LIBËR PËR MËSUESIN K I M I A 11 (bërthamë)

Transcript

1 Nina Guga Edlira Tako LIBËR PËR MËSUESIN K I M I A 11 (bërthamë) BOTIME

2 BOTIME Të gjitha të drejtat janë të rezervuara Pegi 2012 Të gjitha të drejtat lidhur me këtë botim janë ekskluzivisht të zotëruara nga shtëpia botuese Pegi sh.p.k. Ndalohet çdo riprodhim, fotokopjim, përshtatje, shfrytëzim ose çdo formë tjetër qarkullimi tregtar pjesërisht ose tërësisht pa miratimin paraprak nga botuesi. Shtëpia botuese: Tel: cel: Sektori i shpërndarjes: Tel/Fax: Cel: Shtypshkronja: Tel: Cel: shtypshkronjapegi@yahoo.com

3 PËRMBAJTJA Hyrje 4 Plani mësimor 5 Objektivat sipas kapitujve mësimor 20 MODUL 1: Temat : Hidrokarburet e pangopura 25 MODUL 2: Ushtrime Të zgjidhura e të pa zgjidhura 37 MODUL 3: Tema: Pune praktike eksperimentale: vetitë e acideve karboksilike dhe sinteza e aspirinës (acidi acetil salicilik) 41 MODUL 4: Grupet funksionore të përbërjeve organike 49 MODUL 5: Test semestral 51 MODUL 6: Situata të mendimit kritik 58

4 KIMIA 11 HYRJE Ky tekst i përgatitur nga autorët vjen në ndihmë të mësuesve, të cilët do të zbatojnë programin lëndor të kimisë së klasës së 11 të. Në këtë tekst është parashikuar të jepen tre komponentë të rëndësishëm për mësuesin: a) model plani mësimor i hartuar nga autorët, b) objektivat për çdo kapitull, c) programi lëndor i miratuar nga MASH-i. Bazuar në këta komponentë janë përgatitur module mësimore për rubrika të ndryshme të trajtuara në tekst si: a) tema mësimore, b) ushtrime, c) përsëritje (ripunojmë së bashku), d) testime, e) projekt kurrikular. 4

5 LIBËR PËR MËSUESIN PLANI MËSIMOR 72 orë (36 javë x 2 orë/javë = 72 orë) Theksojmë se është mësuesi ai që vendos se si do ti shpërndajë orët e projekteve dhe testeve, ndërsa orët e tjera janë të planifikuara nga autorët në bazë objektivave të programit. Në tabelën e mëposhtme nga autorët janë sugjeruar orët për njohuri të reja dhe ato të përpunimit, të cilat janë me përafërsi, mbasi mësuesi mund të ndërhyjë në planifikimin e tyre. Duhet theksuar se midis tyre nuk ka ndonjë kufi të prerë absolut, mbasi dhe gjatë marrjes së njohurive të reja brenda një temë mësimore mësuesi përpunon njohuri të marra nga një ose disa orë më parë për të arritur tek konceptet e reja. 5

6 KIMIA 11 Kreu Orë teorike Orë ushtrime Orë punë praktike eksperimentale Orë Ese ose referat Orë projekt Orë përsëritje Orë test Total Përpunim njohurish I II III IV V Total orë

7 Orë Kreu Objektivat e temave Tema mësimore për çdo orë mësimi Materiale burimor e mjete mësimore 1 shpjegon kuptimin e termave numër oksidimi; liston rregullat e përcaktimit të numrave të oksidimit; njehson numrat e oksidimit të elementeve në përbërje të ndryshme. 1.1 Numri i oksidimit Teksti, skemat dhe figurat e temës mësimore 2 zbaton në ushtrime rregullat e vendosjes së n.o.; përcakton saktë n.o. në përbërjet dyjare dhe trijare; dallon reaksionet redoks nga ato joredoks nga ndryshimi i numrave të oksidimit. 1.2 Përcaktimi i numrave të oksidimit në përbërjet kimike. Dallimi i reaksioneve redoks nga ato joredoks Teksti, tabela 3 4 I. Reaksionet redoks. Elektrokimia (14 orë) (8T, 1P, 2U, 2P.prakt., 1D.K përkufizon procesin e oksidimit dhe atë të reduktimit; përcakton reduktuesin dhe oksiduesin, substancën që oksidohet dhe atë që reduktohet në një reaksion redoks; liston rregullat e vendosjes së koeficientëve në reaksionet redoks; vendos koeficientet në reaksionet redoks; zgjidh ushtrime të thjeshta mbi përcaktimin e n.o. në përbërjet kimike dhe reaksionet redoks; tregon me shëmbuj ndryshimin e n.o. në përbërje të ndryshme; barazon koeficientët në reaksione të ndryshme e të thjeshta; ndërton skema të këmbimit elektronik, barazon koeficientët edhe për reaksione më të ndërlikuara. 1.3 Reaksionet e oksido-reduktimit. Kthimi i reaksioneve redoks në barazime kimike 1.4 Ushtrime të zgjidhura: Numri i oksidimit dhe reaksionet redoks Libri i ushtrimeve, teksti Teksti + libri i ushtrimeve 5 vë në dukje përdorimet e elektrokimisë; shpjegon ndërtimin dhe funksionimin e elementit galvanik; tregon me shëmbuj si paraqitet shkurt një element galvanik; dallon gjysmë elementin e oksidimit nga gjysmëelementi i reduktimit( anodën nga katoda); shkruan reaksionet që zhvillohen në dy gjysmëelementet liston tipe elementesh galvanike, si pila, bateri etj. 1.5 Elementi galvanik. Elektrokimia. Teksti, Element galvanik Shënime 7

8 8 1.6 Potencialet standarde të elektrodave. Elektroda standarde e hidrogjenit Tekst. L.U. Kimisë. Skema e figura të tekstit Materiale burimor e mjete mësimore Orë Kreu Objektivat e temave Tema mësimore për çdo orë mësimi përkufizon potencialin elektrodik standard të reduktimit të një elementi; krahason potencialet elektrodike standarde të reduktimit të elementeve të ndryshme me ato të elektrodës standarde të hidrogjenit; përkufizon forcën elektromotore të një elementi galvanik; njehson f.e.m. të një elementi. 6 Teksti, figurat e temës mësimore Libri i ushtrimeve 1.7 Ushtrime të zgjidhura: Proceset redoks në elementet galvanike Zgjidh ushtrime për përcaktimin: a) e anodës dhe katodës; b) drejtimit të kalimit të elektroneve dhe joneve; c) kohës gjatë të cilës funksionon elementi galvanik 7 Figurat e tekstit 1.8 Punë praktike eksperimentale: Bateri të bëra vetë modelon tipe elementesh dhe baterish të bëra në laborator tregon si funksionojnë ata. 8 Teksti, tabela erradhës së potencialeve 1.9 Punë praktike eksperimentale: Radha e aktivitetit të metaleve dhe të jometaleve përcakton eksperimentalisht radhën e aktivitetit të metaleve; demonstron aftësitë oksiduese në zbritje të halogjenëve: klor, brom, jod; 9 Aparati i elektrolizës Rradha e potencialeve tretësira substancash si: NaCl, CuSO 4, etj Elektroliza përshkruan ndërtimin dhe funksionimin e elementit elektrolitik; harton një listë ose një tabelë me ndryshimet në ndërtim midis elementit galvanik dhe elektrolizerit; krahason funksionin e elementit galvanik me atë të elementit elektrolitik; shpjegon me shembuj si zhvillohet elektroliza e kriprave në gjendje të shkrirë dhe në tretësirë ujore interpreton sipas rregullave dhe me shëmbuj shkarkimet e joneve pozitive dhe negative në elektroda; zbaton rradhën e potencialeve elektrodike për të shpjeguar shkarkimet e joneve në elektroda, në të gjitha rastet e elektrolizës. 10 Ilustron me shëmbuj raste të veçanta të elektrolizës si Shënime 1.11 Raste të veçanta të elektrolizës. Galvanostegjia Teksti, internet, revista shkencore. Klasa ndahet në tre grupe:grupi i parë punon me modelimin e baterive, grupi i dytë punon me elektrolizën e ujit, grupi i tretë punon elektrolizën e tretësirës së sulfatit të bakrit. Në fund bëhen konkluzionet elektroliza e tretësirave ujore të CuSO 4, AgNO 3 etj., me anoda të tretshme; shkruan barazimet kimike të reaksioneve që ndodhin në katodë dhe anodë; 11

9 Orë Kreu Objektivat e temave Tema mësimore për çdo orë mësimi 12 ilustron me shembuj shkrimin e barazimit të përgjithshëm të elektrolizës; njehson sasitë e substancave të depozituara në elektroda (nëpërmjet ushtrimeve); përshkruan brejtjen si proces elektrokimik; shpjegon kuptimin e fjalës ndryshk dhe mënyrën e formimit të tij. kompozon hartën e koncepteve 1.12 Brejtja e metaleve dhe mbrojtja prej saj 13 Demonstron eksperimentalisht elektrolizën eujit dhe atë të tretësirës ujore të sulfatit të bakrit 1.13 Punë praktike eksperimentale: Elektroliza e ujit dhe e tretësirës ujore të sulfatit të bakrit + punën praktike eksperimentale 1.8 Bateri të bëra vetë 13 zhvillon rubrikën ripunojmë së bashku kompozon hartën e koncepteve 1. Përsëritje 14 Detyrë kontrolli. Vlerëson vetveten nëpërmjet testit të kreut 1.14 Të Vlerësojmë njohuritë Materiale burimor e mjete mësimore Teksti, sende të ndryshkura, internet, revista shkencore. Aparatet e elektrolizës së ujit dhe kriprave, substancat e përshkruara tek mjetet e punës laboratorike Teksti. Tabelat, harta e koncepteve, Libri i ushtrimeve të kimisë. Internet Shënime Bashkë me temën Temat mund të bëhen në një orë mësimore në mënyrë që të krijohet mundësi për një orë përsëritje pas temës Në orën e përsëritjes zhvillohet rubrika të ripunojmë së bashku, dhe harta e koncepteve Shënim: 1 orë del nga bashkimi i dy punëve praktike 9

