LIBËR PËR MËSUESIN KIMIA 9 BOTIME

Transcript

1 Merita Berisha Nina Guga LIBËR PËR MËSUESIN KIMIA 9 BTIME

2 BTIME Të gjitha të drejtat janë të rezervuara Pegi 01 Të gjitha të drejtat lidhur me këtë botim janë ekskluzivisht të zotëruara nga shtëpia botuese Pegi shpk Ndalohet çdo riprodhim, fotokopjim, përshtatje, shfrytëzim ose çdo formë tjetër qarkullimi tregtar pjesërisht ose tërësisht pa miratimin paraprak nga botuesi Shtëpia botuese: Tel: +355/ (0) ; cel: botimepegi@botimepegial Sektori i shpërndarjes: Tel/Fax: Cel: Shtypshkronja: Tel: Cel: shtypshkronjapegi@yahoocom

3 Plani 5 bjektivat mësimorë për tekstin 10 Model teme mësimore 18 Tema: Elementi galvanik 18 Energjia dhe shndërrimi kimik KAPITULLI I Tema 11: Energjia 3 Tema 1: Reaksionet ekzotermike dhe endotermike 4 Tema 13: Punë praktike eksperimentale: 5 Reaksionet ekzotermike dhe endotermike 5 Reaksionet redoks KAPITULLI II Tema 1: Numri i oksidimit 7 Tema Rregulla për përcaktimin e numrave të oksidimit 8 Tema 3: Ushtrime mbi përcaktimin e numrave të oksidimit 30 Tema 4: Proceset e oksidimit dhe reduktimit Reaksionet redoks 3 Tema 5: Vendosja e koeficientëve në reaksionet redoks 34 Tema 6: Punë praktike eksperimentale Reaksione oksido-reduktimi 37 Dukuritë elektrokimike KAPITULLI III Tema 31: Radha e aktivitetit të metaleve Drejtimi i lëvizjes së elektroneve 40 Tema 3: Elektrokimia Elementi galvanik 41 Tema 33: Ushtrime të zgjidhura Proceset redoks në elementet galvanike 43 Tema 35: Elektroliza 44 Tema 36: Elektroliza e tretësirave ujore të elektrolitëve 45 Tema 37: Ushtrime të zgjidhura 47 Tema 38: Elektroliza e tretësirës ujore të sulfatit të bakrit me anodë aktive Përdorime të elektrolizës 49 Tema 310: Studim i krahasuar i proceseve elektrokimike 50 Kimi rganike PËRMBAJTJE KAPITULLI IV Tema 4: Punë praktike eksperimentale: Hetimi i elementeve në përbërjet organike 55 Tema 43: Veçoritë e elementit karbon 55

4 Tema 44: Formulat molekulare dhe ato të strukturës 57 Tema 45: Klasifikimi i përbërjeve organike që përmbajnë karbon dhe hidrogjen 58 Tema 46: Radikalet alkile, emërtimi i alkaneve me varg të degëzuar 60 Tema 47: Vetitë fizike e kimike të alkaneve 63 Tema 48: Rrjedhës të halogjenuar të alkaneve Cikloalkanet 64 Tema 49: Punë praktike eksperimentale 65 Tema 410: Alkenet 69 Tema 411: Vetitë e alkeneve 71 Tema 41: Punë praktike eksperimentale 74 Tema 413: Alkinet 75 Tema 414: Etini, përfaqësues më i thjeshtë i alkineve 76 Tema 415: Punë praktike eksperimentale 79 Tema 416: Përmbledhje kapitulli: Studimi i krahasuar i alkaneve, alkeneve dhe alkineve 8 Tema 417: Hidrokarburet aromatike 84 Tema 418: Përbërjet policiklike aromatike 85 Ushtrime përmbledhëse, faqe Grupet funksionore KAPITULLI V Tema 51: Grupet funksionore, klasifikim i përbërjeve organike që përmbajnë oksigjen 88 Tema 5: Alkoolet klasifikimi, emërtimi 89 Tema 53: Gatitja dhe vetitë e alkooleve 91 Tema 54: Përfaqësues të alkooleve 9 Tema 55: Fenolet 94 Tema 56: Punë praktike eksperimentale 95 Tema 57: Aldehidet dhe Ketonet 97 Tema 58: Gatitja dhe vetitë e aldehideve dhe ketoneve 98 Tema 59: Përfaqësues të aldehideve dhe ketoneve 100 Tema 510: Punë praktike eksperimentale 100 Tema 51: Acidet karboksilike Klasifikimi dhe emërtimi 10 Tema 51: Vetitë e acideve të ngopura monokarboksilike Përfaqësues 104 Tema 513: Studim i krahasuar Alkoole-Aldehide Ketone-Acide karboksilike 105 Tema 514: Esteret 106 Tema 515 Lyrat 107 Tema 516: Sapunet 108 Tema 518 Punë praktike eksperimentale Vetitë e lyrave dhe sapuneve 108 Ushtrime përmbledhëse 109 Tema 519: Karbohidratet, klasifikimi 114 Tema 50: Përfaqësues të karbohidrateve 114 PRGRAM mësimor për arsimin e mesëm të ulët 116

5 PLANI MËSIMR KIMIA 9 rë gjithsej: 60 orë (Teori, 45 orë) (Ushtrime, 5 orë) (Pp eksperimentale, 10 orë) rë të lira: 10 orë (të shpërndara sipas kapitujve si më poshtë) Kap II (1 orë ushtrime, 1 orë ekskursion) Kap III (1 orë diskutim i lirë, 1 orë testim) Kap IV (1 orë ushtrime, 1 orë diskutim, 1 orë përsëritje) Kap V (1 orë ushtrime, 1 orë testim, 1 orë referat) rët e lira: 3 orë ushtrime, orë diskutim i lirë, 1 orë ekskursion, 1 orë referat,1 orë përsëritje, orë testim 5

6 LIBËR PËR MËSUESIN Substancat dhe mjetet ndihmëse Synimet e programit Planifikimi i orëve të lira Shënime të mësuesit 6 Nr Kapitulli Temat 1 Energjia Reaksionet ekzotermike dhe endotermike 3 Punë praktike eksperimentale Mund të shfrytëzohet material i marrë nga interneti mbi llojet dhe shndërrimet e energjisë ose materiali i marrë nga disku i projektit Paketa e algjebër që mund ta gjeni në këtë adresë -i: Skemat e faqes mbi ndryshimin e energjisë në reaksionet ekzo- dhe endotermike Substanca: C, H g, Zn, H S 4, CaC 3 1 Njohja me konceptet kryesore të kapitullit rreth ndryshimit të energjisë gjatë kalimit të materies nga një gjendje fizike në një tjetër Formimi i shprehive teorike dhe praktike në zgjidhjen e ushtrimeve për të përcaktuar llojin e reaksionit ekzo- apo endotermik I Energjia rë në total: 3 Teori: orë Punë praktike eksperimentale: 1 orë 1 Numri i oksidimit Rregulla për përcaktimin e numrave të oksidimit 3 Ushtrime mbi përcaktimin e numrave të oksidimit 4 Proceset e oksidimit dhe reduktimit, reaksionet redoks 5 Vendosja e koeficientëve në reaksionet redoks 6 Ushtrime 7 Punë praktike eksperimentale: reaksione oksido-reduktimi 8 Ekskursion Modele të molekulave H, NaCl, HI Tabela e faqes 4 Skema e faqes 9 Substancat: Na, H, S, KMN 4, H S 4, 1 Njohja me konceptin e numrit të oksidimit Interpretimi dhe zbatimi i rregullave të vendosjes të numrave të oksidimit 3 Identifikimi i reaksioneve redoks dhe argumentimi i procesit të oksido-reduktimit 4 Zbatimi i rregullave në vendosjen e koeficientëve në reaksionet redoks 1 orë ushtrime mbi vendosjen e koeficientëve në reaksionet redoks 1 orë ekskursion në një studio fotografike për të parë proceset e oksidoreduktimit gjatë larjes së filmit II Reaksionet redoks rë në total: 6 Teori: 4 Ushtrime: 1 Punë praktike eksperimentale: 1 Shtohen orë të lira: orë

