως πρωταρχικά;) αναζητώντας διέξοδο στην ανάγκη να εκφράσουν τους πόθους και τις αγωνίες τους -κι έτσι να τις διώξουν από µέσα τους και να λυτρωθούν απ αυτές. Στην Κρήτη, που µας ενδιαφέρει εν προκειµένω, παρά την είσοδο των εγχόρδων (που συντελέστηκε προοδευτικά ώς τις αρχές του 20ού αιώνα, αν και δεν έχει µελετηθεί ακόµη σε ικανοποιητικό βαθµό), τα κρουστά και τα πνευστά µουσικά όργανα διατήρησαν το χαρακτήρα τους και τον καλλιτεχνικό και κοινωνικό τους ρόλο περίπου ως τα µέσα του 20ού αιώνα. Από τότε εκτοπίζονται µε γρήγορους ρυθµούς, µαζί µε πολλά άλλα στοιχεία του λαϊκού πολιτισµού της κρητικής υπαίθρου, και σήµερα διατηρούνται απ αυτά µόνο ελάχιστα κατάλοιπα. Ενώ το κρητικό κρουστό, το νταουλάκι, εντοπίζεται αποκλειστικά στο χώρο του νοµού Λασηθίου (κι αυτό όµως έχει ουσιαστικά εξαφανιστεί)[1], τα πνευστά γνώρισαν ευρύτατη χρήση σε όλες τις περιοχές του νησιού (πρόκειται µάλλον για παράλληλη γέννηση και όχι για διάδοση). Είναι τρία µουσικά όργανα, το χαµπιόλι, η µπαντούρα και η ασκοµπαντούρα, χωρίς να συµπεριλάβουµε διάφορα ηχητικά αντικείµενα, όπως η νουνούρα [τρυπηµένο καπάκι χοχλιού (κέλυφος σαλιγκαριού) σκεπασµένο µε µεµβράνη][2] και η σφυρίχτρα[3], και η µπουκόλυρα (µίµηση του ήχου της λύρας µε το στόµα). Φυσικά τα όργανα αυτά, όπως και τα τοπικά έγχορδα, εντάσσονται στην οικογένεια των µουσικών οργάνων του ευρύτερου ελληνικού χώρου και ιδιαίτερα του νησιωτικού (αιγαιακού), µε τις προεκτάσεις της στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου και της πάλαι βυζαντινής ανατολής. Πρόκειται για ποιµενικά όργανα και στην εξάπλωσή τους συνέβαλαν καθοριστικά οι ατέλειωτες ώρες στη µοναξιά του βουνού: «Η µπαντούρα είναι η διασκέδαση του βοσκού, προ πάντων του στειρονόµου γή γιτσικονόµου, όντεν είναι το καλοκαίρι ξαπλωµένος κάτω στο σκιανιό και σκοτώνει την ώρα του σα σταλίσουν τα οζά του το µπαµπιόλι βγάνει σκοπό γλυκιό και λυπητερό και το παίζουν οι βοσκοί κατά τα βραδιάσµατα, ώρα που γη κι ουρανός γρινιάζουν»[4]. Νικολουδάκης Αλέκος (Βούβες Κισσάµου) Εξυπακούεται ότι όλοι οι µουσικοί που τα χρησιµοποίησαν ήταν ερασιτέχνες, αυτοδίδακτοι και εµπειρικοί, δηλαδή λαϊκοί µουσικοί, χωρίς θεωρητικές µουσικές γνώσεις, και ως επί το πλείστον τα κατασκεύαζαν µόνοι τους (το ίδιο ίσχυε και για τους λυράρηδες). Στην εξαφάνισή τους συνέτειναν αφενός η εξάπλωση της λύρας κατ αρχάς και αργότερα του µαντολίνου, που µε τις τεχνικές τους δυνατότητες κέρδισαν και τελικά µονοπώλησαν το ενδιαφέρον του κτηνοτροφικού πληθυσµού της Κρήτης[5], και αφετέρου το πέρασµα -προοδευτικά από τα µέσα της δεκαετίας του της κρητικής παραδοσιακής µουσικής στα χέρια των επαγγελµατιών µουσικών [που, κάνοντάς την πολυπλοκότερη και εντυπωσιακότερη (αν και όχι πάντα ουσιαστικότερη), δεν ενδιαφέρθηκαν για πνευστά στα γλέντια τους] σε συνδυασµό µε την αλλαγή στον τρόπο ζωής του Κρητικού βοσκού: το αυτοκίνητο επιτρέπει