10 Orë Kreu Objektivat e temave Tema mësimore për çdo orë mësimi 15 shpjegon kuptimin e orbitalit atomik dhe resë elektronike; përkufizon orbitalin atomik dhe atë molekular; dallon orbitalet molekulare sigma dhe pi; përcakton ngjashmëritë dhe ndryshimet ndërmjet orbitaleve atomike dhe molekulare; 2.1 Orbitalet atomike dhe molekulare 16 II. Hibridizimi dhe bashkëveprimi ndërmolekular ( 10 orë ) interpreton dukurinë e hibridizimit sipas Paulingut në molekulën e metanit; përkufizon procesin e hibridizimit; dallon një orbital hibrid nga një orbital jo hibrid; harton një listë me ndryshimet midis tyre 2.2 Hibridizimi i orbitaleve atomike (5T; 1P; 1U; 1P.prakt; 1 Proj; 1 referat ) Shënim: tre orë të këtij kreu u pa e arësyeshme nga autorët ti shtoheshin hidrokarbureve dhe përbërjeve të oksigjenuara Përkufizon atomin qendror në molekulat e përbërjeve kimike; shpjegon tipin e hibridizimit sp, sp 2, sp 3 në përbërjet organike; ilustron me anë të shembujve hibridizimin sp, sp 2, sp 3 në përbërje të ndryshme të karbonit; lidh formën gjeometrike të molekulës me tipin e hibridizimit të atomit qendror. shpjegon tipin e hibridizimit sp, sp 2, sp 3 në përbërjet inorganike; ilustron me anë të shembujve hibridizimin sp, sp 2, sp 3 në përbërje të ndryshme të karbonit; lidh formën gjeometrike të molekulës me tipin e hibridizimit të atomit qendror. 2.3 Hibridizimi i atomeve të karbonit në përbërjet organike 2.4 Hibridizimi i atomit qendror në molekulat e përbërjeve inorganike 19 zgjidh ushtrime mbi përcaktimin e tipit të hibridizimit të atomit apo atomeve qendrore në përbërjet inorganike dhe organike. 2.5 Ushtrime të zgjidhura për hibridizimin Materiale burimor e mjete mësimore Teksti, figurat tabela mësimore, sfera me ngjyra, lapsa me ngjyra, kompjuter etj. Teksti, figurat tabela mësimore, sfera me ngjyra, lapsa me ngjyra, kompjuter etj Teksti, figurat tabela mësimore për tipet e hibridizimit, sfera me ngjyra, lapsa me ngjyra, kompjuter etj Teksti, figurat tabela mësimore për tipet e hibridizimit,, sfera me ngjyra, lapsa me ngjyra, kompjuter etj Tekst. Libri i ushtrimeve. Kimisë. Shënime 10

11 Orë Kreu Objektivat e temave Tema mësimore për çdo orë mësimi 20 demonstron eksperimentalisht sipas udhëzimeve të dhëna në tekst modele molekulash, lidhjesh, tipesh të ndryshme hibridizimi sp, sp 2, sp 3 në përbërje organike dhe inorganike; krahason modelet e ndërtuara si nga lidhjet kimike ashtu dhe nga hibridizimi. 2.6 Punë praktike eksperimentale: Modelimi i tipave të hibridizimit në përbërjet organike dhe inorganike 21 përgjithson se midis molekulave ekzistojnë forcat e bashkëveprimit ndërmolekular; liston katër format e bashkëveprimit ndërmolekular; përshkruan forcat e Londonit në molekulat jopolare, interpreton me shembuj ndikimin e forcave të Londonit në gjendjen agregate të përbërjes; përshkruan forcat dipol-dipol ( të induktuar dhe të përkohshëm në molekulat jopolare dhe ato reale dipol-dipol në molekulat polare); shpjegon formimin e lidhjes hidrogjenore si forcë e bashkëveprimit ndërmolekular. 2.7 Forcat e bashkëveprimit ndërmolekular 22 Zgjidh një nga temat e sugjeruara në tekst 2.8 Projekt 23 harton një përmbledhje të njohurive kryesore të kreut. Shpjegon ato nëpërmjet ilustrimeve në hartën e konceptit për hibridizimin dhe bashkëveprimin ndërmolekular; 2.9. Përsëritje Ripunojmë së bashku njohuritë e marra mbi hibridizimin dhe bashkëveprimin ndërmolekular + harta e koncepteve Materiale burimor e mjete mësimore Mjetet e përshkruara në tekst. Tekst Internet, etj.. Teksti. Tabelat, harta e koncepteve, Libri i ushtrimeve të kimisë. Internet Shënime Shënim: mësuesi përcakton temën, çështjet, ndan klasën në grupe pune. 11

12 Orë Kreu Objektivat e temave Tema mësimore për çdo orë mësimi 24 përgatitë një referat ose ese shkencor me temë: Figura të shquara që studiuan,shpjeguan dhe interpretuan strukturën kimike të lëndës. (Dalton, Tomson, deri te Pauling). përgatit një referat ose ese 2.10 Referat shkencor me temë: Figura të shquara që studiuan,shpjeguan dhe interpretuan strukturën kimike të lëndës. (Dalton, Tomson, deri te Pauling). Materiale burimor e mjete mësimore interneti 25 përshkruan vetitë e elementi karbon; vë në dukje katër valencën e karbonit në përbërjet organike; shpjegon gjendjen themelore dhe të ngacmuar të atomit të karbonit; përkufizon skeletin karbonik; 3.1 Karboni është elementi kryesor i molekulave organike Skema e librit, figura të skeleteve karbonike 26 heton elementet përbërëse të përbërjeve organike; liston elementet përbërëse në përbërjet organike 3.2 Punë praktike eksperimentale: Hetimi i elementeve në përbërjet organike Mjetet e përshkruara në tekst III. Hidrokarburet (20 orë) (11T ; 3U ; 1Pr ; 4P.Prak ; 1DK) klasifikon përbërjet organike që përmbajnë karbon dhe hidrogjen; përkufizon alkanet, serinë homologe, diferencën e serisë homologe; harton një listë me pjesëtarët e serisë homologe të alkaneve nga C 1 -C 10 ; përkufizon radikalet alkile; shpjegon izomerinë e vargut tek alkanet; emërton alkane me varg normal dhe të degëzuar duke zbatuar rregullat e IUPAC; përcakton pozicionin e atomit të karbonit (parësor, dytësor etj.) në përbërje të ndryshme; tregon vendburime natyrore të alkaneve; liston mënyra përftimi të tyre Hidrokarburet. 3.4 Emërtimi i alkaneve me varg të degëzuar. Gjendja në natyrë dhe përftimi i alkaneve. Teksti, tabela mësimore, sfera me ngjyra për të modeluar struktura të alkaneve Tekst, tabela mësimor 29 përshkruan vetitë fizike të alkaneve; liston veti kimike të alkaneve; shpjegon reaksionet e zëvendësimit, djegies, krekingut, dehidrogjenimit tek alkanet; përkufizon cikloalkanet; emërton ato sipas IUPAC; krahason vetitë e tyre me alkanet; tregon ngjashmëritë në vetitë kimike të alkaneve dhe cikloalkaneve. 3.5 Vetitë e alkaneve. Cikloalkanet Tekst. Shënime 12

13 Orë Kreu Objektivat e temave Tema mësimore për çdo orë mësimi Materiale burimor e mjete mësimore 30 zgjidh ushtrime mbi emërtimin e alkaneve me varg normal dhe të degëzuar duke zbatuar rregullat e IUPAC; zbaton rregullat e ndërtimit të formulave strukturore të molekulave të alkaneve. 3.6 Ushtrime të zgjidhura për hidrokarburet e ngopura Tekst.Libri i ushtrimeve 31 demonstron eksperimentalisht gatitjen e metanit dhe vetitë e tij; vë në dukje plogështinë kimke të tij në lidhje me ujin e bromit dhe tretësirën e KMnO Punë praktike eksperimentale: Gatitja dhe vetitë e metanit Mjetet e përshkruara në tekst 32 shkruan formulën e përgjithshme të alkeneve përkufizon alkenet; krahason alkanet dhe alkenet nga formula e përgjithshme; tregon veçori të lidhjeve dyfishe; dallon lidhjen sigma nga lidhja pi në strukturë dhe energji; liston pjestarë të serisë homologe të alkeneve; emërton ata sipas IUPAC; shpjegon izomerinë e pozicionit dhe atë gjeometrike; ilustron me anë të shembujve izomerinë gjeometrike tek alkenet; dallon alkenet nga alkanet në emërtim dhe strukturë. 3.8 Hidrokarburet e pangopura me një lidhje dyfishe (Alkenet) Teksti, tabela mësimore. 33 liston mënyra të përfimit të alkeneve përkufizon reaksionet e, adicionit, eliminimit, polimerizimit, oksidimit dhe reduktimit tek alkenet; 3.9 Përftimi dhe vetitë e alkeneve Teksti. 34 demonstron eksperimentalisht gatitjen e etenit dhe vetitë e tij; vë në dukje aftësinë e etenit për të çngjyrosur ujin e bromit dhe tretësirën e KMnO Punë praktike eksperimentale: Gatitja dhe vetitë e etenit Materiale të përshkruara në tekst. Shënime 13