7 KIMIA 9 III Dukuritë elektrokimike rë në total: 10 Teori: 7 orë Ushtrime: orë Punë praktike eksperimentale: 1 Shtohen orë të lira: 1 Radha e aktiviteti të metaleve, drejtimi i lëvizjes së elektroneve Elementi galvanik 3 Ushtrime të zgjidhura 4 Tipa elementesh galavanike, bateritë, rëndësia e tyre praktike 5 Elektroliza 6 Elektroliza e tretësirave ujore të elektrolitëve 7 Ushtrime të zgjidhura 8 Elektroliza e tretësirës ujore të sulfatit të bakrit me anodë aktive Përdorimi i elektrolizës 9 Punë praktike eksperimentale: elektroliza e ujit 10 Studim i krahasuar i proceseve elektrokimike 11 Diskutim i lirë rreth proceseve elektrokimike në industri dhe në jetën e përditshme 1 Testim Aparat i thjeshtë i përcjellshmërisë elektrike të substancave, i bërë me ndihmën e mësuesit të fizikëspërdorimi i skemave dhe tabelave të librit faqe 40,41,4,45, 64 modele baterish të radiove, orëve, celularëve, telekomandave, MP3 etj Aparat elektrolize i thjeshtë i ndërtuar me ndihmën e mësuesit të fizikës, ndërtimi i pilës shtëpiake sipas faqes 5 të librit Substancat që nevojiten: Zn, HCl Për procesin e elektrolizës së ujit ndërtohet aparati si në figurë faqe 63 1 Njohja me ndërtimin dhe funksionin e: a) elementit galvanik b) elementit elektrolitik (elektrolizeri) Përcaktimi i reaksioneve të oksidoreduktimit 3 Interpretimi i rregullave të shkarkimit të joneve në elektroda 4 Krahasimi i funksionit të elementit galvanik me atë të elektrolizës 5 Njohja me zbatimet praktike të elektrolizës (galvanizim) dhe elementit galvanik (bateritë, akumulatorët) 1 orë diskutim me temën: a) Proceset elektrokimike në jetën e përditshme b) Avantazhet dhe disavanta- -zhet e përdorimit të baterive në krahasim me rrymën e rrjetit elektrik 1 orë testim për reaksionet redoks dhe elektrokiminë IV Përbërjet organike Hidrokarburet rë në total: 0 orë Teori: 16 orë Punë praktike eksperimentale: 4 orë Shtohen orë të lira: 3 1 Përbërjet organike dhe inorganike Punë praktike eksperimentale: hetimi i elementeve në përbërjet organike 3 Veçoritë e elementit karbon 4 Formulat molekulare dhe ato të strukturës 5 Klasifikimi i përbërjeve organike që përmbajnë karbon dhe hidrogjen 6 Radikalet alkile, emërtimi i alkaneve me varg të degëzuar 7 Vetitë fiziko-kimike të alkaneve 1 Përdorimi i tabelave faqe 70, 79,80,81 figura dhe tabela faqe 83 Tabela faqe 84, 85,89,91,95, 103,107, 108 Këto tabela mund të kopjohen në fleta formati dhe të mbahen nga çdo nxënës gjatë punës së pavarur në klasë deri sa t u bëhen shprehi Substanca organike dhe inorganike: ujë, vezë, 1 Identifikimi i përbërjeve organike dhe inorganike Evidentimi i elementit karbon si element kryesor i përbërjeve organike 3 Njohja e rregullave për klasifikimin dhe emërtimin e përbërjeve organike që përmbajnë karbon dhe hidrogjen si dhe rrjedhësve të 1 orë ushtrime rreth hidrokarbureve, emërtime, struktura molekulash, veti, reaksione karakteristike 1 orë diskutim i lirë në klasë me temën: Ndotja e mjedisit nga djegia e 7

8 LIBËR PËR MËSUESIN Substancat dhe mjetet ndihmëse shkumës, kripë gjelle, vaj, gjalpë, naftalinë Mjetet e punës: Aparat për prodhimin e metanit, etenit, etinit + substancat që përdoren për gatitjen e tyre Benzen, masa plastike, kampione të nënprodukteve të naftës si: benzinë, vajguri Material shtesë të marrë nga interneti ose nga burime të tjera mbi ndotjen e ambientit dhe hollimin e shtresës së ozonit Një nga burimet është dhe projekti paketa e gjelbër Synimet e programit halogjenuar të tyre 4 Listimi i përfaqësuesve kryesorë të hidrokarbureve sipas klasave 5 Njohja me vetitë fiziko-kimike të hidrokarbureve 6 Interpretimi i tipave të reaksioneve karakteristike të alkaneve, alkeneve, alkineve 7 Njohja e rëndësisë praktike të hidrokarbureve 8 Ndërgjegjësimi për efektet negative që shkaktohen në mjedis nga përdorimi dhe djegia e hidrokarbureve Planifikimi i orëve të lira hidrokarbureve, mundësitë e rikuperimit të shtresës së ozonit Përveç materialit të tekstit, nxënësit mund të përgatisin në mënyrë të pavarur material shtesë të marrë nëpërmjet internetit 1 orë përsëritje Shënime të mësuesit 8 Nr Kapitulli Temat 8 Rrjedhës të halogjenuar të alkaneve, cikloalkanet 9 Punë praktike eksperimentale: Gatitja dhe vetitë e metanit 10 Alkenet 11 Vetitë e alkeneve 1 Punë praktike eksperimentale: Gatitja dhe vetitë e etenit 13 Alkinet 14 Etini, përfaqësuesi më i thjeshtë i alkineve 15 Punë praktike eksperimentale: Gatitja e etinit 16 Përmbledhje kapitulli: Studimi i krahasuar i alkaneve, alkeneve, alkineve 17 Ushtrime të ndryshme: emërtime, struktura molekulash, veti, reaksione karakteristike 18 Hidrokarburet aromatike 19 Përbërjet policiklike aromatike 0 Nafta dhe gazi natyror 1 Kimikatet dhe hollimi i shtresës së ozonit Diskutim i lirë 3 Përsëritje kapitulli

9 KIMIA 9 V Përbërjet organike që përmbajnë oksigjen rë në total: 1 Teori: 16 orë Punë praktike: 3 orë Ushtrime: orë Shtohen orë të lira: 3 1 Grupet funksionore, klasifikimi i përbërjeve organike që përmbajnë oksigjen Alkoolet, klasifikimi Emërtimi 3 Gatitja dhe vetitë e alkooleve 4 Përfaqësues të alkooleve 5 Fenolet 6 Punë praktike eksperimentale:vetië kimike të alkooleve dhe fenoleve 7 Aldehidet dhe ketonet 8 Vetitë e aldehideve dhe ketoneve 9 Përfaqësues të aldehideve dhe ketoneve 10 Punë praktike ekperimentale: Gatitja dhe vetitë e aldehideve dhe ketoneve 11 Acidet karboksilike Klasifikimi dhe emërtimi 1 Vetitë fizike dhe kimike të acideve të ngopura monokarboksilike 13 Studim i krahasuar alkoole, aldehide-ketone-acide karboksilike 14 Ushtrime 15 Testim 16 Esteret 17 Lyrat 18 Sapunet 19 Detergjentet dhe ndotja e mjedisit 0 Punë praktike eksperimentale: Vetitë e lyrave dhe sapunëve 1 Karbohidratet, klasifikimi Përfaqësues të karbohidrateve 3 Proteinat Roli i proteinave për jetën 4 1 orë referat 1 Tabela faqe 13, 15, 16, 18, 137, 146, 154, 164,167 Ilustrimet me figura për çdo mësim Aparatet e përgatitjes së alkooleve, aldehideve, ketoneve Substanca: etanol, fenol, etanal, hidroksid amoni, nitrat argjendi, etanoik, vaj, margarinë, sapunë të ndryshëm, sheqer, amidon, jod, vezë 1 Vënia në dukje e grupit funksionor për secilin grup (klasë) përbërjesh organike Njohja me rregullat e shkrimit të formulave dhe emërtimit të përbërjeve organike si: alkoole, fenole, aldehide, ketone, acide, estere etj 3 Përgjithësimi i vetive fizike dhe kimike të pjesëtarëve të serive homologe në përputhje me klasën të cilës i përket 4 Shpjegimi nëpërmjet shndërrimeve kimike të lidhjeve gjinore midis klasave të ndryshme të përbërjeve organike 5 Demonstrimi në rrugë eksperimentale i vetive të përfaqësuesve të çdo klase 6 Shpjegimi i rolit dhe rëndësisë së përbërjeve organike në jetën e përditshme 7 Vlerësimi i rolit dhe rëndësisë biologjike të përbërjeve organike si: proteinat, karbohidratet, lyrat 1 orë ushtrime mbi lidhjen gjinore të alkane, alkene, alkine, alkoole, aldehide, ketone, acide, vetitë e tyre dhe reaksione karakteristike 1 orë testim 1 orë referat me temë: a) Përbërjet organike me rëndësi biologjike (lyrat, karbohidratet, proteinat) b) Trupi i njeriut i përbërë nga substanca organike, funksionet e sistemeve dhe aparateve të organizmit realizohen si në përputhje me procesin e metabolizmit (asimilimin dhe disimilimin) të përbërjeve organike 9