2 πλέον τη διαµονή στο χωριό, ενώ το ραδιόφωνο, η τηλεόραση και τελικά η κασσέτα και το CD σχεδόν συρρίκνωσαν την ερασιτεχνική ενασχόληση µε τη µουσική στο επίπεδο της ακρόασης. Η µπαντούρα Η λέξη χαµπιόλι στην Κρήτη σηµαίνει γενικότερα τον αυλό. Έτσι, χρησιµοποιήθηκε για να προσδιορίσει δύο µουσικά όργανα το ένα ονοµάζεται ειδικά χαµπιόλι (θ αναφερθούµε παρακάτω σ αυτό) και το άλλο είναι η µπαντούρα ή µαντούρα, πνευστό από λιανό καλάµι (κλειστό στη µία ακρη µε τον κόµπο του και ανοιχτό από την άλλη), που ανήκει στην κατηγορία του κλαρινέττου διαθέτει επικρουστικό γλωσσίδι, φτιαγµένο µε σχίσιµο στη µεριά της κλειστής άκρης µε τη βοήθεια µαχαιριού, που µπαίνει ολόκληρο στο στόµα και παλλόµενο µε το φύσηµα παράγει τον ήχο, και «πέντε τρύπες καυτές, για να µολογά καλά»[6]. Το µέγεθός της συνήθως κυµαίνεται από 20 ώς 30 εκ., ενώ µερικές φορές φτιάχνεται µε δύο κοµµάτια καλάµι: το ένα έχει τις τρύπες για τα δάχτυλα και το άλλο, το µικρότερο, έχει το γλωσσίδι, πράγµα που δίνει την ευχέρεια στο µπαντουράρη να αντικαταστήσει µόνο το τµήµα αυτό αν καταστραφεί το γλωσσίδι του οργάνου[7]. Ο ήχος της είναι λεπτός, οξύτερος από του χαµπιολιού, γιατί το καλάµι είναι λεπτότερο. Οι δυνατότητές της περιορίζονται σε µερικές κοντυλιές (µουσικές φράσεις) και αυτοσχεδιασµούς[8]. Η λέξη λυροµπάντουρα και η φράση λύρες και µπαντούρες έφθασαν µέχρι τα τελευταία χρόνια να σηµαίνουν τη µουσική γενικά. Μπαντούρες (ή χαµπιόλια, όπως συχνά τις ονόµαζαν) κατασκεύαζαν πρόχειρα τα παιδιά στα χωριά µε το σουγιά τους και έπαιζαν απλές κοντυλιές χάριν παιδίας[9]. υο µπαντούρες µαζί, που η µια κρατεί το ίσο και η άλλη παίζει το σκοπό στα χείλη του ίδιου µπαντουράρη, συνιστούν τη τζιµπραγιά µπαντούρα (δίδυµη) ή διπλοµπαντούρα. Συνήθως η µία από τις δύο µπαντούρες, αυτή που χρησιµεύει για ισοκράτηµα, έχει µόνο µία τρύπα ο Ανωγειανάκης όµως αναφέρει τζιµπραγιά µπαντούρα µε όλες τις τρύπες και στα δύο σκέλη από την περιοχή του Πρινέ Μυλοποτάµου ν. Ρεθύµνης τα τελευταία χρόνια του µεσοπολέµου σ αυτήν «έχουµε ένα απλό δυνάµωµα του ήχου: αντί µια έπαιζαν δυο µαντούρες µαζί τη µελωδία». Στο όργανο αυτό, «όταν, παρ όλη την προσοχή στην κατασκευή, οι δυο µαντούρες δε µολογούσαν, χρησιµοποιούσαν διάφορους τρόπους για να συντονίσουν ηχητικά τις δυο µαντούρες: έξυναν µ ένα µαχαιράκι, δηλαδή ελέπτυναν περισσότερο το ένα από τα δυο γλωσσίδια ή στη µια από τις δυο µαντούρες έχωναν κάτω από το γλωσσίδι της µια λεπτή κλωστή ή τύλιγαν τρεις και τέσσερις φορές τη ρίζα του γλωσσιδιού µε µια λεπτή κλωστή, που έδεναν µετά κόµπο (και οι δυο αυτοί τρόποι επηρέαζαν, όπως είναι φανερό, την παλµική κίνηση του γλωσσιδιού και συνεπώς το ύψος του ήχου). Άλλοτε πάλι άνοιγαν περισσότερο ή έκλειναν λίγο, µε κερί, όποια από τις τρύπες δε συνταιριαζόταν ηχητικά µε τη αντίστοιχη τρύπα στην άλλη µαντούρα κτλ.»[10]. Η ασκοµπαντούρα Η τζιµπραγιά µπαντούρα αρµοσµένη σε ξύλινο θηκάρι και προσαρµοσµένη µε κατάλληλο τρόπο σε δέρµα από αρνί ή ρίφι (κατσικάκι) µας δίνει στην Κρήτη την ασκοµπαντούρα ή ασκοµαντούρα και φλασκοµπαντούρα, που είναι η γνωστή νησιώτικη τσαµπούνα και διαφέρει από τον άλλο τύπο ελληνικού άσκαυλου, τη γκάιντα[11]. «Η ασκοµπαντούρα γίνεται από λιανό καλάµι διπλό. Το κάθε καλάµι έχει το καπάκι στον κόντυλο και µια σειρά τρύπες, όλες 5, όσα είναι και τα δάχτυλα της µιας χέρας. Τις τρύπες τις καίνε µε αφτούµενο κάρβουνο για να γίνουν στρογγυλές. Τις δυο καλαµένιες µπαντούρες κάνουν να ταιριάζουν στη φωνή και