14 Orë Kreu Objektivat e temave Tema mësimore për çdo orë mësimi Materiale burimor e mjete mësimore 35 zgjidh ushtrime mbi emërtimin e alkeneve me varg normal, mbi izomerinë e pozicionit dhe atë gjeometrike; shkruan formulat kur jepen emërtimet dhe anasjelltas; zbaton rregullat e ndërtimit të formulave strukturore të molekulave të alkeneve; zgjidh ushtrime me njehsime 3.11 Ushtrime të zgjidhura për alkenet Modelet e tekstit dhe librit të ushtrimeve. 36 shkruan formulën e përgjithshme të alkineve përkufizon alkinet; krahason alkanet dhe alkenet dhe alkinet nga formula e përgjithshme; tregon veçori të lidhjeve trefishe; liston pjestarë të serisë homologe të alkineve; emërton ata sipas IUPAC; shpjegon izomerinë e pozicionit ; ilustron me anë të shembujve izomerinë e pozicionit tek alkinet; dallon alkinet nga alkanet dhe alkenet në strukturë dhe emërtim Alkinet Teksti, tabela mësimore, mjete didaktike si modele molekulash, vizatime kompjuterike etj. 37 liston mënyra të përfimit të alkineve shpjegon vetitë kimike të alkineve. krahason reaksionet e zëvendësimit, adicionit, eliminimit, polimerizimit, oksidimit dhe reduktimit tek alkenet dhe alkinet Vetitë kimike të alkineve. Etini si përfaqësues i tyre Teksti. 38 demonstron eksperimentalisht gatitjen e etinit dhe vetitë e tij; vë në dukje aftësinë e etinit për të çngjyrosur ujin e bromit dhe tretësirën e KMnO Punë praktike eksperimentale: Gatitja dhe vetitë e etinit Mjetet e përshkruara në tekst 39 përkufizon hidrokarburet aromatike dhe radikalin fenil; shpjegon çlokalizimin e elektroneve dhe ndikimin e tyre në strukturën e benzenit; përkufizon reaksionet e zëvendësimit elektrofilik; liston mënyra përftimi dhe veti kimike të benzenit; 3.15 Hidrokarburet aromatike ciklike. Benzeni Teksti, skema e figura, mjete si sfera, kunja bashkuese, vizatime me lapsa me ngjyra etj, Shënime Ndarja e nentemave sipas grupeve te punes 14

15 Orë Kreu Objektivat e temave Tema mësimore për çdo orë mësimi 40 përcakton pozicionet orto, meta dhe para në strukturën e benzenit gjatë zëvendësimit të atomeve të hidrogjenit; liston rrjedhësa të benzenit. klasifikon rrjedhësat e benzenit; liston mënyra përfimi të tyre Rrjedhës të tjerë të benzenit 41 zgjidh ushtrime të tipeve të ndryshme për vetitë, reaksionet karakteristike, mënyra përfimi etj.; zgjidh ushtrime me njehsime mbi përcaktimin e formulës molekulare, adicion I klorit etj Ushtrime përmbledhëse për hidrokarburet 42 kontrollon ecurinë e projektit 43 studion lidhjen gjinore midis cikloalkane-alkane-alkenealkine-arene; shpjegon ato kompozon hartën e koncepteve Projekt 3.19 Lidhja gjinore midis hidrokarbureve të cilën e zhvillon bazuar në tabelën e lidhjes gjinore 44 teston njohuritë e marra nëpërmjet testit 3.20 Të vlerësojmë njohuritë IV. Grupet funksionore në përbërjet organike (19 orë) (12T ; 3U ; 3P. Prak ; 1DK) dallon përbërjet organike që përmbajnë oksigjennga grupi funksionor vë në dukje grupin funksionor oh të alkooleve dallon pjesët e molekukës së alkooleve krahason formulën e përgjithshme të alkaleve dhe alkooleve. klasifikon alkoolet liston pjestarët e serisë homologe të alkooleve emërton alkoolet e ngopura e të pangopura shpjegon izomerinë e pozicionit tek alkanolet përkufizon reaksionet e zvendësimit nukleofilik liston mënyrat e gatitjes së alkanoleve përshkruan veti fizike të alkanoleve shpjegon vetitë kimike të alkanoleve si pasojë e këputjes së lidhjes o-h dhe c-o liston tipet e reaksioneve të alkanoleve vë në dukje reaksionet e oksidimit, djegies, eliminimit. liston përfaqësues të alkanoleve dhevetitë e tyre 4.1 Grupet funksionore. Njohuri të përgithshme mbi alkoolet 4.2 Alkanolet 4.3 Vetitë e alkooleve. Materiale burimor e mjete mësimore Teksti. Modelet e tekstit dhe librit të ushtrimeve. Tekst, internet. Teksti, tabela dhe skema e librit. Teksti tabela mësimore. Teksti, tabela mësimore Tekst, etanol Shënime. 15

16 Orë Kreu Objektivat e temave Tema mësimore për çdo orë mësimi shpjegon strukturën e fenoleve klasifikon fenolet në shembuj të ndryshëm emërton homologët e fenolit -tregon mënyra të gatitjes së fenolit -liston veti fizike e kimike të fenolit zgjidh ushtrime mbi emërtimin e alkooleve, fenoleve, shkruan reaksionet kimike në shndrime të ndryshme dhe kryen njehsime 4.4 Fenolet tekst. Materiale burimor e mjete mësimore 4.5 Ushtrime të zgjidhura për alkolet dhe fenolet Teksti i kimisë, libri i ushtrimeve 50 përshkruan grupin funksionor të etereve dallon eteret nga alkoolet emërton eteret sipas iupac klasifikon eteret liston mënyra gatitje dhe veti të tyre përshkruan veti dhe përdorime të etoksietanit 4.6 Eteret tekst. 1 demonstron në rrugë eksperimentale vetitë e alkooleve, fenolëve, etereve përmbledh në një tabelë veti të tyre sipas ripunojmë së bashku 4.7 Punë praktike eksperimentale:vetitë kimike të alkooleve, fenoleve, etereve Teksti, mjetet e punës të përshkruara në të 52 shpjegon strukturën e aldehideve e ketoneve, grupin funksionor të tyre -tregon tipin e hibridizimit të atomit c tek grupi karbonil =c=o klasifikon aldehidet e ketonet liston pjestarë të serisë homologe të tyre emërton ato sipas iupac krahason aldehidet, ketonet,alkalet, alkenet, alpinet, alkooletnga pikat e vlimit dhe tretshmëria 4.8 Aldehidet dhe ketonet tabela mësimore, skema molekulare dhe grupesh funksionore, modele me sfera 53 -Liston mënyra të përftimit të aldehideve e ketoneve Shpjegon reaksionet e oksidimit, reduktimit të aldehideve e ketoneve, si dhe ato të adicionit, polimerizimit të aldehideve Heton aldehidet me anë të reaksionit të pasqyrës Gatit aldehide e ketone në rrugë eksperimentale 4.9 Përftimi i aldehideve dhe i ketoneve. Vetitë kimike të tyre Teksti Shënime 16

17 Orë Kreu Objektivat e temave Tema mësimore për çdo orë mësimi Demonstron në rrugë eksperimentale vetitë e aldehideve e ketoneve Zgjidh ushtrime për emërtimin e aldehideve e ketoneve,njehsime stekiometrike Shpjegon strukturën e grupit funksionor të acideve karboksilike Klasifikon acidet karboksilike Emërton ato sipas sistemit IUPAC Tregon mënyra përftimi të acideve karboksilike 4.10 Punë praktike eksperimentale: Gatitja dhe vetitë e aldehideve e ketoneve 4.11 Ushtrime të zgjidhura për aldehidet dhe ketonet 4.12 Acidet karboksilike Materiale burimor e mjete mësimore Mjetet e punës të përshkruara në tekst Teksti dhe libri i ushtrimeve. Teksti, figurat modele me sfera, tabela dhe skema mësimore Përshkruan veti fizike të acideve karboksilike Shpjegon shpërbashkimin në tretësira ujore të tyre Kryen eksperimente me dëftues të ngjyrosur Liston përfaqësues dhe veti të tyre Tregon mënura të përftimit të tyre Përshkruan eteret si përbërje të përftuara nga acidet karboksilike me alkoolet Shpjegon strukturën e grupit funksionor Përkufizon reaksionin e esterifikimit dhe hidrilizës Liston veti fizike e kimike të estereve 4.13 Vetitë e acideve karboksilike. Përfaqësues të tyre 4.14 Esteret Teksti, material shtesë nga interneti për përfaqësuesit, rubrikat të dimë më tepër, etj. Teksti, skemat dhe modele të ndërtuara vetë me sfera apo vizatime komjuterike Zgjidh ushtrime për emërtimin e acideve karboksilike dhe estereve, njehsime stekiometrike Demonstron në rrugë eksperimentale vetitë e acideve Përftonë në kushte eksperimentale aspirinën Ushtrime të zgjidhura për acidet karboksilike dhe esteret 4.16 Punë praktike eksperimentale: Vetitë e Teksti dhe libri I ushtrimeve. acideve karboksilike Teksti dhe mjetet e përshkruara në tekst 61 studion lidhjen gjinore midis përbërjeve të oksigjenuara shkruan reaksionet kimike për shëndrimet e tyre kompozon hartën e koncepteve Studim i krahasuar i përbërjeve të oksigjenuara Teksti, tabela, skema. 62 klasifikon aminat emërton aminat tregon mënyra të përftimit të tyre liston veti fizike dhe kimike të aminave 63 teston njohuritë e marra nëpërmjet testit 4.18 Aminat Teksti, tabela mësimore, modele me sfera 4.19 Të vlerësojmë njohuritë Teksti dhe libri i ushtrimeve Shënime... 17