10 LIBËR PËR MËSUESIN bjektivat mësimorë për tekstin KIMIA 9 Përgatiti: Merita Berisha, Nina Guga Kapitulli I Energjia dhe reaksionet termokimike Në fund të këtij kapitulli nxënësi duhet të jetë i aftë: bjektiva minimalë 1 Të tregojë nëpërmjet shembujve të ndryshëm se për kryerjen e një pune shpenzohet energji Të përkufizojë energjinë e brendshme dhe dy format e saj 3 Të dallojë një reaksion ekzotermik nga një reaksion endotermik 4 Të shkruajë barazime termokimike të thjeshta 5 Të identifikojë në rrugë eksperimentale reaksione ekzotermike dhe endotermike bjektiva mesatarë 1 Të shpjegojë ekzistencën e energjisë kinetike dhe potenciale nëpërmjet shembujve të ndryshëm (në forma të ndryshme të materies) Të interpretojë barazimet termokimike ekzotermike dhe endotermike 3 Të përkufizojë efektin termik të reaksionit kimik 4 Të vërë në dukje nëpërmjet eksperimentit efektin termik në reaksionet e shpërbërjes dhe ato të bashkimit bjektiva maksimalë 1 Të bëjë dallimin midis energjisë termike dhe ndryshimit të temperaturës së mjedisit Të argumentojë shndërrimin e energjisë nga një formë në tjetrën 3 Të bëjë interpretimin molar të barazimeve termokimike 4 Të listojë raste kur gjatë reaksionit kimik çlirohet ose thithet energji Kapitulli II Reaksionet redoks Në fund të këtij kapitulli nxënësi duhet të jetë i aftë: 10 bjektiva minimalë 1 Të përkufizojë numrin e oksidimit (no) Të dallojë se numri i oksidimit ka shenjë + ose - 3 Të njohë rregullat e vendosjes së numrave të oksidimit

11 KIMIA 9 4 Të zbatojë rregullat e vendosjes së numrave të oksidimit në përbërjet dyjare 5 Të dallojë një reaksion redoks nga një reaksion i zakonshëm 6 Të barazojë reaksione të thjeshta redoks bjektiva mesatarë 1 Të shpjegojë konceptin e no duke analizuar lidhjet kimike që realizohen midis atomeve përbërëse të molekulës Të argumentojë ndryshimin midis no dhe valencës 3 Të zbatojë rregullat vendosjes së no në përbërje dyjare e trijare 4 Të ndërtojë skemën e këmbimit elektronik, duke u bazuar në skemën e dhënies dhe marrjes së elektroneve nga atomet e elementeve 5 Të interpretojë procesin e oksidimit dhe reduktimit 6 Të tregojë ndryshimin e notë atomit të elementit që lëshon elektrone dhe atomit të elementit që merr elektrone 7 Të argumentojë procesin e oksido-reduktimit si proces që shoqërohet me dhënie dhe marrje elektronesh (oksidimi dhe reduktimi ndodhin njëkohësisht) 8 Të vendosë koeficientët në reaksionet redoks bjektiva maksimalë 1 Të argumentojë vlerën e no në përputhje me konceptin e no(çdo numër oksidimi është një numër me shenjë) Të zbatojë rregullat vendosjes së no në përbërje të ndryshme 3 Të diferencojë termat proces oksidimi nga oksidues, proces reduktimi nga reduktim 4 Të dallojë agjentin oksidues dhe agjentin reduktues në një reaksion redoks 5 Të shkruajë gjysmë reaksionet e oksidimit dhe reduktimit 6 Të vendosë koeficientët sipas bilancit elektronik dhe atomik 7 Të interpretojë dukuritë e vërejtura në eksperiment gjatë një reaksioni redoks 8 Të listojë disa procese redoks që ndodhin në natyrë (djegiet e lëndëve, ndryshkja e hekurit, oksidimi i bojërave ngjyruese etj) Kapitulli III Dukuritë elektrokimike Në fund të këtij kapitulli nxënësi duhet të jetë i aftë: bjektiva minimalë 1 Të përshkruajë me fjalët e tekstit sjelljen e metaleve, aftësinë e tyre për të lëshuar elektrone Të njohë radhën e aktivitetit kimik të metaleve 3 Të përshkruajë ndërtimin e një elementi galvanik 11

12 LIBËR PËR MËSUESIN 4 Të paraqesë një element galvanik me figurë 5 Të njohë funksionin e elementit galvanik 6 Të njohë disa lloje baterish dhe rëndësinë e përdorimit të tyre 7 Të përshkruajë ndërtimin e elektrolizerit 8 Të paraqesë procesin e elektrolizës për elektrolitet në gjendje të shkrirë 9 Të listojë disa ngjashmëri dhe dallime midis elementit galvanik dhe elektrolizës bjektiva mesatarë 1 Të argumentojë aktivitetin e metaleve duke u nisur nga vendi që ata kanë në radhën e aktivitetit Të krahasojë vetitë reduktuese të metaleve me vetitë oksiduese të joneve të tyre 3 Të shpjegojë nëpërmjet skemës së elementit galvanik funksionimin e tij 4 Të vërë në dukje drejtimin e rrjedhjes së elektroneve dhe drejtimin e lëvizjes së joneve 5 Të interpretojë drejtimin e lëvizjes së elektroneve në një reaksion redoks 6 Të përcaktojë nëpërmjet njehsimeve ndryshimin e masës së elektrodave gjatë funksionimit të një elementi galvanik 7 Të vërë në dukje lloje të ndryshme baterish që shkaktojnë ndotjen e mjedisit 8 Të njohë rregullat e shkarkimit të joneve gjatë elektrolizës së tretësirave ujore të elektroliteve 9 Të zbatojë rregullat e shkarkimit të joneve në proceset elektrolitike të tretësirave ujore 10 Të dallojë reaksionet redoks që zhvillohen nëpër elektroda nga reaksioni i përgjithshëm i elektrolizës 11 Të paraqesë produktet e elektrolizës së tretësirave ujore me elektroda pasive dhe aktive 1 Të indentifikojë nëpërmjet eksperimentit H dhe si produkte të elektrolizës së H 13 Të tregojë në mënyrë krahasuese ngjashmëritë dhe ndryshimet midis elementit galvanik dhe elektrolizës 14 Të zgjidhë problema të nivelit mesatar për përcaktimin e masës së produkteve të elektrolizës dhe ndryshimin e masës së elektrodave në elementin galvanik 1 bjektiva maksimalë 1 Të nxjerrë konkluzione mbi vetitë e metaleve bazuar në radhën e aktivitetit të tyre Të shkruajë duke u nisur nga funksionimi i elementit galvanik gjysmë reaksionet redoks që zhvillohen nëpër elektroda dhe reaksionin e përgjithshëm 3 Të njehsojë ndryshimin e masës së elektrodave në një element galvanik 4 Të tregojë përdorime praktike të elementit galvanik dhe baterive të ndryshme 5 Të interpretojë radhën e shkarkimit të joneve në tretësirat ujore të elektroliteve 6 Të krahasojë procesin e elektrolizës gjatë zhvillimit të saj me elektroda aktive dhe pasive 7 Të provojë eksperimentalisht funksionimin e elektrolizerit gjatë elektrolizës së ujit 8 Të argumentojë që proceset elektrokimike kanë të përbashkët reaksionet redoks