τσοι βάνουν µέσα σ ένα ξύλο σκαλισµένο κούφιο σα σωλήνα από σφάκα γή ασφένταµο. Επειδής χαλούν τα καπάκια εύκολα, είναι χωριστά γινωµένα και ταιριάζουν ύστερα στο σωλήνα του καλαµιού πού χει τσοι τρύπες. Η ασκοµαντούρα βγάνει βοή πολλή και δίδει ζωή στους χορευτές, µα ταιριάζει σε γλέντι µεθυσιού και όχι σε γλέντι σοβαρό και ευγενικό. Για κείνο δεν την πολυµεταχειρίζονται στο χορό και στο τραγούδι καθόλου. Ο µπαντουράρης φράσει τες δύο πρώτες τρύπες της µπαντούρας µε το

3 πρώτο και δεύτερο δαχτύλι του δεξιού χεριού και τσοι άλλες τρεις προς τον πόρο τση µπαντούρας µε τα τρία πρώτα δαχτύλια της ζερβής χέρας»[12]. Ο Ανωγειανάκης καταγράφει ασκοµπαντούρα µε 6 τρύπες και αυλακωτή βάση µε τρεις αυλούς ο τρίτος αυλός, χωρίς τρύπες, χρησιµεύει για ισοκράτηµα (Άγιοι έκα Ηρακλείου)[13]. Το δέρµα µε το πιο κατάλληλο µέγεθος για την κατασκευή της, όπως λέει ο χαµπιολάτορας, ασκοµπαντουριέρης και κατασκευαστής Μανώλης Φαραγκουλιτάκης ή Μπαξές από τα Βορίζια Ηρακλείου[14], είναι του ζώου («γ-ή αρνί γ-ή ρίφι, ό,τι νά ναι») που «θα βγει το κρέας του 7-8 κιλά κι εννιά κιλά να βγει, καλό είναι», ώστε να µπορεί ο παίχτης «ν αγκαλιάσει τ ασκί». Φυσικά το δέρµα αυτό δεν πρέπει να είναι σκισµένο στο λαιµό, όπως γίνεται όταν το ζώο σφάζεται για το κρέας του[15]. Η εξωτερική πλευρά του δέρµατος είναι εσωτερική του οργάνου. «Τα πιο πολλά µαλλιά έχουνε κουρευτεί κι έχει µισό πόντο µαλλί από µέσα» (αν ξυρίσουν την τρίχα οι πόροι του δέρµατος ανοίγουν µε το παίξιµο και τ ασκί ξεθυµαίνει γρήγορα. Εξάλλου το κοντό µαλλί συγκρατεί το χνότο και το σάλιο, που µαζεύονται σιγά σιγά µέσα στο ασκί µε το φύσηµα, και τα εµποδίζουν να προχωρήσουν και να «ξεκουρντίσουν» τα γλωσσίδια µαλακώνοντάς τα µε την υγρασία[16]). Η κατασκευή γίνεται «ότι να ξεραθεί τ ασκί. Εγώ τση βάνω αλάτσι γιατί, όσο νά ναι, δέρµατά ναι, και θέλει πολύ αλάτσι να τη µ-ψήνει (..). Έκειέ χω και κάτι κόλλα που είναι δερµατόκολλα άµα χάνει αέρα, να του βάλοµε λιγάκι,ίσως να σταθεί.» Ενώ τα µπαντουράκια είναι, φυσικά, από καλάµι, το στόµιο είναι κοκκάλινο. Εκεί «δε γ-κάνει να βάλεις καλάµι το καλάµι θα το κάµ αυτό ντελόγο τ αδόντι και ξύλινο νά ναι θα το σπάσει. Αλλά τούτο δώ είναι αµετάβλητο»[17]. Το στόµιο λέγεται φουσκωτάρι (Λασήθι), µπούζουνας (Σητεία) κλπ[18]. Κατά το παίξιµο «πετάς τη γλώσσα και φράζεις το κόκκαλο ύστερα πάλι ξεφράζεις και µπαίνει αέρας στ ασκί σιγά σιγά, δώσ του δώσ του. ε θέλει να πάρεις πολύ αέρα, γιατί κλειούνε τα χαµπιολάκια µέτρια». «Τ ασκί είναι για να µη γ-κάνει διακοπή. Γιατ η µαντούρα, άµα λείπει τ ασκί, παίζει κι ετσά το ίδιο, αλλά κάνει διακοπές» (για ν αναπνεύσει ο παίχτης), «ενώ µε τ ασκί δε γ-κάνει» (γιατί συγκρατεί τον αέρα στο εσωτερικό του, είναι δηλαδή αεροθάλαµος)[19]. Το χαµπιόλι. Το χαµπιόλι είναι καλαµένιο πνευστό που ανήκει στην κατηγορία του φλάουτου και συγγενεύει µε το φλάουτο µε ράµφος. Ονοµάζεται κατά περιοχές θιαµπόλι, µπαµπιόλι, φθιαµπόλι, σφυροχάµπιολο και πειροχάµπιολο και πρόκειται για το γνωστό από την υπόλοιπη νησιωτική (κυρίως) Ελλάδα σουραύλι[20]. Στη δυτική Κρήτη ο αυλός ονοµάζεται χαµπιόλι και µπαµπιόλι, στην επαρχία Σελίνου θιαµπόλι[21], στον Κρουσώνα (Ηρακλείου) πειροχάµπουλο, «γιατί του βάζοµε πείρο από σφάκα», στα Βορίζα (Ηρακλείου) γλωσσοχάµπουλο και σφυροχάµπουλο[22] κ.τ.λ. «Το παµπιόλι (φθιαµπόλι) είναι (κι αυτό) βοσκίτικο όργανο. Γίνεται από χοντρό καλάµι πού χει στη µια µεριά κόντυλο. Από κει που του φυσούν και παίζει είναι καλάµι κοµµένο ξυράφτικα (λοξά) και