18 Lyrat dhe sapunët Burime të ndryshme informacioni nga Interneti, mjekësia, etj. shpjegon strukturën e lyrave dhe prejardhjen e tyre; klasifikon lyrat liston efektet positive dhe negative të lyrave bën një referat mbi rolin e tyre në procesin metabolik të njeriut tregon si përftohen sapunët klasifikon sapunët shpjegon mekanizmin e veprimit larës të tyre realizon një fletë palosje me figura të llojeve të sapunëve të të përdorura për një periudhë kohore të paktën 1000 vjet Punë praktike eksperimentale Gatitja e sapunit. Vetitë e tij Teksti mjetet e përshkruara në tekst realizon eksperimentalisht gatitjen e sapunit dhe vetitë larëse të tij. Prezantim dhe vlerësim i projektit 65 Teksti skema e figura të tij, tabela mësimore kimie e biologjie mbi proteinat dhe strukturen e tyre, sfera me ngjyra për modele aminoacidesh dhe lidhjen peptidike 5.3 Aminoacidet e proteinat përkufizon aminoacidet tregon grupet funksionore liston disa aminoacide të pazëvendësueshme shpjegon vetitë amfotere interpreton formimin e lidhjes peptidike tregon rëndësinë e tyre në formimin e vargjeve polipeptidike shpjegon strukturat parësore, dytësore, tretësore dhe Prezantim dhe vlerësim i projektit Materiale burimor e mjete mësimore Orë Kreu Objektivat e temave Tema mësimore për çdo orë mësimi Shënime V. biokimia. Lyrat, proteinat dhe karbohidratet (9 orë) 66 katërsore të proteinave përkufizon karbohidratet klasifikon ato liston përfaqësues sipas grupeve tregon veti dhe vendndodhje të tyre në natyrë krahason strukturat e tyre nxjerr në pah ngjashmëritë dhe ndryshimet midis përbërjeve izomere si fruktozi me glukozin etj.. Realizon një punë kërkimore shkencore ose një projekt mbi rolin e padiskutueshëm të karbohidrateve, lyrave, proteinave në jetën e gjallesave; Mbledh të dhëna statistikore në lidhje me sëmundjet që shkaktohen nga prishja e ekuilibrit të tyre në organizmin e njeriut. (3T, 1U + Përs; 2P.prak.; 2 projk ; 1D.K) 5.4 Karbohidratet Teksti, figura e tabela mësimore, informacion shtesë nga interneti 67 Material nga interneti dhe manuale mjekësore 5.5 Projekt: Kërkesat e organizmit për përbërjet organike me interes biologjik 68 (2 orë) vazhdim i projektit dhe finalizim i tij 5.6 Projekt vazhdim 69

19 Orë Kreu Objektivat e temave Tema mësimore për çdo orë mësimi 70 demonstron eksperimentalisht vetite e karbohidrateve dhe proteinave; heton karbohidratet dhe proteinat. 5.7 Punë praktike eksperimentale: Vetitë e proteinave dhe karbohidrateve 71 kryen njehsime stekiometrike për lyrat, proteinat dhe karbohidratet Përmbledh në një skemë ose tabelë njohuritë e paraqitura nëpërmjet hartave të koceptit, rubrikës Ripunojmë së bashku, termave kyçe etj. 5.8 Ushtrime dhe përsëritje 72 Vlerëson vetveten nëpërmjet testit vjetor 5.9 Testi vjetor (libri i mësuesit) Materiale burimor e mjete mësimore materialet e përshkruara në tekst Teksti, libri I ushtrimeve harta koncepti Testi dhe libri i ushtrimeve Shënime 19

20 KIMIA 11 OBJEKTIVAT SIPAS KAPITUJVE MËSIMOR Kreu 1: REAKSIONET REDOKS. ELEKTROKIMIA Në fund të këtij kreu nxënësi/ja: shpjegon kuptimin e konceptit numër oksidimi; njehson numrat e oksidimit të elementeve në përbërje të ndryshme; dallon reaksionet redoks nga ato joredoks; përcakton reduktuesin dhe oksiduesin, substancën që oksidohet dhe atë që reduktohet në një reaksion redoks; vendos koeficientet në reaksionet redoks; përcakton eksperimentalisht radhën e aktivitetit të metaleve; demonstron aftësitë oksiduese në zbritje të halogjenëve: klor, brom, jod; përshkruan elementin galvanik; krahason potencialet elektrodike standarde të reduktimit të elementeve të ndryshme me ato të elektrodës standarde të hidrogjenit; përkufizon potencialin elektrodik standard të reduktimit të një elementi; përkufizon forcën elektromotore të një elementi galvanik; njehson f.e.m. të një elementi; krahason funksionin e elementit galvanik me atë të elementit elektrolitik; harton një listë ose një tabelë me ndryshimet në ndërtim midis elementit galvanik dhe elektrolizerit; tregon përdorimet në praktikë të elementeve galvanike dhe të llojeve të ndryshme të elektrolizës; shpjegon me shembuj si zhvillohet elektroliza e acideve, e bazave, e kripërave të shkrira dhe e tretësirave ujore të kripërave; vë në dukje ngjashmëritë dhe ndryshimet midis procesit të elektrolizës së kripërave të shkrira dhe elektrolizës së tretësirave ujore me elektroda inaktive; shpjegon elektrolizën e një tretësire ujore me anodë aktive; njehson sasitë e substancave të depozituara në elektroda; shkruan barazimet kimike të reaksioneve që ndodhin në katodë dhe anodë; ilustron me shembuj shkrimin e barazimit të përgjithshëm të elektrolizës; përshkruan brejtjen si proces elektrokimik; shpjegon kuptimin e fjalës ndryshk dhe mënyrën e formimit të tij. kompozon hartën e koncepteve 20

21 LIBËR PËR MËSUESIN Kreu 2: HBRIDIZIMI DHE BASHKËVEPRIMI NDËRMOLEKULAR Në fund të këtij kreu nxënësi/ja: shpjegon kuptimin e orbitalit atomik dhe resë elektronike; përkufizon orbitalin molekular; dallon orbitalet molekulare sigma dhe pi; përcakton ngjashmëritë dhe ndryshimet ndërmjet orbitaleve atomike dhe molekulare ; interpreton dukurinë e hibridizimit sipas Paulingut; dallon një orbital hibrid nga një orbital jo hibrid; përcakton tipin e hibridizimit sp, sp2, sp3 në përbërjet organike dhe inorganike; ilustron me anë të shembujve hibridizimin sp, sp2, sp3 në përbërjet e karbonit; realizon modelime për tipat e ndryshëm të hibridizimit sp, sp2, sp3; shpjegon bashkëveprimin dipol-dipol,në molekulat polare; përshkruan forcat e Londonit në molekulat jopolare, interpreton me shembuj ndikimin e forgave të Londonit në gjendjen agregate të përbërjes; shpjegon formimin e lidhjes hidrogjenore si forca të bashkëveprimit ndërmolekular; kompozon hartën e koncepteve për hibridizimin dhe bashkëveprimin ndërmolekular; përgatitë një referat ose ese shkencor me temë: Figura të shquara që studiuan,shpjeguan dhe interpretuan strukturën kimike të lëndës. (Dalton, Tomson, deri te Pauling). 21

22 KIMIA 11 Kreu 3: HIDROKARBURET Në fund të këtij kreu nxënësi/ja: përshkruan vetitë e elementi karbon; përkufizon skeletin karbonik; heton elementet përbërëse të përbërjeve organike; klasifikon përbërjet organike që përmbajnë karbon dhe hidrogjen; përkufizon alkanet, serinë homologe, diferencën e serisë homologe; liston pjesëtarët e serisë homologe të alkaneve; emërton alkane me varg normal dhe të degëzuar duke zbatuar rregullat e IUPAC; përkufizon radikalet alkile; shpjegon izomerinë e vargut tek alkanet; përcakton pozicionin e atomit të karbonit (parësor, dytësor etj.) në përbërje të ndryshme; tregon mënyra përftimi të alkaneve; shpjegon veti kimike të tyre; dallon alkanet nga cikloalkanet; eksperimenton vetitë kimike të alkaneve; përkufizon alkenet dhe alkanet; tregon veçori të lidhjeve dyfishe dhe trefishe; dallon lidhjen sigma nga lidhja pi në strukturë dhe energji; shpjegon izomerinë e pozicionit tek alkenet dhe alkanet; emërton sipas IUPAC alkenet dhe alkinet; liston përfaqësues të tyre; ilustron me anë të shembujve izomerinë gjeometrike tek alkenet; përkufozon reaksionet e zëvendësimit, adicionit; eliminimit, polimerizimit, oksidimit dhe reduktimit tek alkenet dhe alkanet; krahason veçori të alkaneve, alkeneve dhe alkineve në emërtim dhe veti kimike; përkufizon hidrokarburet aromatike dhe radikalin fenil; shpjegon çlokalizimin e elektroneve dhe ndikimin e tyre në strukturën e benzenit; përkufizon reaksionet e zëvendësimit elektrofilik; përcakton pozicionet orto, meta dhe para në strukturën e benzenit gjatë zëvendësimit të atomeve të hidrogjenit; liston rrjedhësa të benzenit; kompozon lidhjen gjinore midis cikloalkane-alkane-alkene-alkine-arene; zhvillon tema projektesh të përshkruara në tekst. kompozon hartën e koncepteve. 22