13 KIMIA 9 9 Të njehsojë sasitë e produkteve të përftuara gjatë elektrolizës së substancave të ndryshme 10 Të japë shembuj të përdorimit praktik të elektrolizës dhe elementit galvanik Kapitulli IV Përbërjet organike Hidrokarburet Në fund të këtij kapitulli nxënësi duhet të jetë i aftë: bjektiva minimalë 1 Të identifikojë elementet përbërëse të substancave organike Të listojë disa nga dallimet e përbërjeve organike dhe inorganike 3 Të përshkruajë veçoritë e elementit karbon 4 Të njohë strukturën elektronike të atomit C 5 Të njohë formulën molekulare dhe formulën strukturore 6 Të njohë formulën e përgjithshme të alkaneve 7 Të zbatojë rregullat për emërtimin e alkaneve, alkeneve, alkineve 8 Të shkruajë formulat strukturore kur jepet emri sistematik 9 Të përkufizojë dukuritë e izomerisë 10 Të japë kuptimin e radikaleve 11 Të emërtojë radikalet 1 Të shkruajë reaksione të thjeshta zëvendësimi (reaksione të veprimit të një alkani me halogjenet në prani të dritës) 13 Të ndërtojë dhe emërtojë struktura të cikloalkaneve 14 Të provojë eksperimentalisht vetitë kimike të metanit 15 Të njohë formulën e përgjithshme të alkeneve dhe alkineve 16 Të emërtojë, duke zbatuar rregullat e emërtesës, përfaqësues në serinë homologe të alkeneve e alkineve 17 Të listojë disa veti fizike të alkeneve dhe alkineve 18 Të përkufizojë me fjalët e tekstit reaksionet e adicionit, eleminimit dhe polimerizimit 19 Të njohë përfaqësuesin kryesor të hidrokarbureve aromatike (benzenin) 0 Të tregojë disa nga vetitë fizike dhe kimike të benzenit 1 Të tregojë përbërësit kryesorë të naftës dhe gazit natyror Të njihet me efektet negative që shkakton hollimi i shtresës së ozonit bjektiva mesatarë 1 Të hetojë në rrugë eksperimentale praninë e elementeve në përbërjet organike Të tregojë që atomi i karbonit shfaq vetëm valencën katër në përbërjet organike 3 Të paraqesë struktura vargore dhe ciklike 4 Të ndërtojë formula strukturore, duke u nisur nga formula molekulare dhe anasjelltas 13

14 LIBËR PËR MËSUESIN 5 Të klasifikojë hidrokarburet 6 Të argumentojë formulën e përgjithshme të alkaneve, duke u bazuar në praninë e lidhjeve njëfishe 7 Të emërtojë alkane me varg të degëzuar Të shpjegojë në mënyrë eksperimentale disa veti fizike e kimike të alkaneve, alkeneve, alkineve 8 Të identifikojë pjesëtarët e serisë homologe: alkane, alkene, alkine 9 Të interpretojë tipat e reaksioneve karakteristike për alkanet 10 Të emërtojë rrjedhësit e halogjenuar të alkaneve 11 Të argumentojë formulën e përgjithshme të alkeneve dhe alkineve duke u bazuar në praninë e lidhjeve dyfishe dhe trefishe 1 Të shkruajë formulat strukturore kur jepet emri sistematik 13 Të tregojë disa rrugë që çojnë në sintezën e alkeneve dhe alkineve 14 Të emërtojë alkene dhe alkine me varg të degëzuar 15 Të shkruajë dhe emërtojë formulat strukturore të izomereve të pozicionit për alkenet dhe alkinet 16 Të shpjegojë gatitjen e alkeneve dhe alkineve nëpërmjet reaksionit të eliminimit 17 Të shkruajë reaksionet kimike të vetive të alkeneve dhe alkineve (adicion, polimerizim, djegie) 18 Të përftojë në mënyrë eksperimentale eten dhe etin 19 Të krahasojë alkanet, alkenet, alkinet 0 Të kryejë njehsime stekiometrike në barazimet e reaksioneve organike 1 Të shpjegojë strukturën e benzenit Të emërtojë disa nga homologet e benzenit 3 Të shpjegojë strukturën e naftalenit, antracenit dhe fenantrenit 4 Të vërë në dukje përdorimet e naftës dhe nënprodukteve të saj 5 Të japë shembuj të substancave ozonholluese që çlirohen në atmosferë 6 Të listojë efektet negative dhe pozitive të rrezeve ultravjollcë 7 Të ushtrohet në zgjidhjen e testeve alternative 8 Të kryejë njehsime për gjetjen e masës, vëllimit të gazeve në barazimet e reaksioneve organike 14 bjektiva maksimalë 1 Të argumentojë në bazë të veçorive unitetin e botës inorganike me atë organike Të interpretojë veçoritë e elementit karbon në funksion të lidhjeve kimike që ai formon 3 Të shpjegojë aftësinë që ka karboni për të formuar skelete karbonike 4 Të krahasojë formulat molekulare me ato strukturore 5 Të ndërtojë dhe emërtojë përbërjet izomere për një formulë të dhënë molekulare 6 Të argumentojë nëpërmjet strukturës së alkaneve sjelljen kimike të tyre 7 Të tregojë nëpërmjet reaksioneve vetitë kimike të alkaneve 8 Të shpjegojë në kushte eksperimentale sjelljen e plogët të alkaneve në reaksionet kimike 9 Të korrigjojë formulat kur ato janë të pasakta 10 Të përgjithësojë vetitë kimike të alkaneve nëpërmjet metanit CH 4

15 KIMIA 9 11 Të shpjegojë në mënyrë eksperimentale pangopshmërinë e etenit dhe etinit 1 Të bëjë lidhjen midis alkaneve, alkeneve dhe alkineve në bazë të strukturës së lidhjes dhe formulës molekulare 13 Të kryejë njehsime për përcaktimin e formulave molekulare 14 Të krahasojë qëndrueshmërinë e lidhjes kovalente njëfishe me atë dyfishe dhe trefishe 15 Të shkruajë reaksione adicioni 16 Të paraqesë mekanizmin e reaksioneve të polimerizimit 17 Të kryejë eksperimente laboratorike për vetitë kimike të etenit dhe etinit 18 Të ndërtojë një tabelë ku të pasqyrohen ngjashmëritë dhe ndryshimet midis alkaneve, alkeneve, alkineve 19 Të argumentojë në bazë të strukturës pse benzeni nuk shfaq gjithmonë pangopshmëri 0 Të shkruajë reaksionet e zëvendësimit në ciklin e benzenit 1 Të nxjerrë përfundime mbi rëndësinë e zhvillimit të industrisë së naftës Të përshkruajë ndikimin e (CFC) në hollimin e shtresës së ozonit Kapitulli V Përbërjet organike që përmbajnë oksigjen Në fund të këtij kapitulli nxënësi duhet të jetë i aftë: bjektiva minimalë 1 Të përkufizojë grupin funksionor Të dallojë grupin funksionor në klasa të ndryshme të përbërjeve të oksigjenuara 3 Të dallojë tek alkoolet grupin funksionor hidroksil (-H) 4 Të emërtojë disa alkoole të thjeshta, të ngopura të serisë homologe 5 Të përshkruajë vetitë fizike të alkooleve 6 Të njohë mënyrën e gatitjes së alkooleve 7 Të paraqesë disa veti kimike të alkooleve 8 Të njohë disa përfaqësues të alkooleve me rëndësi praktike 9 Të dallojë grupin karboksilik në mënyrën e lidhjes së tij tek aldehidet dhe ketonet 10 Të njohë formulën e përgjithshme të aldehideve dhe ketoneve 11 Të emërtojë përfaqësuesit më të thjeshtë të aldehideve dhe ketoneve 1 Të njohë disa përfaqësues të aldehideve dhe ketoneve me rëndësi praktike 13 Të përcaktojë grupin funksionor të acideve karboksilike 14 Të emërtojë përfaqësues të thjeshtë në serinë homologe të acideve karboksilike 15 Të përshkruajë vetitë fizike të pjesëtarëve të serisë homologe të acideve karboksilike 16 Të njohë përfaqësuesit më të përdorur të acideve karboksilike 17 Të identifikojë grupin funksionor në klasa të ndryshme të përbërjeve të oksigjenuara 18 Të emërtojë struktura të thjeshta esteresh 19 Të klasifikojë lyrat sipas prejardhjes së tyre 15