4 είναι στουµπωµένο µε πείρο από σφάκα. Ο πείρος ταιριάζει καλά και µόνον από την άκρα τση κοπής έχει µια πελεκιά κι αφήνει διάστεµα να µπαίνει η αναπνιά µέσα στο καλάµι. Ίσα ποκάτω στη στενή αυτή τρύπα είναι ανοιγµένη στο καλάµι τρύπα τετράγωνη, πού χει το κάτω χείλι τση κοφτερά ξυσµένο, για να σφυρίζει η φυσά περνώντας από κει. Από κει και κάτω έχει 5 τρύπες στρογγυλές το καλάµι και µια από πίσω που τη φράζει ο δάχτυλος τση δεξιάς χέρας και στον κόντυλο κάτω είναι µια µικρή τρύπα καµωµένη µε το σουβλί.»[23] Ο λυράρης Κ. Ανυφαντάκης, ετών 79, περιέγραψε την κατασκευή του χαµπιολιού έτσι: «Τα χαµπιόλια τα κάνουνε από καλάµι ξερό. Πρέπει ο κόντυλός του νά ναι µακρύς και ψιλός, για να βάζεις πολλές τρύπες. µε το µαχαίρι στην απάνω µπάντα του κόντυλα του σάζοµε µια γλώσσα και τήνε φτεναίνεις µε το µαχαίρι και του κάνεις πέντε τρύπες και τσοι καις να γίνουνε στρογγυλές»[24]. «Το θιαµπόλι το κάνοµε από καλάµι και σφάκα. Το τρυπώ το καλάµι µε µαχαίρι και απόι τσοι κάβω τσοι τρύπες µε κάρβουνο, αλλιώς δεν παίζει. Νά ναι ξερό, χοντρό και µακρύς ο κόντυλας του καλαµιού και η σφάκα ξερή»[25]. Το σφυροχάµπιολο κατά παράδοσιν έχει πέντε τρύπες µπροστά και µία πίσω, για τον αντίχειρα. Ο Μανώλης Φαραγκουλιτάκης θυµάται: «Τα παλιά είχανε πέντε τρύπες. Εγώ ήµαθα µε πέντε. Αλλά τη γ-κατοχή µέσα ήταν ένα µ-παιδί απ τη Μιαµού, απ τ Αστερούσια, και έπαιζε. Το γνώρισα στ αεροδρόµιο απού φτιάχνανε οι Γερµανοί στο Ντυµπάκι. Ήταν εκειά χιλιάδες κόσµος κι εδούλευγε. Ήτανε στα σύρµατα. Κι εγλεντίζανε κάθ αργά οι γι-αθρώποι, είντα θελα κάµουνε; και τον είδα εκειά και τον άκουσα µια φορά κι έπαιζε κι έπαιζε µε εφτά τρύπες, όπως είν αυτό ακριβώς. Εγώ εβάστουν ένα µε πέντε. Και µου λέει: Κουµπάρε Μανώλη, να σάξεις ένα µε εφτά πού χει πιο πολλά πατήµατα και παίζεις άνετα ότιδήποτε κοντυλιά και νά ναι. Αυτός ήτανε πιο µεγάλος από µένα λεγότανε Χαρίδηµος Γερµανάκης.» Η Μαρία Λιουδάκη γράφει πως στο Λασίθι καλά θιαµπόλια γίνονται από κόκκαλο «τση βιτσίλας» (σταυραετός). Και στην Αση Γωνιά (Ν. Χανίων), όπως µας πληροφορεί ο Γ. Αικατερινίδης, κατασκευάζονταν αυλοί από κόκκαλο: «Παλιά παίρνανε από τσοι καναβούς (γύπες) κόκκαλο και κάνανε µπαµπιόλι. Παίζανε και χορεύανε οι βοσκοί µε του καναβού το κόκκαλο»[26]. Η Μαρία Λιουδάκη εξάλλου παραδίδει το σκωπτικό στίχο τα πόδια σου ν αχιµαδιάς, τ ατζά σου ναι θιαµπόλι, ο οποίος σατιρίζει τα πολύ λεπτά πόδια των γυναικών[27]. Οι κοντυλιές. Ναθενογιάννης (Γιάννης Νάθενας), Γωνιές Μαλεβιζίου, 15/4/1954 Οι µουσικές φράσεις που παίζονται µε τα πνευστά ονοµάζονται κοντυλιές[28] η κοντυλέ (στο ρεθεµνιώτικο γλωσσικό ιδίωµα) ή κοντυλιά (στο ιδίωµα της ανατολικής Κρήτης). Η λέξη παράγεται από τον κόντυλα, στέλεχος καλαµιού ανάµεσα σε δύο κόµπους, µε τον οποίο κατασκευάζονται τα συγκεκριµένα µουσικά όργανα. «Ένα γ-κοντυλιδάκι» είναι ό,τι πρέπει για να παρεΐσουν οι µερακλήδες και