23 LIBËR PËR MËSUESIN Kreu 4: GRUPET FUNKSIONORE NE PËRBËRJET ORGANIKE Në fund të këtij kreu, nxënësi/ja: klasifikon përbërjet organike që përmbajnë oksigjen dhe aminat; dallon grupet funksionore të secilës klasë; liston përfaqësues të serive homologe të klasave të ndryshme, që nga alkoolet deri tek acidet dhe aminat; shkruan formulat e përfaqësuesve të çdo serie homologe dhe izomereve të tyre; emërton sipas IUPAC-ut përbërje të ndryshme, kur jepen formulat molekulare; përshkruan vetitë fizike të pjesëtarëve të serisë homologe, në përputhje me klasën së cilës i përket, që nga alkoolet deri tek acidet dhe aminat; tregon mënyrat e gatitjes së përbërjeve organike të oksigjenuara sipas klasave; interpreton me shembuj vetitë kimike të alkooleve, fenoleve, aldehideve, ketoneve, acideve aminave etj.; liston veti dhe përdorime të përfaqësuesve kryesorë të klasave të ndryshme; demonstron në mënyrë eksperimentale vetitë e përfaqësuesve të çdo klase; heton grupet funksionore nëpërmjet reaksioneve karakteristike; shpjegon nëpërmjet shndrimeve kimike lidhjet gjinore midis klasave të ndryshme që nga alkoolet deri tek acidet dhe aminat njehson për nxjerrjen e formulës molekulare dhe sasitë e substancave në reaksionet organike. shpjegon rolin dhe rëndësinë e përbërjeve organike të oksigjenuara, që nga alkoolet deri tek acidet dhe aminat. realizon projekte duke zgjedhur tema të pëcaktuara në tekst. harton ese rreth materialeve të nxjerra nëpërmjet punëve kërkimore studimore; kompozon hartën e koncepteve. 23

24 KIMIA 11 Kreu 5: BIOKIMIA. LYRAT, PROTEINAT DHE KARBOHIDRATET Në fund të këtij kreu, nxënësi/ja: përshkruan lyrat duke i klasifikuar ato në bimore e shtazore; tregon mënyrën e gatitjes së triglicerideve; shpjegon veprimin larës të sapuneve në kushte eksperimentale; shpjegon rolin dhe rëndësinëe përbëjeve organike me rëndësi biologjike përcakton kuptimet: aminoacid, lidhje peptidike, peptid dhe proteinë; interpreton nëpërmjet reaksioneve vetitë amfotere të aminoacideve dhe proteinave. krahason strukturat parësore, dytësore, tretësore dhe kuaternare të proteinave. klasifikon karbohidratet në monosakaride, disakaride dhe polisakaride; shkruan formulat molekulare dhe strukturore për fruktozën, glukozën dhe formulat molekulare për sakarozin, amidonin, celulozën; realizon në rrugë eksperimentale hetimin dhe vetitë e proteinave e karbohidrateve realizon në grup, një projekt mësimor mbi bazën e të dhënave të grumbulluara nga burime të ndryshme informacioni, për efektet pozitive dhe negative në organizmin e njeriut të karbohidrateve, yndyrnave, proteinave; ose për proceset kimike në fusha të ndryshme të veprimtarisë shoqërore (industri, bujqësi, mjekësi etj.) në vendin tonë. liston mënyra të përdorimit të lyrave,proteinave dhe karbohidrateve në jetën e përditshmepër të pasue një organizëm të shëndetshëm. kompozon hartën e koncepteve. 24

25 LIBËR PËR MËSUESIN MODULE MËSIMORE MODUL 1: Temat : HIDROKARBURET E PANGOPURA ME NJË LIDHJE DYFISHE(alkenet) Objektivat: Objektiva minimalë: Në fund të dy orëve të mësimit nxënësi/ja duhet të: a) përkufizon alkenet; b) emërton pjestarët e serisë homologe të alkeneve me varg normal sipas IUPAC; c) përshkruan vetitë fizike të alkeneve. d) tregon përdorime të alkeneve në industri e) përshkruan efektet negative të materialeve plastike të përgatitura nga polimerizimi i alkeneve Objektiva mesatarë: Në fund të dy orëve të mësimit nxënësi/ja duhet të: a) krahason alkenet me alkanet duke u nisur nga formula e përgjithshme dhe hibridizimi i atomeve të karbonit; b) vë në dukje praninë e lidhjes dyfishe tek alkenet; c) shpjegon pse alkenet marrin prapashtesën en d) dallon mënyrat e formimit të lidhjeve sigma dhe pi; e) krahason energjinë e lidhjes sigma me atë të lidhjes pi f) krahason lidhjen njëfishe me atë dyfishe për nga fortësia dhe qëndrueshmëria; g) emërton alkene me varg të degëzuar; h) krahason strukturat e alkeneve izomere me varg normal dhe të degëzuar; i) liston veti kimike të alkeneve; j) ilustron me shëmbuj reaksionet e polimerizimit të alkeneve; k) shpjegon pse reaksionet e polimerizimit janë veçori karakteristike për alkenet. f) demonstron eksperimentalisht gatitjen e etenit 25

26 KIMIA 11 Objektiva maksimalë: Në fund të dy orëve të mësimit nxënësi/ja duhet të: a) ilustron me shembuj të ndryshëm izomerinë e pozicionit tek alkenet; b) shpjegon me shëmbuj izomerinë gjeometrike tek alkenet; c) përgjithëson kur një alken formon izomerë gjeometrikë c) kompozon një tabelë me ngjashmëri dhe ndryshime midis alkaneve dhe alkeneve në strukturë, veti, reaksione karakteristike, përdorime Konceptet kryesore: Hidrokarbur i ngopur, i pa ngopur, lidhje njëfishe, dyfishe, lidhje sigma, lidhje pi, energji e lidhjes, fortësi e lidhjes, qëndrueshmëri, hibridizim, seri homologe, izomeri pozicioni, izomeri gjeometrike. Mjetet: sfera me ngjyra, kunja lidhëse, plastelinë me ngjyra, tabela e lidhjes dyfishe dhe njëfishe, lapsa me ngjyra, shkumësa me ngjyrë, fletë format letre, tabela e zezë. Struktura e mësimit Alkenet sipas çështjeve që do të shqyrtohen: Çështja e parë mësimore: Struktura e lidhjes dyfishe, seria homologe, izomeria e pozicionit dhe emërtimi i alkeneve (25 min) Çështja e dytë mësimore: Izomeria gjeometrike e alkeneve (15minuta) Skema përmbledhëse (5 minuta) Çështja e tretë: Përftimi dhe vetitë e alkeneve (kjo temë planifikohet për tu bërë orën e dytë te alkenet, por që mund të zhvillohet sipas metodes që do të paraqitet më poshtë. Objektivat për këtë çështje janë paraqitur bashkë me dy çështjet e para duke e konsideruar temën e alkeneve të plotë. Kjo çështje zgjat 45 minuta dhe ndahet në nënçështje nga mësuesi për tu trajtuar në klasë) Fazat e strukturës për çështjen e parë Parashikimi Ndërtimi i njohurive Metodat D.D.M Veprimtaritë e nx. dhe koha Diskutim i ideve (35 ) Përforcimi Hartë koncepti Nxitje për të zhvilluar të gjykuarin përmbledhës (10 ) Organizimi i nx. Të gjithë nxënësit 26

27 LIBËR PËR MËSUESIN ZHVILLIMI Parashikimi Nxënësit ndahen në grupe pune. Grupi I punon strukturën e metanit, etanit, propanit, të cilat janë hidrokarbure të ngopura, lidhjen kovalente sigma dhe jep të dhëna për veçoritë e lidhjes njëfishe dhe hibridizimin e atomeve të karbonit në këto molekula. Grupi II udhëzohet të ndërtojë strukturat e përbërjeve që kanë 2, 3, 4, 5, 6 etj. atome karboni, por në momentin që do të plotësojnë katër valencën e karbonit duhet që brenda një molekule të realizojnë një lidhje dyfishe. Ky grup duhet të përcaktojë tipin e hibridizimit për të gjithë atomet e karbonit që bëjnë pjesë në këto përbërje. Ky grup përcakton dhe veçori të lidhjes sigma dhe pi duke u nisur nga lidhja dyfishe e studjuar në klasën e 10 Grupi III punon me pozicionet e lidhjes dyfishe në përbërjet me 4, 5, 6 atome karboni. Ata paraqesin strukturat e këtyre përbërjeve me varg normal dhe të degëzuar. Nga mësuesi kërkohet nxënësve të arsyetojnë pse nuk ekziston alkeni me një atom karboni. Grupet e punës punojnë me formatët e letrës dhe lapsat me ngjyra mbi tavolinat e tyre të punës. Në se është e mundur mund të punojnë në paint në kompjuter ose me sfera me ngjyra. Mësuesi udhëheq zhvillimin e mësimit duke aktivizuar grupet sipas detyrave të ndara më parë. Më pas tre grupet mbushin kolonën di, të tabelës së mëposhtëmë, bazuar në njohuritë e marra në mësimet e kaluara si: tipet e hibridizimit të atomeve të karbonit, hidrokarburet e ngopura, si dhe në temat e trajtuara në lëndën e kimisë bërthamë, klasa e 10-të. p.sh: lidhje kovalente sigma, pi, fortësi e qëndrueshmëri e lidhjes, formulë molekulare, etj. Grupi IV punon për hartimin e tabelës mbi dallimet dhe ngjashmëritë në formulë dhe strukturë midis alkaneve dhe alkeneve. E gjithë faza e parashikimit zgjat rreth 10 minuta, d.m.th. çdo grup punon paralelisht për këtë fazë 10 minuta). Duhet të kemi parasysh se detyrat për çdo grup ndahen më parë në orën paraardhëse. Mbushet kolona e parë e tabelës: Kuptimin mbi: 1. Hidrokarburin e ngopur (alkan) 2. lidhjen kovalente sigma, pi 3. energji e lidhjes 4. gjatësi e lidhjes 5. fortësi e lidhjes 6. qëndrueshmëri e lidhjes 7. hibridizim 8. seri homologe 9. izomerinë e vargut Di Dua të di Mësova 27