16 LIBËR PËR MËSUESIN 0 Të shprehë reaksionin e sapunifikimit 1 Të listojë disa lloje detergjentësh sipas përdorimit të tyre praktik bjektiva mesatarë 1 Të klasifikojë përbërjet organike që përmbajnë oksigjen në bazë të grupit funksionor Të tregojë ndryshimet midis grupeve funksionore në klasa të ndryshme 3 Të provojë në kushte eksperimentale vetitë kimike të alkooleve dhe fenoleve 4 Të dallojë strukturën e një fenoli nga një alkool 5 Të klasifikojë alkoolet në bazë të: a radikalit; b llojit të karbonit; c numrit të grupeve hidroksile 6 Të njohë rrugën e përftimit të acideve karboksilike 7 Të provojë nëpërmjet eksperimentit vetitë kimike të aldehideve e ketoneve 8 Të njohë mënyrat e përftimit të aldehideve dhe ketoneve nëpërmjet oksidimit të alkooleve 9 Të emërtojë alkoolet në bazë të rregullave të emërtesës sistematike (IUPAC) 10 Të shpjegojë ndryshimet fizike në serinë homologe të alkooleve 11 Të shkruajë reaksionet kimike të oksidimit të alkooleve primare dhe sekondare 1 Të njohë mënyrat e gatitjes së metanolit, etanolit, glicerinës 13 Të tregojë vlerat e përdorimit të tyre në jetën e përditshme 14 Të klasifikojë fenolet në bazë të numrit të grupit hidroksilik të vendosura në cikël 15 Të emërtojë homologë të rëndësishëm të fenoleve 16 Të njohë mënyrat e gatitjes së fenolit në industri dhe laborator 17 Të japë shembuj reaksionesh reduktimi dhe oksidimi për aldehidet dhe ketonet 18 Të listojë disa vlera të përdorimit praktik të përfaqësuesve kryesorë të aldehideve dhe ketoneve 19 Të përshkruajë lidhjet kimike në grupin funksionor karboksilik 0 Të paraqesë nëpërmjet reaksioneve kimike etapat e oksidimit për përftimin e acideve karboksilike 1 Të argumentojë disa veti kimike te përfaqësuesit kryesorë të acideve Të interpretojë shkallën e oksidimit duke kaluar nga alkanet deri tek acidet karboksilike 3 Të përcaktojë strukturën e lyrave 4 Të tregojë nëpërmjet eksperimentit vetitë e lyrave 5 Të analizojë strukturën e sapuneve 6 Të përcaktojë strukturën e molekulës së një detergjenti sintetik 7 Të provojë eksperimentalisht gatitjen e sapunit 16 bjektiva maksimalë 1 Të tregojë ndikimin e grupeve funksionore në përbërjet organike Të hartojë një skemë lidhëse midis klasave të përbërjeve organike, formulës së përgjithshme, grupit funksionor dhe emërtimit të grupit 3 Të tregojë anë të përbashkëta e dalluese midis tyre 4 Të emërtojë sipas sistemit IUPAC dhe mënyrës së vjetër (disa përfaqësues) 5 Të ndërtojë formula strukturore për alkoolet izomere të pozicionit

17 KIMIA 9 6 Të nxjerrë përfundime mbi vetitë fizike dhe kimike të përfaqësuesve kryesorë të alkooleve 7 Të argumentojë në mënyrë eksperimentale vetitë acide të fenoleve 8 Të demonstrojë në rrugë eksperimentale ndryshimet në vetitë kimike midis alkooleve dhe fenoleve 9 Të ndërtojë formulat strukturore të aldehideve dhe ketoneve izomere 10 Të krahasojë vetitë reduktuese të aldehideve dhe ketoneve 11 Të argumentojë vetitë acide në bazë të strukturës së grupit karboksilik 1 Të emërtojë acide karboksilike me varg të degëzuar 13 Të paraqesë mënyrën e shpërbashkimit të acideve karboksilike 14 Të paraqesë vetitë kimike të acideve 15 Të shprehë në mënyrë të përmbledhur lidhjen gjinore midis klasave të ndryshme të përbërjeve organike dhe inorganike 16 Të interpretojë reaksionin e esterifikimit dhe të hidrolizës 17 Të shkruajë reaksionet e përftimit të triglicerideve 18 Të interpretojë vetitë larëse të sapuneve 19 Të konkludojë në përparësinë e detergjenteve sintetike në vend të sapuneve 0 Të zgjidhë ushtrime stekiometrike për gjetjen e formulës molekulare dhe strukturore Karbohidratet bjektiva minimalë 1 Të përcaktojë elementet përbërëse të karbohidrateve Të klasifikojë karbohidratet 3 Të klasifikojë monosakaridet 4 Të listojë disa përfaqësues të rëndësishëm të karbohidrateve 5 Të njohë vlerën e përdorimit të tyre praktik bjektiva mesatarë 1 Të emërtojë karbohidratet në bazë të grupit funksionor Të klasifikojë karbohidratet duke u bazuar në strukturën e tyre 3 Të shkruajë reaksionin e hidrolizës së disakarideve bjektiva maksimalë 1 Të argumentojë vetitë e monosakarideve në bazë të grupit funksionor Të tregojë veçori të përbashkëta dhe dalluese të polisakarideve dhe disakarideve 3 Të hartojë një tabelë përmbledhëse që tregon klasifikimin, formulat molekulare strukturore dhe vetitë e karbohidrateve 17

18 LIBËR PËR MËSUESIN Proteinat, roli i proteinave për jetën bjektiva minimalë 1 Të paraqesë formulën strukturore të një aminoacidi Të njohë strukturën e proteinave bjektiva mesatarë 1 Të paraqesë mekanizmin e formimit të lidhjes peptidike Të përshkruajë strukturat e proteinave bjektiva maksimalë 1 Të përcaktojë vetitë e proteinave Të tregojë rolin e proteinave në jetën e gjallesave bimore dhe shtazore Model teme mësimore Tema: Elementi galvanik Për këtë temë mësuesi duhet të ketë parasysh objektivat mësimorë dhe ato të programit Duke u bazuar në nivelet e nxënësve në klasë ai ndërton punën, duke hartuar një plan ditor në të cilin vendos objektivat dhe metodat që do të ndjekë për realizimin e tyre bjektivat që i përkasin kësaj teme mësimore të ndara sipas tri niveleve janë: bjektiva të nivelit të parë Në fund të kësaj teme nxënësi duhet: Të përshkruajë ndërtimin e elementit galvanik Të dallojë anodën nga katoda (shenjat e tyre) Të shpjegojë kur qarku është i hapur dhe kur është i mbyllur Të përshkruajë zhvillimin e procesit në elementin galvanik Të listojë tipa baterish bjektiva të nivelit të dytë Të përkufizojë dy (1 dhe ) rrjedhimet që dalin nga rradha e aktivitetit Të shkruajë duke u nisur nga funksionimi i elementit galvanik gjysmë reaksionet redoks që zhvillohen nëpër elektroda dhe reaksionin e përgjithshëm Të njehsojë ndryshimin e masës së elektrodave në një element galvanik 18 bjektiva të nivelit të tretë