να εκτονώσουν το µεράκι τους τραγουδώντας µαντινάδες ή και χορεύοντας τους διάφορους σιγανούς και πηδηχτούς κρητικούς χορούς, οι οποίοι βασίζονται µουσικά στις κοντυλιές, οι περισσότεροι όµως από τους οποίους, τοπικού χαρακτήρα, έχουν εκλείψει (ο τριζάλης, ο κατσαµπαδιανός, ο πανωµερίτης, το µικρό µικράκι, ο πρινιώτης, ο στειακός πηδηχτός, η ρουµαθιανή σούστα και πλήθος άλλων)[29]. Σήµερα η λέξη κοντυλιά προσδιορίζει τις µελωδίες του σιγανού πεντοζάλη, που παίζονται πλέον µε λύρα ή µαντολίνο, και ενίοτε έχει και τη σηµασία της µουσικής της λύρας (δηλαδή τση δοξαρές), µε τον ίδιο τρόπο που η λέξη πεννιά σηµαίνει τη µουσική των νυκτών εγχόρδων. Ωστόσο έχουν αποµείνει πολλές κοντυλιές (πολλά γυρίσµατα, δηλ. µελωδικές φράσεις) µε χαρακτηριστικό µπαντουρίστικο ύφος[30], ενώ η µίµηση του ήχου της µπαντούρας µε τη λύρα θεωρείται δείγµα εξαιρετικής δεξιοτεχνίας του λυράρη[31]. Παλαιότερα τοπικές κοντυλιές, όπως οι αµαριώτικες και οι στειακές κοντυλιές (επαρχίες Αµαρίου και Σητείας αντίστοιχα) ήταν ξακουστές για την ποικιλία και την οµορφιά τους[32]. Κοντυλιές όµως µπορούσε να συνθέσει αυτοσχεδιάζοντας οποιοσδήποτε πολύ ή λίγο προικισµένος ερασιτέχνης µουσικός («κοντυλέ του τάδε»)[33] στο καφενείο, στο σπίτι του, στο χωράφι ή στ αόρι, στα πρόβατα, τις οποίες παραλαµβάνοντας η κοινότητα κατέτασσε µε την ανάλογη επεξεργασία στο χώρο της παράδοσης.

5 Σύγχρονοι παίχτες πνευστών στην Κρήτη. Μετά την τελευταία γενιά Κρητικών χαµπιολατόρω (Μανώλη Φαραγκουλιτάκη, Αντώνη Στεφανάκη, Πελοπίδα Σαριδάκη, Παντελή Παντελής Γουβεράκης (Παλαιά Ρούµατα Κισσάµου) Παντελής Γουβεράκης (Παλαιά Ρούµατα Κισσάµου) Γουβεράκη κ.ά.) τα όργανα πέρασαν, όπως είπαµε, στο περιθώριο. Αρκετοί Κρητικοί λαϊκοί µουσικοί, που έπαιζαν για χρόνια κρητικά πνευστά, τα εγκατέλειψαν, είτε λόγω άλλων ενδιαφερόντων (όπως ο Θανάσης Σταυρακάκης) είτε, προκειµένου για επαγγελµατίες µουσικούς, προτιµώντας άλλο όργανο (Νικηφόρος Αεράκης, λύρα). Ενώ ήδη συνέβαινε αυτό, διάφοροι Κρητικοί λαϊκοί µουσικοί προσπάθησαν να τα καταγράψουν, περιλαµβάνοντάς τα δειγµατοληπτικά στους δίσκους τους[34]. Τα τελευταία χρόνια, µε την ανακάλυψη της παράδοσης από πολλούς νέους ανθρώπους στην Ελλάδα (ακολουθώντας τον απόηχο του ανάλογου παγκόσµιου ρεύµατος, που δεν πρέπει όµως, τουλάχιστον στην περίπτωση που συζητούµε, να το υποτιµήσουµε ως προς τη γνησιότητά του), τα πνευστά της Κρήτης άρχισαν δειλά δειλά να επανεµφανίζονται. Ωστόσο, συστηµατικοί νέοι παίχτες λαϊκών πνευστών οργάνων στη σηµερινή Κρήτη καταγράφονται κυρίως δύο (πιθανόν να υπάρχουν και άλλοι, αλλά δεν έχουν πέσει στην αντίληψή µου), ο Νίκος Κατριτζιδάκης και η Ειρήνη ερέµπεη (συµπτωµατικά συµµετέχουν και οι δυο στο δίσκο "Αγρίµι και κοράσο" του Παπά Στεφανή του Νίκα, ο Νίκος κρατώντας το βάρος του µε τα χαµπιόλια του και η Ειρήνη τραγουδώντας), ενώ µερικοί ακόµη νέοι µουσικοί ασχολούνται συστηµατικά µε την εκµάθησή τους (π.