28 KIMIA 11 Ndërtimi i njohurive (25-30 minuta): Në stadin e parë të kësaj faze, mësuesi/ja iu kërkon nxënësve që të mbushin kolonën e dytë të tabelës duke bërë pyetje rreth çështjeve në fjalë tek kolona e parë di. Më pas ajo iu jep nxënësve informacion mbi pangopshmërinë e alkeneve, tregon shkakun dhe u kërkon nxënësve të bëjnë krahasimin midis lidhjes njëfishe tek alkanet dhe lidhjes dyfishe tek alkenet. Nxënësit i kanë modeluar me ngjyra molekulat e alkeneve në fletë format ose kanë ndërtuar strukturat e tyre me sfera me ngjyra. Ky stad zgjat 10 minuta. Në stadin e dytë, ajo kërkon prej tyre të zhvendosin pozicionin e lidhes dyfishe aty ku është mundësia që të rruhet e pa përsëritur struktura e molekulës së alkenit duke nxjerrë në pah dukurinë e izomerisë së pozicionit. Më pas ajo përkufizon dukurinë e izomerisë gjeometrike duke ju kërkuar nxënësve se cilat alkene nga C 4 deri në C 10, formojnë izomerë gjeometrikë. Në fund hartohet një listë me rregullat për emërtimin e alkeneve me varg normal dhe të degëzuar dhe duke i zbatuar ato emërtohen alkenet e skicuara apo të modeluara me sfera apo me komjuter. Ky stad zgjat 10 minuta. Mbushet kolona e dytë e tabelës së mësipërme. Në stadin e fundit të fazës së ndërtimit të njohurive dhe realizimit të kuptimit, nxënësit duhet të mbushin kolonën e tretë, me njohuritë që mësuan rreth alkeneve si hidrokarbure të pangopura, strukturës së lidhjes dyfishe, fortësisë dhe qëndrueshmërisë së saj, emërtimin dhe izomerinë e pozicionit dhe atë gjeometrike në shembuj të ndryshëm. Kjo fazë mund të zgjasë Në fund të fazës së realizimit të kuptimit, tabela DDM duhet të ketë këtë pamje: Di Dua të di Mësova 1. çjanë hidrokarburet e pa ngopura (alkenet) 2. cila është formula e përgjithshme e alkeneve 3. Cilat janë veçoritë e lidhjes njëfishe dhe dyfishe 4. si të krahasoj fortësinë dhe qëndrueshmërinë e lidhjes dyfishe me atë të kidhjes njëfishe 5. cilat janë rregullat sipas sistemit IUPAC për emërtimin e pjestarëve të serisë homologe të alkeneve me varg normal dhe të degëzuar 6. Si ndërtohen formulat strukturore të izomerëve të pozicionit të lidhjes dyfishe 7. kuptimin mbi izomerinë gjeometrike 8. Si emërtohen izomerët gjeometrikë. Kuptimin mbi: 1. Hidrokarburin e ngopur (alkan) 2. lidhjen kovalente sigma, pi 3. energji e lidhjes 4. gjatësi e lidhjes 5. fortësi e lidhjes 6. qëndrueshmëri e lidhjes 7. hibridizim 8. seri homologe 9. izomerinë 1. Alkenet janë hidrokarbure të pangopura me lidhje dyfishe, ku secili atom karbon i lidhjes dyfishe bën hibridizimin sp 2 2. Formula molekulare e tyre është: C n H 2n, pra ata kanë dy atome hidrogjen më pak se tek alkanet 3. lidhja dyfishe ka energji dhe fortësi më të madhe se lidhja njëfishe 4. lidhja dyfishe është më pak e qëndrueshme se lidhja njëfishe 5. seria homologe e alkeneve fillon nga eteni 6. në emërtim alkenet marrin prapashtesën en 7. Vargu karbonik numërohet nga skaji që ka më afër lidhjen dyfishe 8. izomeria e pozicionit përcaktohet nga pozicioni i lidhjes dyfishe në vargun karbonik më të gjatë 9. një alken shfaq dukurinë e izomerisë gjeometrike kur secili nga atomet e karbonit që lidhet me lidhje dyfishe, lidhet gjithashtu me dy atome apo grupe atomike të ndryshme. 28

29 LIBËR PËR MËSUESIN Përforcimi: ilustrim në shembuj të ndryshëm (5 minuta) Mësuesja në këtë fazë të përforcimit të njohurive, e cila mund të zgjasë rreth 5-10 minuta, iu kërkon grupeve të punës që bazuar në tabelën e mësipërme të mrrë në shyrtim dhe shembuj të tjerë. Kjo mund të realizohet dhe nëpërmjet një minitesti, i cili vlerësohet në klasë nga vetë nxënësit. Më poshtë po japim shembuj minitestesh që mund të punohen në këtë fazë. Grupi 1 a) Nënvizoni formulën molekulare të alkenit: C n H 2n+2, C n H 2n-2, C n H 2n, C n H 2n+1, b) emërtoni alkenin që përmban n=3 Grupi 2 a) Ndërtoni vargun normal të buten-1 b) Përcaktoni strukturën e lidhjeve dhe hibridizimin për çdo atom karbon Grupi 3 a) Ndërtoni izomerët e pozicionit dhe vargut të C 5 H 10 b) Emërtoni ato sipas IUPAC Grupi 4 a) Argumentoni pse buten -2 formon izomerë gjeometrike b) shkruani formulat strukturore të tyre dhe emërtoni ato. Vlerësimi i nxënësve: Nxënësit vlerësohen për: Argumentet që japin për shpjegimin e koncepteve të njohura më parë. Aftësinë e tyre për të lidhur konceptet e njohura me konceptet e reja dhe fjalët kyçe të tëmës së re. Shprehitë e punës në grup. Interpretime, përfundime, përgjithësime, krahasime, saktësi në emërtime. Të kontrollojmë njohuritë. Përgjigje 1. Cilat hidrokarbure quhen alkene? Përgjigje: Alkenet janë hidrokarbure të pangopura që përmbajnë në molekulën e tyre lidhje dyfishe. Atomet karbon të lidhjes dyfishe kanë hibridizimin sp 2. Formula e tyre është C n H 2n 29

30 KIMIA Si realizohet lidhja dyfishe? Përgjigje: Lidhja dyfishe, e cila realizohet midis dy atomeve karbon përbëhet nga një lidhje sigma (σ) dhe një lidhje pi (π). Lidhja pi realizohet nga ndërfutja anësore e dy orbitaleve 2pz të karbonit, të cilat janë të pahibridizuara, ndërsa lidhja sigma realizohet nga ndërfutja boshtore (ballore) e orbitaleve të hibridizuara. 3. Cilat janë ndryshimet midis lidhjes sigma dhe lidhjes pi? Përgjigje: Këto lidhje nuk janë të njëjta nga pikëpamja energjetike, sepse energjia që çliron lidhja sigma është më e madhe se energjia që çliron lidhja pi, si rrjedhim lidhja sigma është më e fortë dhe më e qëndrueshme se lidhja pi. 4. Ku ndryshojnë pjesëtarët e serisë homologe të alkeneve? Përgjigje: pjesëtarët e serisë homologe të alkeneve ndryshojnë nga njëri-tjetri nga grupi -CH 2 5. Ç ngjashmëri dhe ç ndryshime kanë alkenet me alkanet? Përgjigje: Ngjashmëritë: Si alkanet dhe alkenet janë hidrokarbure, pra përmbajnë vetëm atomet C,H. Në strukturën e tyre ka lidhje kovalente. Molekulat e tyre janë jopolare. Me formulat e tyre mund të ndërtohen izomerët e vargut. Ndryshimet: Alkanet janë hidrokarbure të ngopura që përmbajnë vetëm lidhje njëfishe, ku të gjitha atomet e karbonit kanë hibridizimin sp 3. Alkenet janë hidrokarbure të pagopura që përmbajnë lidhje dyfishe dhe njëfishe, ku atomet e karbonit të lidhjes dyfishe kanë hibridizimin sp 2. Tek alkenet shfaqet izomeria e pozicionit dhe gjeometrike. 6. Ç quajmë izomer pozicioni dhe izomer vargu? Përgjigje: Izomerët janë përbërje me formulë molekulare të njëjtë. Izomerët e pozicionit ndryshojnë nga pozicioni i lidhjes dyfishe në varg, ndërsa izomerët e vargut dallohen nga degëzimet që pëson vargu normal. 7. Si emërtohen këto izomere? Përgjigje: Nisur nga rregullat e sistemit IUPAC, prioritet ka pozicioni i lidhjes dyfishe pavarësisht nga degëzimi i radikalit. 30

31 LIBËR PËR MËSUESIN 8. Ç kuptoni me izomeri gjeometrike (cis-trans)? Përgjigje: Një përbërje shfaq izomeri gjeometrike, ku përveç lidhjes dyfishe që përmban, duhet që mbi secilin atom karbon te kjo lidhje të jenë të vendosura dy atome ose grupime atomike të ndryshme. Kur nga njëra anë e lidhjes, grupimet e njëjta ose të përafërta janë bashkë, kjo quhet forma cis dhe kur ato ndodhen në anë të kundërt të lidhjes quhen trans. Përgjigjet e ushtrimeve pas temës Ushtrimi 1 a) - lidhja sigma është lidhje me mbulim boshtor -gjatësia e saj është e vogël b) -lidhja pi është lidhje me mbulim anësor - gjatësia e saj është më e madhe c) lidhja dyfishe është më fortë se lidhja njëfishe - më pak e qëndrueshme se lidhja njëfishe d) lidhja njëfishe është më e dobët se lidhja dyfishe - më e qëndrueshme se lidhja dyfishe Ushtrimi 2 a) Numri i izomerëve të pozicionit në përbërjen C 5 H 10 është 2. b) Numri i izomerëve të pozicionit në përbërjen C 6 H 12 është 3. c) Numri i izomerëve të pozicionit në përbërjen C 7 H 14 është 3.. Ushtrimi 3 a) buten-2; H H H CH 3 C = C C = C CH 3 CH 3 CH 3 H cis trans 31