19 KIMIA 9 Të interpretojë në parim si funksionon çdo lloj elementi galvanik Të shpjegojë nga ana elektrokimike pse lëvizin elektronet dhe jonet në qarkun e mbyllur Të argumentojë pse funksionimi i një elementi galvanik është i përkohshëm Të hartojë një listë me shembuj të përdorimit praktik të elementit galvanik Të modelojë një bateri Të tregojë funsionimin e saj Konceptet kryesore: radhë aktiviteti, elektrokimi, element gavanik, elektrodë, anodë, katodë, gjysëm reaksion, reaksion i përgjithshëm, masë e anodës apo e katodës, përcjellës elektronik, përcjellës jonik etj Mjetet e punës: element galvanik ose në mungesë të tij merren, dy gota kimike, dy pllaka metalike (Zn dhe Cu) ose dy shufra të tjera metalike, përcjellësa të rrymës elektrike, tretësira ujore të kripërave të metaleve që janë në përbërje të pllakave apo shufrave, tub në formën e germës U i mbushur me agar agar, limona, elektroda të gatshme, fleta vizatimi, lapsa me ngjyra, tabelë e radhës së aktivitetit të metaleve, tabela e zezë etj Fillimi i mësimit, koha 45 min Struktura e mësimit Fazat e strukturës Parashikimi Ndërtimi i njohurive Përforcimi Metodat Veprimtaritë e Nx dhe Koha rganizimi i Nx DDM DDM Hartë koncepti Diskutim i ideve (35 ) Nxitje për të zhvilluar të gjykuarin përmbledhës (10 ) Të gjithë nxënësit ZHVILLIMI I RËS MËSIMRE Parashikimi Di /Dua të di/mësova Mësuesi/ja ndërton tabelën e mëposhtme në dërrasën e zezë Nxënësit ndahen në tri grupe pune Grupet e punës punojnë: i pari me ndërtimin e aparatit të elementit galvanik (nën kujdesin e mësuesit), i dyti me nxjerrjen e pyetjeve që do t i drejtojë grupit të parë dhe grupi i tretë shënon përgjigjet në një fletë format ose një përfaqësues i tyre i shkruan në dërrasë Kjo fazë zgjat rreth dhjetë minuta 19

20 LIBËR PËR MËSUESIN Di Dua të di Mësova Grupi i dytë i drejton pyetjet grupit të parë: 1 Cilat janë pajisjet e nevojshme që duhen për të ndërtuar një element galvanik? Cila pjesë funksionon si katodë (+) dhe cila si anodë (-) dhe pse? 3 Si mbyllet qarku? Grupi i parë me ndihmën e mësuesit (nxënësit veprojnë mësuesi shpjegon): 1 di të shpjegojë radhën e aktivitetit të metaleve; di të përdorë figurat e librit në funksion të ndërtimit të elementit galvanik; 3 di të japë shpjegim për metalin që është katodë dhe për metalin që është anodë; 4 di të shpjegojë si mbyllet qarku 1 Ku dhe si merren mjetet e nevojshme për të ndërtuar elementin galvanik? Si përcaktohet anoda dhe katoda? 3 Se qarku mbyllet kur vendoset ura lidhëse midis dy gotave kimike (gjysmë elementet) 4 Të ndërtoj një element galvanik Ndërtimi i njohurive: Di /Dua të di/mësova Në stadin e parë të kësaj faze, e cila zgjat 15 nga 5 që është e gjithë faza, mësuesi/ja iu kërkon nxënësve: a) të shkruajnë simbolet e metaleve përbërëse të pllakave metalike; b) të bëjnë pyetje rreth funksionimit të elementit galvanik; c) të shkruajnë gjysmëreaksionet që ndodhin në elektroda Më pas ajo iu jep nxënësve informacionin për ndryshimin e masës së katodës dhe anodës, në përputhje me elementin galvanik të ndërtuar dhe jep shembuj të zgjidhur dhe të pazgjidhur Di Dua të di Mësova Grupi i parë i bën pyetje grupit të tretë: 1 çfarë ndodhi në anodë dhe katodë? si lëvizin elektronet dhe jonet në elementin galvanik? 3 cila nga elektrodat u rrit në masë dhe cila u zvogëlua në masë? 4 si njehsohet masa e rritur e katodës dhe masa e zvogëluar e anodës? 5 përse shërben një element galvanik? Grupi i tretë: 1 di të ndërtoj elementin galvanik, di të mbyll qarkun, 3 di të përcaktoj anodën dhe katodën si dhe të bëj njehsime Grupi i dytë: 1 të shkruaj gjysmëreaksionet dhe reaksionin e përgjithshëm duke përdorur simbolet kimike të elementeve dhe zbatuar njohuritë e marra për rradhën e aktivitetit, se elektronet lëvizin nga anoda drejt katodës dhe jonet në tretësira lëvizin në drejtim të kundërt me atë të elektroneve, 3 se masa e katodës rritet, ndërsa masa e anodës zvogëlohet, 4 të njehsoj masën e rritur të katodës dhe masën e zvogëluar të anodës duke bërë raportet midis joneve që kalojnë nga anoda në tretësirë me ato që depozitohen në katodë dmth, duke u bazuar në dy gjysmëreaksionet, 5 se funksioni i elementit galvanik është të prodhojë energji elektrike duke shpenzuar energji kimike 0 Realizimi i kuptimit Kjo fazë mund të zgjasë 10 Në fund të fazës së realizimit të kuptimit ndërtohet një tabelë me çështjet përmbledhëse DDM

21 KIMIA 9 Di Dua të di Mësova 1 radhën e aktivitetit të metaleve të përdor figurat e librit në funksion të ndërtimit të elementit galvanik 3 të jap shpjegim për metalin që duhet të jetë katodë dhe për metalin që duhet të jetë anodë 1 si ndërtohet një element galvanik? si funksionon ai? 3 cili është qëllimi i përgatitjes së elementit galvanik? 4 si kryhen njehsimet duke njohur mirë funksionimin e elementit galvanik? 1 të ndërtoj një element galvanik dhe tipa baterish si psh të shpjegoj si funksionon ai, 3 të shndërroj energjinë kimike në energji elektrike, 4 të njehsoj ndryshimet e masave të katodës dhe anodës Përforcimi: Hartë për elementin galvanik Mësuesi/ja në këtë fazë të ripërforcimit të njohurive, e cila mund të zgjasë rreth 10 minuta, iu kërkon grupeve të punës të kompozojnë një hartë se si mund të lidhen konceptet që mësuan me njëri-tjetrin Më pas mund të ngrejë një nxënës në tabelë dhe ai të vizatojë hartën e koncepteve për elementin galvanik 1

22 LIBËR PËR MËSUESIN Prodhohet energji elektrike Përbërja: Ena 1 Zn S4 + pllakë Zn Përbërja: Ena CuS4 + pllakë Cu Harxhohet energji kimike Katoda prej Cu rritet në masë Elementi galvanik Cu-Zn Përbëhet nga ura lidhëse Përbëhet nga fijet përçuese që lidhin pllakat prej Cu dhe Zn Kur anoda prej Zn tretet elementi galvanik nuk funksionon Pllaka e Cu shërben si katodë (+) Pllaka e Zn shërben si anodë (-) Vlerësimi i nxënësve: Nxënësit vlerësohen për: aftësinë e tyre për të shpjeguar vetitë e metaleve dhe joneve të tyre mbi bazën e koncepteve të njohura te radha e aktivitetit, aftësinë e tyre në përshkrimin, ndërtimin dhe shpjegimin e elementit galvanik, argumentet që japin për ndryshimet e masave të anodës dhe katodës si dhe kohën e funksionimit të elementit galvanik, shprehitë e punës në grup, interpretime, përfundime, përgjithësime, krahasime brenda elementeve që marrin pjesë si anodë apo si katodë në një element galvanik Më poshtë po paraqesim ushtrimet pas çdo teme mësimore të zgjidhura Janë përjashtuar temat e detyrave eksperimentale dhe ato të ushtrimeve të zgjidhura

23 KAPITULLI I Energjia dhe shndërrimi kimik Tema 11: Energjia Pyetje dhe ushtrime 1 Si e përfytyroni energjinë? Energjia përfytyrohet në forma të ndryshme, si aftësi për të kryer punë (ilustroje me shembuj) Me se e masim atë? Energjia matet me punën e kryer gjatë së cilës shpenzohet energji, duke shkaktuar ndryshime fizike e kimike të materies 3 Pse themi që energjia e strukturave të lidhjeve është energji potenciale? Energjia e strukturave të lidhjeve është energji potenciale Ajo është pjesë e energjisë së brendshme dhe varet nga forcat e bashkëveprimit molekular, kur këto forca janë të mëdha, si psh në gjendjen e ngurtë kristalore, energjia potenciale është e madhe dhe zvogëlohet gjatë kalimit të lëndës në gjendje të lëngët e të gaztë 4 Si quhet energjia e lëvizjes së grimcave? Energjia e lëvizjes së grimcave quhet energji kinetike 5 Jepni shembuj të kthimit të energjisë kinetike në energji potenciale Një shembull që tregon se energjia kinetike shndërrohet në energji potenciale, është shndërrimi i ujit nga gjendja e gaztë në të lëngët deri në gjendje të ngurtë 6 Si ndryshon energjia kinetike dhe potenciale e grimcave të materies gjatë dukurive të mëposhtme? Plotësoni tabelën Dukuria Ek > Ep Ep > Ek Tajfuni + - Uji i lumit që rrjedh + - Kthimi i squfurit nga avull në lëng - + Kalimi i ujit në avull + - Ngrirja e ujit - + Një sportist në stërvitje + - Foshnja në gjumë - + 3