χ. Αλέξανδρος Παπαδάκης, ασκοµαντούρα) βέβαια όλοι αυτοί οι µουσικοί (και οι δύο προαναφερθέντες) ασχολούνται κυρίως µε άλλα µουσικά όργανα και παράλληλα µε τα κρητικά πνευστά. Ο Ιρλανδός µουσικός και µουσικολόγος Ross Daly, που ασχολείται χρόνια µε την παραδοσιακή µουσική της Ελλάδας και ιδιαίτερα της Κρήτης, µου απάντησε, όταν τον ρώτησα αν πιστεύει ότι τα κρητικά πνευστά έχουν ελπίδα ν αναβιώσουν: «Αυτό θα συµβεί µόνο αν µία ισχυρή προσωπικότητα, που θ ασχολείται µ αυτά, προσελκύσει νέους µουσικούς στη χρήση τους». Αναµφίβολα θα βοηθούσε σε µια προσπάθεια αναβίωσής τους η ένταξη της διδασκαλίας τους στα Ωδεία, στα πλαίσια της διδασκαλίας παραδοσιακών µουσικών οργάνων (αυτό βέβαια προϋποθέτει συστηµατικό προγραµµατισµό στη διδασκαλία της παραδοσιακής µουσικής, µε «υποχρεωτικά» µαθήµατα και µαθήµατα ιστορίας της µουσικής µας, βυζαντινής µουσικής κ.λ.π.), µε τη χρησιµοποίηση όµως όχι µόνο του κλασικού κρητικού χαµπιολιού µε τις πέντε τρύπες αλλά και συγγενικών καλαµένιων πνευστών µε περισσότερες τεχνικές δυνατότητες από άλλες περιοχές. Βέβαια µια πιθανή αναβίωση των κρητικών πνευστών, κατά τη γνώµη µου, θα έχει νόηµα µόνο αν µας βοηθήσει να ανακτήσουµε το οµαδικό πνεύµα που χαρακτήριζε την παλιά κρητική παρέα (συµποσιακή σύναξη φίλων) και το γλέντι (που ήταν µια µεγάλη παρέα) και επαναφέρει τους µερακλήδες της Κρήτης (δηλαδή τους ευαίσθητους ανθρώπους που αγαπούν την τέχνη) στην ερασιτεχνική ενασχόληση µε τη µουσική παράδοση του τόπου τους και τον πολιτισµό που η παράδοση αυτή εκφράζει. [1] Βλ. λυροντάουλο στον εξαιρετικού ενδιαφέροντος δίσκο του Μαθιού Γαρυφαλλάκη Παλαϊκές Σητειακές Κονδυλιές, HMV 1972, CSDG45. Περισσότερα για το νταούλι βλ. Φοίβου Ανωγειανάκη, Ελληνικά Λαϊκά Μουσικά Οργανα, εκδ. «Μέλισσα», Αθήνα, σελ [2] για την οποία βλ. Φοίβου Ανωγειανάκη, ό.π., σελ και 366, υποσ. 262 (την κατατάσσει στα µεµβρανόφωνα ηχητικά αντικειµενα), και Γ. Πιττόκου, «Τά Λυροµπάντουρα», Περιοδικό «Προµυθεύς ο Πυρφόρος», έτ. Γ, αρ. φύλλ. 59, εν Ρεθύµνη 1 Ιουνίου 1927, σελ. Ζ : «Η νουνούρα γίνεται µε τσοι ράπες του κριθαριού, τση ταγής, τ αγγελάµου γή από την τσίπα του φύλλου τσ ασφεντυλιάς». [3] Γ. Πιττόκου, ό.π.: «Η σφυρίχτρα γίνεται από τσοι φούσκες τση τραµιθιάς». Κυκλοφορούσαν όµως και αγοραστές (λεφτά δεν υπήρχαν ), για τις οποίες βλ. Γ. Βιτώρου, Τση Κρήτης µας τα σόρδινα, Λαογραφικές Εκδόσεις Αναστασάκη, Αθήνα 1986, σελ. 63 [4] Γ. Πιττόκου, ό.π. [5] Ο Πιττόκος, ό.π., ήδη το 1927 γράφει ότι η λύρα είναι το κατ εξοχήν όργανο των χωριών του Ψηλορείτη, παρ όλο που τα πνευστά επιβίωναν ακόµη.

6 [6] Γ. Πιττόκου, ό.π. [7] Φ. Ανωγειανάκη, ό.π., σελ. 152 πρβ. την αναφορά του Πιττόκου για το διπλοµπάντουρο της ασκοµαντούρας, βλ. παρακάτω. [8] Αντώνης Στεφανάκης, µπαντουράρης και όργανοποιός, Ζαρός Ηρακλείου. Βλ. και Φ. Ανωγειανάκη, ό.π., αλλά και Γεωργίου Ι. Χατζηδάκι, Κρητική Μουσική, Αθήναι, σελ. 168 (µιλεί για την ασκοµαντούρα, αλλά ισχύει και για την απλή µπαντούρα, χωρίς ασκί): «Ο εις εκ των αυλών του οργάνου τούτου φέρει πέντε οπάς και αποδίδει έξ κυρίως µουσικούς φθόγγους, οι οποίοι αποτελούν την περιοχήν της µουσικής που απασχολούν συνήθως τα τραγούδια του χορού (κοντυλιές) διά την εκτέλεσιν των οποίων είναι κυρίως προορισµένον το όργανον τούτο. ύναται όµως ο εκτελεστής διά καταλλήλου δακτυλισµού να επιτύχη και άλλους διαµέσους φθόγγους». [9] Σήµερα τα τσιγγανάκια, εκκολαπτόµενοι λαϊκοί µουσικοί της φυλής τους, φτιάχνουν µικρές φλογέρες µε πλαστικά καλαµάκια αναψυκτικού τρυπηµένα µε καύτρα τσιγάρου. [10] Φ. Ανωγειανάκη, ό.