32 KIMIA 11 b) penten-2 CH 3 C 2 H 5 CH 3 H C = C C = C H H H C 2 H 5 cis trans c) hepten-3. C 2 H 5 C 3 H 7 C 2 H 5 H C = C C = C H H H C 3 H 7 Cis trans Ushtrimi 4 a) dimetil-2,5, etil-3-hekzen-1; b) metil-2, hepten-2; c) etil-7, metil-9,deken-3; d) metil-2 penten-1 Ushtrimi 5 CH 2 = CH 2 eteni nuk ka izomerë. CH 2 = CH CH 2 - CH 2 CH 3 n- penten-1 CH 3 CH = CH CH 2 CH 3 n- penten-2 CH 2 = CH CH 3 propeni nuk ka izomerë CH 2 = CH - CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 3 n- okten-1 CH 3 - CH = CH CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 3 n- okten-2 CH 3 CH 2 CH = CH CH 2 CH 2 CH 2 CH 3 n- okten-3 CH 3 CH 2 CH 2 CH = CH CH 2 CH 2 CH 3 n- okten-4 Me rritjen e numrit të atomeve karbon rritet edhe numri i izomerëve. 32

33 LIBËR PËR MËSUESIN TË DIMË MË TEPËR PËR MËSUESIN DHE NXËNËSIT E TALENTUAR Në punën e diferencuar me nxënës të talentuar, mësuesi mund të zgjerojë informacionin, duke iu dhënë atyre raste të tjera të vetive kimike ose raste të veçanta që janë të rëndësishme për thellimin e njohurive. Kreu 1. Elektrokimia Në mësimin 1.10 janë trajtuar dy raste të elektrolizës së NaCl, shkrirje dhe ujore. Duke u mbështetur në rregullat e shkarkimit të joneve nëpër elektroda, mësuesi u sugjeron nxënësve shembuj të tjerë elektrolizash, si në rastet e dhëna më poshtë. 1) Në rastin e tretësirës ujore të Na 2 SO 4, përveç joneve Na + dhe SO 4 2 në tretësirë janë edhe molekulat e ujit dhe ashtu si në rastin e NaCl, në katodë nuk reduktohen jonet Na +, por molekulat e ujit (potenciali i reduktimit të joneve Na + është më i vogël se potenciali i reduktimit të ujit). Në anodë do të oksidohen molekulat e ujit dhe jo jonet SO 4 2. Me anën e barazimeve kimike në këtë rast do të shpreheshim: Tretësira: Na 2 SO 4 2 Na + + SO 4 2 Në katodë ( ), sikurse treguam në shembullin e mësipërm, do të reduktohet uji dhe jo jonet Na + : 4H 2 O + 4 e 2H 2 + 4OH, reduktim (kur [OH - ] = 10-7 M, E red = 0.414V) Në anodë (+) do të kishin vend reaksionet: 1) 2H 2 O O 2 + 4H e, oksidim (kur [H + ] =10-7 M, E ox = 0.815V) dhe 2) 2SO 4 2 S 2 O 8 2, oksidim (E 0 ox = 2.05V), Por është uji që oksidohet, sepse e ka potencialin e oksidimit më të madh. Vihet re që jonet e kripës nuk marrin pjesë në reaksionet elektrodike. Është uji që reduktohet në katodë dhe oksidohet në anodë. Duke mbledhur dy barazimet e fundit kemi: 2H 2 O elektrolize 2H 2 + O 2 në këtë rast themi se ka ndodhur elektroliza e ujit. 33

34 KIMIA 11 2) Elektroliza e tretësirës ujore të NiCl 2 : në katodë reduktohen jonet e Ni 2+ dhe jo molekulat e ujit (potenciali i reduktimit të joneve Ni 2+ është më i madh se potenciali i reduktimit të ujit). Në anodë, si dhe në rastin e tretësirës ujore të NaCl, do të oksidohen jonet Cl dhe jo molekulat e ujit. Pra, produktet e elektrolizës do të jenë: nikeli metalik dhe klori i gaztë, të dy me origjinë nga jonet e kripës; uji nuk pëson asnjë ndryshim. Në këtë rast reaksionet elektrodike janë: Barazimi i plotë është: NiCl 2 Tretësira: NiCl 2 Ni Cl Në katodë ( ): Ni e Ni, reduktim Në anodë (+): 2Cl Cl e, oksidim elektrolize Ni + Cl 2 3) Elektroliza e tretësirës ujore të NiSO 4 : në katodë edhe në këtë rast si tek NiCl 2 do të reduktohen jonet e nikelit, ndërsa në anodë si në rastin e Na 2 SO 4 do të oksidohen molekulat e ujit: Tretësira: 2NiSO 4 2 Ni SO 4 2 Në katodë ( ): 2Ni e 2Ni, reduktim Në anodë (+): 2H 2 O O 2 + 4H e, oksidim Barazimi i plotë: 2NiSO 4 + 2H 2 O elektrolize 2Ni + O 2 + 4H SO 4 Të dimë më tepër Forca elektromotore dhe mbitensioni që duhen zbatuar në një elektrolizer për zhvillimin e elektrolizës Për zhvillimin e elektrolizës, në elektrolizer duhet të ushtrohet me anë të një burimi rryme të vazhduar, një f.e.m. e caktuar, e cila njehsohet me anën e potencialeve elektrodike. Le të marrim edhe një herë shembullin e elektrolizës së tretësirës ujore të klorurit të nikelit me elektroda inerte. Tretësira: NiCl 2 Ni Cl Në katodë ( ): Ni e Ni, (reduktim) (E red 0 = 0.25 V) Në anodë (+) do të kishin vend reaksionet: 1) 2H 2 O O 2 + 4H e, (oksidim) (kur [H + ] =10-7 M, E ox = 0.815V) dhe 34

35 LIBËR PËR MËSUESIN 2) 2Cl Cl e, (oksidim) (E ox 0 = 1.36 V). Nga vlerat e potencialeve të oksidimit, pohojmë se uji oksidohet më lehtë se jonet klorure. Atëhere, për t u formuar nikel metalik në katodë dhe oksigjen i gaztë në anodë do të duhej të përdornim një f.e.m. pak më të madhe se f.e.m. e elementit galvanik që do të formohej nga produktet e elektrolizës. Ky element do të ishte elementi nikel oksigjen, pra anoda do të ishte elektroda e nikelit (E red 0 = 0.25V) dhe katoda elektroda e oksigjenit (E red 0 = V). Reaksionet që do të ndodhnin gjatë funksionimit të këtij elementi galvanik do të ishin: Në anodë: 2 Ni 2 Ni e (oksidim) Në katodë: O 2 + 4H e 2H 2 O (reduktim) Barazimi i plotë: 2Ni + O 2 + 4H + 2Ni H 2 O dhe forca elektromotore e këtij elementi galvanik do të ishte: f.e.m. = ( 0.25) = V Pra për t u zhvilluar elektroliza e tretësirës ujore të NiCl 2 që do të kishte si produkte: nikelin metalik në katodë dhe oksigjenin e gaztë në anodë, do të duhej të zbatohej një f.e.m. pak më e madhe se V. Por meqenëse oksigjeni i gaztë kërkon një mbitension (*) të lartë për t u formuar, elektroliza me këtë f.em. (~ 1.035V), nuk zhvillohet. Atëherë duhet të rritim forcën elektromotore të zbatuar në elektrolizer. Duke bërë këtë gjë do të arrihet në një vlerë (f.e.m. > 1.61V = 1.36 ( 0.25), për të cilën në anodë oksidohen jonet klorure dhe reaksioni i plotë që ndodh në këtë rast është: NiCl 2 elektrolize Ni + Cl 2 (*) Mbitensioni është një f.e.m. shtesë që duhet zbatuar mbi f.e.m. të njehsuar, me anën e potencialeve elektrodike, në elektrolizer për zhvillimin e elektrolizës. Ai ka të bëjë me vështirësitë në shkëmbimin e elektroneve ndërmjet joneve, apo molekulave dhe elektrodave. Ai varet nga një sërë faktorësh, si lloji i elektrodës, gjendja agregate e substancës pas shkarkimit dhe dendësia e ngarkesave në elektroda. Theksojmë këtu se formimi i H 2(g) dhe O 2(g) kërkon mbitension të lartë, prandaj në këto raste, shkarkohen elemente të tjera, përpara tyre. 35

36 KIMIA 11 Kreu 3. Përbërjet e oksigjenuara Pas mësimit 3.13 Adicioni i ujit të propinit a) CH 3 C CH + HOH H2SO4/ HgSO4 CH 3 - C(OH) = CH 2 Propin propenol-2 b) CH 3 - C(OH) = CH 2 Propenol 2 Adicioni i acidit etanoik tek etini Tautomeri CH 3 - CO - CH 3 propanon a) HC CH + CH 3 COOH CH 2 = CH - OOC - CH 3 etin acidetanoik acetat vinili (acetate i vinilit ka veti të polimerizohet) Adicioni i cianurit të hidrogjenit a) HC CH + HCN CH 2 = CHCN etin cianur vinili b) CH 2 = CHCN + HCN CH 3 CH(CN) 2 cianur vinili dician 1,1 etan (te të gjitha rastet zbatohet rregulla e Markovnikovit) 36