24 LIBËR PËR MËSUESIN Tema 1: Reaksionet ekzotermike dhe endotermike Pyetje dhe ushtrime 1 Ktheni në barazime termokimike reaksionet: H (g) + Cl (g) HCl (g) Ca (ng) + H (l) Ca(H) (l) N (g) + (g) N (g) N (g) + (g) N (g) çlirohen 369, kj çlirohen 653 kkal thithet 173 kj thithet 106 kj Zgjidhje: H (g) + Cl (g) = HCl (g) kj Ca (ng) + H (l) = Ca(H) (l) kkal N (g) + (g) kj = N (g) N (g) + (g) kj = N (g) Cilat nga reaksionet e mëposhtme janë ekzotermike dhe cilat janë endotermike? Na (ng) + Cl (g) NaCl (ng) kj PCl 5(ng) kj PCl 3(g) + Cl (g) 3 H (g) + N (g) NH 3(g) + 9 kj CH 4(g) kj/ mol -1 C (ng) + H (g) Na (ng) + Cl (g) NaCl (ng) kj (reaksion ekzotermik) PCl 5(ng) kj PCl 3(g) + Cl (g) (reaksion endotermik) 3 H (g) + N (g) NH 3(g) + 9 kj (reaksion ekzotermik) CH 4(g) kj/ mol -1 C (ng) + H (g) (reaksion endotermik) 3 Shpjegoni termat: reaksion ekzotermik, reaksion endotermik, efekt termik, energji e brendshme e substancave, barazim termokimik, ligji i ruajtjes së energjisë 4 Reaksion ekzotermik është reaksioni kimik që shoqërohet me çlirim energjie Reaksion endotermik është reaksioni kimik që shoqërohet me thithje energjie Efekt termik është sasia e energjisë që thithet ose çlirohet gjatë reaksionit kimik dhe shënohet meδh Energji e brendshme është shuma e energjisë potenciale dhe kinetike: E = Ep + Ek Barazim termokimik është barazimi kimik, i cili shoqërohet me efektin termik të reaksionit dhe shënimin e gjendjes fizike të substancave në reaksion Ligji i ruajtjes së energjisë është ligji që pohon se Energjia nuk krijohet nga hiçi dhe nuk shndërrohet në hiç Ajo shndërrohet nga një formë në një tjetër

25 KIMIA 9 Tema 13: Punë praktike eksperimentale: Reaksionet ekzotermike dhe endotermike Pyetje dhe ushtrime 1 Si klasifikohet energjia e brendshme? Energjia e brendshme klasifikohet si energji e brendshme e substancave nistore që shënohet me En, dhe energji e produkteve që shënohet me Ep Cila është lidhja midis ΔH, En dhe Ep gjatë reaksioneve ekzo- dhe endotermike? a) Kur En > Ep => ΔH < 0, reaksioni është ekzotermik b) Kur En < Ep => ΔH > 0, reaksioni është endotermik 3 E saktë apo e gabuar është shprehja? Vendosni shkronjën S ose G në kutitë bosh - Efekti termik i një reaksioni ekzotermik është një numër më i madh se zero (e gabuar) - Në një reaksion endotermik, En > Ep (e gabuar) - Energjia e brendshme e një substance rritet kur ajo kalon nga gjendja e lëngët në gjendje të ngurtë (e gabuar) - Energjia kinetike nuk shndërrohet gjithmonë në energji potenciale (e gabuar ) - Për një reaksion endotermik a mund të shkruajmë Ep En = ΔH >0? (e saktë) 4 Klasifikoni në ekzotermike dhe endotermike reaksionet e mëposhtme: a) Mg (ng) + (g) Mg (ng) ΔH = -104 kj b) C (g) + (g) C (g) ΔH = -566 kj c) N (g) + (g) N (g) ΔH = +106 kj d) CH (g) + 5 (g) 4C (g) + H (g) ΔH = -51 kj e) C (ng) + (g) C (g) ΔH = -394 kj f) H (l) H (g) + (g) ΔH = +57 kj a) Reaksion ekzotermik b) Reaksion ekzotermik c) Reaksion endotermik d) Reaksion ekzotermik e) Reaksion ekzotermik f) Reaksion endotermik 5

26 LIBËR PËR MËSUESIN 5 Në reaksionin: H (l) H (g) + (g), ΔH = +57 kj gjeni sa do të jetë sasia e energjisë që thithet, nëse gjatë shpërbërjes së ujit do të përftohen 33,6 litra hidrogjen Sa g ujë janë shpërbërë në këtë rast? Zgjidhje: Të dhëna: Vl H = 336 l, ΔH =?, m g H =? Hapi I: Arsyetojmë në bazë të reaksionit, kur çlirohen mole H ose 4 l H thithet 57 kj Ndërtojmë raportet: 4lH 57kJ =, x = 49 kj 336lH xkj Hapi II: Njehsojmë masën e ujit të shpërbërë, duke ndërtuar raportin: mh g VH l = M, H VH m zëvendësojmë y 336l = mol 18 g / mol mol 4 l / mol, y = 7 gr 6 Cili prej reaksioneve është ekzotermik: a) CH 4(g ) + N (g) HCN (g) + NH 3(g) -164kJ, b) Fe 3(ng) + 3C (g) Fe (ng) + 3C (g) + 4,8kJ a) Reaksion endotermik b) Reaksion ekzotermik 6

27 KAPITULLI II Reaksionet redoks Tema 1: Numri i oksidimit Pyetje e ushtrime 1 Përcaktoni drejt cilit atom do të zhvendoset çifti elektronik i përbashkët në molekulat e substancave të mëposhtme: HBr, H, CH 4, NaH, NH 3, HF, C HBr, H, CH 4, NaH, NH3, HF, C Shpjegoni fjalët: lidhje jonike, çift elektronik, valencë, çift elektronik i baraslarguar, numër oksidimi Lidhje jonike është lidhja e realizuar midis joneve me ngarkesa të kundërta elektrike, të formuara nga atomet e metaleve dhe jometaleve Çift elektronik është çifti që krijohet midis elektroneve lidhëse të dy atomeve Valencë është aftësia që ka një atom për t u lidhur me një numër të caktuar atomesh të një elementi tjetër Çift elektronik i baraslarguar është çifti elektronik i përbashkët që vendoset midis dy atomeve të njëjta ose me elektronegativitet të njëjtë që e tërheqin çiftin me forca të barabarta Numër oksidimi: Numri i oksidimit të një elementi shpreh numrin e elektroneve që zhvendosen plotësisht ose pjesërisht në përbërjet kimike nga një atom te tjetri 3 Përcaktoni valencën e elementeve në përbërjet: NH 3, N, N 3, P 5, Fe, Na, Cl 3 Zgjidhje: III I NH 3 IV II N,, III II N, 3 V II P, 5 II II Fe, I II Na, III II Cl 3 4 Argumentoni ndryshimin midis no dhe valencës Numri i oksidimit është një numër me shenjë dhe i ndryshëm në përbërje të ndryshme Valenca është një numër absolut, pa shenjë 7

28 LIBËR PËR MËSUESIN 5 Si llogaritet vlera e no? Vlera e no të një atomi është e barabartë me numrin e elektroneve që atomi jep, merr, tërheq ose shtyn 6 Bazuar në vendet e tyre në sistemin periodik, përcaktoni sa elektrone kanë në nivelin e jashtëm atomet e elementeve: Ca, Al, S,, P, Si Ca, ndodhet në grupin II-A të sistemit periodik, kjo do të thotë që ai ka e - në shtresën e jashtme Al, është element i grupit III- A, pra ka 3e - në shtresën e jashtme S, është element i grupit VI-A, pra ka 6e - në shtresën e jashtme, është element i grupit VI-A, pra ka 6e - në shtresën e jashtme P, është element i grupit V-A, pra ka 5e - në shtresën e jashtme Si, është element i grupit IV-A, pra ka 4e - në shtresën e jashtme 7 Plotësoni tabelën, duke u nisur nga strukturat e molekulave të substancave të mëposhtme Përbërja kimike Lloji i lidhjes kimike Valenca e secilit element Ngarkesa e mendar (numri i oksidimit) H Kovalente polare I II H + 1 H Cl Kovalente e pastër I Cl 0 Cl KBr Jonike I I K Br K Br MgCl Jonike II I Mg Cl + 1 Mg Cl Tema Rregulla për përcaktimin e numrave të oksidimit Pyetje dhe ushtrime 8 1 Në përbërjet e mëposhtme, atomi i cilit element ka numër oksidimi zero: HCl, H, He, NH 3, S, P, Ni,Cu, HBr, P 3?