π. πρβ. όµως και σελ. 180, αναφορά στην τσαµπούνα (ασκοµαντούρα): «ο δεξιός αυλός (µε 1 η 3 η 5 τρύπες) είναι ο βοηθητικός». Επίσης βλ. Γεωργίου Ι. Χατζηδάκι, ό.π. (πάλι για την ασκοµαντούρα): «Ο δεύτερος αυλός φέρει συνήθως µίαν µόνον οπήν και αποδίδει ένα µόνον διαρκή φθόγγον, αποτελούντα µίαν συνηχητικήν γραµµήν pedale, η οποία συνοδεύει καθ όλην αυτής την έκτασιν την µελωδίαν. Τινές των εκτελεστών ανοίγουν και εις τον σωλήνα τούτον πέντε οπάς και επιτυγχάνουν ούτω ζωηράς διφωνικάς εκτελέσεις». [11] για την οποία βλ. Φ. Ανωγειανάκη, ό.π., σελ [12] Γ. Πιττόκου, ό.π. Βλ. και Φ. Ανωγειανάκη, ό.π., σελ. 167 εξ. [13] ό.π., σελ [14] Η αφήγηση ώς το τέλος της ενότητας είναι δική του, αδηµοσίευτη συνέντευξη, [15] Φ. Ανωγειανάκη, ό.π., σελ [16] ό.π. [17] Βλ. και Γ. Πιττόκου, ό.π. [18] Φ. Ανωγειανάκη, ό.π., σελ [19] Βλ. και Γ. Πιττόκου, ό.π. [20] ιαφέρει από τη φλογέρα, για την οποία βλ. Φ. Ανωγειανάκη, ό.π., σελ [21] Γ. Πιττόκου, ό.π., και Λ.Α. χ/φον αρ. 866, σελ. 116, συλλογή Παγκάλου (οι παραποµπές στα χειρόγραφα του Λαογραφικου Αρχείου της Ακαδηµίας Αθηνών είναι από το βιβλίο του Σταύρου Καρακάση, τ. µουσικου συντάκτου του Κέντρου της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδηµίας Αθηνών, Ελληνικά Μουσικά Οργανα, εκδ. «ίφρος», Αθήνα 1970, σελ. 111 εξ.). [22] Λ.Α. χ/φον αρ. 2799, σελ. 27, συλλ. Γ. Αικατερινίδου, [23] Γ. Πιττόκου, ό.π., και Λ.Α. χ/φον αρ. 59, σελ. 21. Βλ. και Φ. Ανωγειανάκη, ό.π., σελ. 149 εξ. [24] Σταύρου Καρακάση, ό.π., σελ. 113 (κατά τη γνώµη µου, αναφέρεται στη µπαντούρα). [25] Λ.Α. χ/φον αρ. 2884, σελ. 329, συλλ. Γ. Αικατερινίδου, Παράνυµφος Ηρακλείου, [26] Αντίστοιχα Λ.Α. χ/φον αρ. 1380, σελ. 47, 1939 και χ/φον αρ. 2799, σελ. 27, Γ. Αικατερινίδης, Οι αρχαίοι Έλληνες γνώριζαν τους αυλούς από οστά όρνεων βλ. Στ. Καρακάση, ό.π., σελ για την κατασκευή της βλ. Φ. Ανωγειανάκη, ό.π., σελ.

7 [27] Η αναφορά στο Στ. Καρακάση, ό.π., σελ [28] Μαρίας Λιουδάκι, Λαογραφικά Κρήτης, Μαντινάδες, Α, Αθήναι 1936, σελ. 350, 395: «κοντυλιά: µια στροφή κρητικου µέλους που επάνω σ αυτή τραγουδουνται οι µαντινάδες». [29] Βλ. παράρτηµα, πίνακα 2. [30] όπως οι περίφηµες κοντυλιές «ασκοµαντούρα», τις οποίες βλ. στο δίσκο του βιολάτορα Παντελή Μπαριταντωνάκη, Σκοποί και χοροί της Ανατολικής Κρήτης, 1988, Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης και στο δίσκο του λυράρη, βιολάτορα και τραγουδιστή Γιώργου Τζιµάκη (Χανιά), 75 χρόνια Γιώργος Τζιµάκης, Cretaphon. [31] Βλ. το δίσκο του Νεκτάριου Κλωστράκη (Χανιά), Νά µουνε λέει γιασεµί, ΚΡΗΤΗ 081. [32] Βλ. «αµαριώτικα πεντοζάλια» από το Γιώργη Μουζουράκη, δ. να ζήσει η Κρήτη, Minerva 1979, και από τους Γιώργη Καλογρίδη και Αλέκο Καραβίτη, σειρά δίσκων Οι Πρωτοµάστορες, Κρητικό Μουσικό Εργαστήρι, SA537 και 531 επίσης στειακές κοντυλιές (και γενικότερα της ανατολικής Κρήτης) από τους τελευταιους και τον ερµιτζογιάννη, στην ιδια σειρά, SA534. [33] Πρβ. τις κοντυλιές του Κοκκινοµανώλη από την Κριτσά Μεραµπέλλου (ν. Λασηθίου) στό δίσκο του ηµήτρη Σγουρού τα Σά εκ των Σων, Κρητικό Μουσικό Εργαστήρι 1999, ΣΑ612. Άλλα παραδείγµατα