29 KIMIA 9 0 H, He, P, Ni, 0 Cu Përcaktoni numrat e oksidimit të secilit prej atomeve të elementeve në përbërjet e mëposhtme: H, K, C 3 -, P 5, Ag, NH 3, P 4 3-, N 3-, NH K, [ ] 3 H, C +, P, 5 Ag, NH 3, [ P 3 4], + 5 3, [N ] [NH ] E saktë apo e gabuar: Numri i oksidimit të atomit të elementit squfur, në përbërjet e mëposhtme, është sa numri i shënuar në tabelë ose jo Vendosni shkronjën S ose G në kolonën e tretë Përbërja Numri i oksidimit të S S apo G K S - S S -4 G S 3 +6 S Al S 3 + G S 8 +6 G ZnS +6 G SCl + S 4 Në përbërjet e mëposhtme përcaktoni numrat e oksidimit të atomeve të çdo elementi: Cr 3, Cr 3, Mn 3, Mn 3, PbCl, SnCl 4, ZnS, Cu, SiF 4, N, N 5 + 3, Cr 3 Cr, , Mn 3 Mn 3, + 1 PbCl, SnCl 4, + Zn S, Cu + -, Si +4-1 F 4, N, N5 5 Korrigjoni shprehjet e gabuara: a- atomi i oksigjenit te përbërja me formulë molekulare K shfaq no = -1 b- atomi i jodit te joduri i hidrogjenit (HI) shfaq no = -1 c- atomi i bariumit te përbërja me formulë molekulare BaCl shfaq no = + d- atomi i hidrogjenit në të gjitha përbërjet shfaq no = +1 9

30 LIBËR PËR MËSUESIN a) no = -, b) e saktë, c) e saktë, d) përjashtim bëjnë hidruret e metaleve ku ai shfaq no = -1 Tema 3: Ushtrime mbi përcaktimin e numrave të oksidimit Pyetje dhe ushtrime 1 Plotësoni shprehjet: a Atomi i azotit në përbërjen me formulë molekulare KN 3 ka no = b Valenca e oksigjenit te hidroksidi i argjendit (AgH) është c Në përbërjen me formulë molekulare BCl 3, atomi i borit e ka no = a) + 5 KN 3 b) II Ag H c) + 3 BCl 3 Argumentoni pse shuma algjebrike e no, në përbërjet e mëposhtme, është zero: CH 4, Na 3 P 4, S 3, K S 4, Al(H) CH4 a) atomi i elementit H e ka no +1 (rregulli 9) b) atomi i elementit C e ka no -4 (rregulli 10) Na 3 P 4 : a) atomi i elementit Na e ka n0 = +1 (rregulli 5) b) atomi i elementit e ka n0 = - (rregulli 8) c) no i elementit P shënohet me x Shuma algjebrike e no është: 3 (+1) + x + 4 (-) = 0 x = 5 S 3 : a) atomi i elementit e ka no = - (rregulli 8) b) atomi i elementit S e ka no = +6 (rregulli 10) K S 4 : a) atomi i elementit K e ka no = +1 (rregulli 5) b) atomi i elementit e ka no = - (rregulli 8) c) shënojmë me x n0 të S, shuma algjebrike e no është: (+1) + x + 4 (-) = 0 x=+6 Al(H) 3 : a) atomi i elementit e ka no = - (rregulli 8)

31 KIMIA 9 b) atomi i elementit H e ka no = +1 (rregulli 9) c) atomi i elementit Al shënohet me x, shuma algjebrike e no është: x + 3 (-) + 3 (+1) = 0 x = +3 3 Në tabelë janë paraqitur formulat kimike të molekulave ose joneve përbërëse të disa substancave Përcaktoni valencën dhe no për atomet e secilit element Jon ose molekulë Valenca për çdo element no për çdo element Jon ose molekulë Valenca për çdo element no për çdo element H I II H + 1 H H + +S 4 - I VI II H S H S 4 IV SiH 4 Si H 4 I Si H 4 I VII II KMn 4 K Mn K Mn 4 NaCl I I NaCl NaCl Ba(H) Ba II ( II H I ) Ba( H ) MgS II II Mg S + Mg S III N 3 N 3 III + 3 N 3 4 Përcaktoni no të atomeve të elementeve të nënvizuara: Na S 4 H I K Cr 4 CaH S NH 4 Cl Pb F Fe(N 3 ) Fe Cl Fe(H) 3 Fe 3 NH 3 NH 4 N 3 Al 3 HCl K 3 P 4 ZnS H S KMn 4 Cr 3 Cl HCl Cl 5 0 I 0 0 S Na S 4 H K Cr N H Cl 4 Ca H Pb 31

32 LIBËR PËR MËSUESIN 0 Fe Fe( N ) 3 Fe NH 3 Fe( H ) 3 Fe3 1 H Cl NH N 4 3 Al H + S 5 + K3 P K Mn 4 3 Zn S Cr Cl HCl 3 Cl 5 Tema 4: Proceset e oksidimit dhe reduktimit Reaksionet redoks Pyetje dhe ushtrime 1 Ç ndryshim kanë termat: proces oksidimi nga oksidues, proces reduktimi nga reduktues? Procesi i oksidimit është proces që shoqërohet me largimin e elektroneve dhe rritjen e no ksidues është substanca, atomet e së cilës kanë pësuar procesin e reduktimit Proces reduktimi është procesi që shoqërohet me marrje të elektroneve dhe ulje të no Reduktues është substanca, atomet e së cilës kanë pësuar procesin e oksidimit Në gjysmëreaksionet e poshtëshënuara përcaktoni procesin, agjentin oksidues dhe agjentin reduktues: Fe + Fe +3 Al 0 Al +3 Ag +1 Ag 0 S - S +6 Cu + Cu 0 Cl 0 Cl -1 3 Fe + Fe +3 Ag +1 Ag 0 Cu + Cu 0 Al 0 Al +3 oksidim (Fe +, agjent reduktues) reduktim (Ag +1, agjent oksidues) reduktim (Cu +, agjent oksidues) oksidim (Al 0, agjent reduktues)

33 KIMIA 9 S - S +6 Cl 0 Cl -1 oksidim (S -, agjent reduktues) reduktim (Cl 0, agjent oksidues) 3 Përcaktoni numrat e oksidimit të atomeve të elementeve përbërëse të substancave nistore e produkt në reaksionet e mëposhtme: KMn 4 +16HCl KCl+MnCl +5Cl +8H K+H KH+H Na Na K Mn + 16 H Cl K Cl+ MnCl + 5Cl + 8 H K+ H KH+ H Na Na + 4 Ç janë reaksionet redoks, si mund t i dallojmë ato nga një reaksion i zakonshëm? Reaksionet redoks janë reaksionet që shoqërohen me ndryshime të no nga substancat nistore në ato përfundimtare Në një reaksion të zakonshëm, nuk ka ndryshim të no midis substancave nistore e përfundimtare 5 Cilat nga reaksionet e mëposhtme nuk janë redoks? KCl 3 KCl + Mg+C MgC 3 S+Cl SCl N + 3H NH 3 Ca+H Ca(H) 3S +4HN 3 3S +4N+H K Cl K Cl + (reaksion redoks) S+ Cl S Cl (reaksion redoks) Ca+ H Ca( H ) (reaksion jo redoks) Mg + C Mg C (reaksion jo redoks) N + 3H NH (reaksion redoks) S+ 4HN 3S + 4N+ H (reaksion redoks) 3 33