βλ. στό δίσκο του Μαθιου Γαρυφαλλάκη Παλαϊκές Σητειακές Κονδυλιές, HMV 1972, CSDG45. [34] Βλ. παράρτηµα, πίνακα 1. ισκογραφία Κρητικών πνευστών µουσικών οργάνων Μουντάκης Κώστας, 1971, Minos 128, Η µάχη της Κρήτης - Κρητικά Νάκλια (ασκοµαντούρα Μ. Παπαδάκης) όµνα Σαµίου, Σουραύλι, 1974, Columbia SCXG134 & (δεν αναφέρεται το όνοµα του Κρητικού συνεργάτη του δίσκου) Νίκος Ξυλούρης, τα που θυµούµαι τραγουδώ, 1975, Columbia & (ασκοµαντούρα Θανάσης Σταυρακάκης) Σίµων Καράς (επιµέλεια), Τραγούδια Κρήτης, 1976, Σύλλογος προς διάδοσιν της Εθνικής Μουσικής (ασκοµαντούρα Μανώλης Φαραγκουλιτάκης) Αντώνης Ξυλούρης (Ψαραντώνης), Σαϊτέµατα, 1978, REGAL (µπαντούρα Λ. Σταυρακάκης) Αντώνης Ξυλούρης (Ψαραντώνης), Οι ρίζες µου, 1983, AEME 212/3 (µπαντούρα Αντώνης Στεφανάκης) Γιώργης Γρύλος, Ασκοµαντούρα (ασκοµαντούρα Μανώλης Γρύλος) Μιλτιάδης Σκουλάς, Μέσ στην καρδιά µου σ έβαλα (σφυροχάµπιολο Μανώλης Φαραγκουλιτάκης) Λάµπρος Λιάβας (επιµέλεια), Μουσικές στο Αιγαίο (βιβλίο µε ένθετο δίσκο βινυλίου), 1987, Polygram (σφυροχάµπιολο Μανώλης Φαραγκουλιτάκης) Grece:Chansons et Danses Populaires, 1989, Συλλογή ηχογραφήσεων Samuel Baud Bovy, επιµ. Λάµπρος Λιάβας Μιχάλης Σταυρακάκης, Μουσικά Ξόµπλια, 1991, Κρητικό Μουσικό Εργαστήρι ΣΑ546/7 (σφυροχάµπιολο Μανώλης Φαραγκουλιτάκης) Πολιτιστικός Παραδοσιακός Σύλλογος Σελίνου, Ριζίτικα τραγούδια, 3ος και 4ος κύκλος, 1995, (σφυροχάµπιολο Παντελής Γουβεράκης, Αλέκος Νικολουδάκης) Παλαιινά Σεφέρια, Παλαιινά Σεφέρια, 1997, Κρητικό Μουσικό Εργαστήρι ΣΑ589 (σφυροχάµπιολο Ειρήνη ερέµπεη) Κώστας Παπαδάκης «Ναύτης», Le Violon En Crete Occidentale, 1998, Al Sur (Μανώλης Τζινευράκης θιαµπόλι) Αντώνης Ξυλούρης (Ψαραντώνης), Νογώ, 1998, Lyra 4903 (ασκοµαντούρα και σφυροχάµπιολο Μανώλης Φαραγκουλιτάκης) Αντώνης Ξυλούρης (Ψαραντώνης), Ιδαίον Άντρον, 1999, Lyra 4948 (σφυροχάµπιολο Μανώλης Φαραγκουλιτάκης)

8 Συλλογικός δίσκος, Εσιγανέψαν οι καιροί, 1999, Αρχείο Ελληνικής Μουσικής, ΑΕΜ 031 (σφυροχάµπιολο Μ.Τζινευράκης, ασκοµαντούρα Μανώλης Κασαπάκης) Συλλογικός δίσκος, Αυλοί και έγχορδα (µουσικοί διάλογοι της Κρήτης), 1999, P.A.N.101, Νοµαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ρεθύµνης-περιοδικό «Κρητοπολις» (ασκοµαντούρα και σφυροχάµπιολο Μανώλης Φαραγκουλιτάκης, µπαντούρα Αντώνης Στεφανάκης, σφυροχάµπιολο Πελοπίδας Σαριδάκης) Πελοπίδας Σαριδάκης, Αορείτικες Κρητικές Μελωδίες, 1999, Cretaphon CRET-1411 (σφυροχάµπιολο Πελοπίδας Σαριδάκης) ηµήτρης Σγουρός, Τα Σα εκ των Σων, 1999, Κρητικό Μουσικό Εργαστήρι ΣΑ612 Συλλογικός ίσκος, Υακίνθεια, Ο Χορός της Πέτρας, 2001, Lyra 4992 (ασκοµπαντούρα Μανώλης Φαραγκουλιτάκης) Αχός, Αχός, 2001, Ανεξάρτητη Παραγωγή, (σφυροχάµπιολο Νίκος Κατριτζιδάκης) Παλαιινά Σεφέρια, Ως είν' αέρας, 2002, Κρητικό Μουσικό Εργαστήρι, ΣΑ652, (σφυροχάµπιολο Ειρήνη ερέµπεη) Παπα Στεφανής ο Νίκας,2002, Αγρίµι και κοράσο, ΜΒΙ, (σφυροχάµπιολο Νίκος Κατριτζιδάκης) Συλλογικός δίσκος, Οι Βοσκοί του Ψηλορείτη, 2002, Panivar PA33182 (σφυροχάµπιολο Πελοπίδας Σαριδάκης) Πολιτιστικός - Παραδοσιακός Σύλλογος Σελίνου, Ριζίτικα Τραγούδια 5ος & 6ος Κύκλος, Ανεξάρτητη παραγωγή (χαµπιόλι: Αλεξ. Παπαδάκης) επιµέλεια: Κώστας Βασιλάκης, Θοδωρής Ρηγινιώτης