37 LIBËR PËR MËSUESIN MODUL 2: USHTRIME TË ZGJIDHURA E TË PA ZGJIDHURA Qëllimi: Mësuesi nëpërmjet kësaj ore i orienton nxënësit drejt përdorimit me efikasitet të ushtrimeve e problemave dhe zgjidhjeve të tyre logjike, duke bërë të mundur lidhjen teorike të koncepteve me zbatimet praktike në ushtrime. Shembujt e ndryshëm të ushtrimeve që janë zgjedhur në tekst, janë në përputhje me objektivat e çdo kapitulli. Ato përfaqësojnë ushtrime mbi strukturën e molekulës së përbërjeve organike (grupit funksionor), emërtesës sistematike, ndërtimit të izomerëve, mënyrës së gatitjes, vetive fizike e kimike, njehsime mbi nxjerrjen e formulës molekulare, apo llogaritjen e sasisë së substancave në reaksionet organike. Nëpërmjet modeleve të ndryshme të ushtrimeve si: me alternativa, e saktë apo e gabuar, plotëso vendet bosh, lidh me shigjetë, me fund të hapur etj, mësuesi parashikon një orë mësimi me ushtrime të zgjidhura e të pazgjidhura, duke diferencuar ushtrimet në përputhje me tre nivelet e objektivave që ai ka hartuar për këtë atë kapitull. Duke u mbështetur në këto objektiva, mësuesi përcakton ushtrimet e dhëna në tekst. Tema Ushtrime të zgjidhura për aldehidet dhe ketonet Objektivat minimalë Nxënësi / ja: 1) përshkruan grupin funksionor të aldehideve e ketoneve; 2) emërton në shembuj të thjeshtë të serisë homologe; 3) përshkruan vetitë fizike të tyre; 4) kryen veprime të thjeshta stekiometrike. Objektiva mesatarë Nxënësi/ ja: 1) shkruan barazimet e reaksioneve për gatitjen e tyre; 2) shkruan barazimet e reaksioneve për vetitë kimike të tyre; 3) njehson për përcaktimin e përqindjes së elementeve në përbërje; 4) kryen veprime stekiometrike mbi marrëdhëniet: mol, masë, vëllim molar në reaksionet organike. 37

38 KIMIA 11 Objektiva maksimalë: Nxënësi/ ja: 1) argumenton nëpërmjet strukturës reaksionet karakteristike që japin aldehidet e ketonet; 2) interpreton shndërrimet kimike nga tipi i reaksionit dhe lidhja gjinore; 3) kryen veprime stekiometrike të kombinuara midis molit dhe përqendrimit të tretësirave për njehsimin e sasisë së substancave në reaksion dhe nxjerrjen e formulës empirike; 4) nxjerr konkluzione krahasuese gjatë plotësimit të hartës së koncepteve. Vlerësimi i nxënësve Mësuesi vlerëson nxënësit për: 1) punën e bërë në grupe ose në mënyrë individuale gjatë përcaktimit të klasave organike në bazë të grupit funksionor; 2) shkrimin e saktë të formulave kimike; 3) aftësinë argumentuese për vetitë fizike 4) shkrimin e saktë të reaksioneve për vetitë kimike të tyre. 5) saktësinë në kryerjen e njehsimeve stekiometrike. 6) aftësinë për të parashikuar, krahasur dhe për të nxjerrë përfundime mbi anët e përbashkëta e dalluese midis aldehideve e ketoneve. Ushtrime me alternative të pa zgjidhura Zgjidhje: 1. Keton i ngopur është: A) butanoni; B) butanoli; C) butanali; D) butani. 2. Më lehtë oksidohen: A) aldehidet; B) ketonet; C) eteret; D) alkoolet. 3. Metanali në industri përftohet nga: A) CO + H 2 ; B) CO + H 2 O; C) CO 2 + H 2 O; D) NO 2 + CO 38

39 LIBËR PËR MËSUESIN 4. Një përzierje prej 2 g etanal dhe propanon jep 5,4 g Ag metalik kur vepron me AgOH. Përqindja në masë e propanonit në përzierje është: A) 11% ; B) 22%; C) 45%; D) 60% 5. Nëse nxehet etanoat kalciumi formohet: A) propanon; B) butanon; C) propanal; D) butanal. 6. Për alkoolin e mëposhtëm jepen këto të dhëna: - kur oksidohet jep keton; - kur një mol i tij vepron me Na jep 0,5 mole hidrogjen. Alkooli emërtohet: A) butandiol -1,2; B) butanol-1 ; C) butanol-2; D) butandiol-1,3 7. Cila nga substancat e mëposhtme jep reaksionin e pasqyrës: A) pentanon-2; B) metil-3 butanol-1; C) butanon; D) propenal? 8. Cila nga substancat e mëposhtme jep provën e jodoformës: A) pentanon-3; B) butanon; C) propanal; D) butanol-1? 9. Një nga përbërjet e mëposhtme është në gjendje të gaztë: A) metanol; B) etanol; C) metanal; D) propanon? 10. Oksidohet për të dhënë aldehid: A) propanol-2; B) metil-2, butanol-2 C) metoksimetan; D) metanol? TEMA USHTRIME TË ZGJIDHURA PËR ACIDET KARBOKSILIKE DHE ESTERET USHTRIME TË PAZGJIDHURA TË HAPURA 1. Shkruani formulat e strukturës elektronike të përbërjeve: A) acid benzoik; B) metanoat natriumi; C) acid etanoik; D) benzoat kaliumi. Zgjidhje: 39

40 KIMIA 11 A) C 6 H5-COOH; B) HCOONa; C) CH 3 COOH; D) C 6 H 5 COOK 2. Emërtoni këto estere: a) C 2 H 5 - COO - CH 3; b) CH 3 - CH 2 - COO - C 2 H 5; c) CH 3 -COO- C 3 H 7 Zgjidhje: a) propanoat metili; b) propanoat etili; c) etanoat i n-propilit 3. Shkruani formulat e strukturës për esteret: a) propanoat butili; b) benzoat etili; c) metanoat metili; d) etanoat metili. Zgjidhje: a) C 2 H 5 -COO-C 4 H 9 ; b) C 6 H 5 -COO-C 2 H 5 ; c) HCOO-CH 3 ; d) CH 3 -COO-CH 3 4. Shkruani reaksionet e bashkëveprimit të: a) acidit etanoik me metanol; b) dy molekulave acidi etanoik; c) etanoatit të etilit me hidroksid natriumi; d) acidit etanoik me hidroksid kaliumi Zgjidhje: a) CH 3 CO OH + H OCH 3 CH 3 COOCH 3 + H 2 O b) CH 3 CO OH + CH 3 CO OH CH 3 COOCOCH 3 + H 2 O c) CH 3 COOC 2 H 5 + NaOH CH 3 COONa + C 2 H 5 OH d) CH 3 CO OH + KOH CH 3 COOK + H 2 O 40

41 LIBËR PËR MËSUESIN MODUL 3 : TEMA: PUNE PRAKTIKE EKSPERIMENTALE: VETITË E ACIDEVE KARBOKSILIKE DHE SINTEZA E ASPIRINËS (ACIDI ACETIL SALICILIK) EKSPERIMENT 1 Vetitë e acideve karboksilike Objektivat: nxënësit duhet të jenë në gjendje: të listojnë vetitë kryesorë të acideve karboksilike; të demonstrojnë eksperimentalisht vetitë e acidit etanoik; të shkruajnë barazimet e reaksioneve kimike. Mjetet dhe substancat: provëza, letër lakmusi, acid etanoik, natrium metalik, tretësirë 0,1 M NaOH, ujë i distiluar. EKSPERIMENT 2 Sinteza e aspirinës Objektivat: nxënësit duhet të jenë në gjendje: të identifikojnë reagentë kryesorë të cilat janë të domosdoshëm për sintezën e aspirinës; të sintetizojnë aspirinën në laborator; të argumentojnë disa nga vetitë e aspirinës. Mjetet: acid salicilik 0.03 M ose 5 g, 10 ml tretësirë 0,10 M anhidrid acetik ose 10 g, 5 pika acid sulfurik i përqendruar, ujë i distiluar, 15 ml etanol, akull, gota kimike ngrohëse, enë për banjëmari, përzierës qelqi. Konceptet kryesore: grup funksionor, shpërbashkim, reaksion zëvendësimi, asnjanësimi, sintezë, reaksion esterifikimi etj. Struktura e mësimit Fazat e strukturës Metodat mësimore Veprimtaritë e nx. dhe koha Organizimi i nx. Parashikimi Parashikimi me terma paraprakë Zhvillimi i fjalorit (5 ) Të gjithë nx. Ndërtimi i njohurive Përforcimi Vetitë kimike të acidit etanoik. Sinteza në laborator e aspirinës Kubimi Ndërtim i shprehive laboratorike (25 ) Diskutim i ideve (15) Grupe në katërshe Punë me grupe 41

42 KIMIA 11 Zhvillimi Parashikimi: Parashikimi me terma paraprakë Gjatë kësaj faze mësuesi/ja jep në dërrasë termat acid salicilik, acid acetik, anihidrid acetik, reaksion, shpërbashkimi, asnjanësimi, zëvendësimi, esterifikimi etj dhe kërkon nga nxënësit të japin sa më shumë informacion për këto terma. Në fund të fazës nxënësit duhet të kenë shkruar dhe reaksionin e bashkëveprimit të acidit etanoik me Na metalik, me NaOH, bashkëveprimin e acidit salicilik me anhidridin acetik, që si produkte përfundimtare ka acidin acetilsalicilik (aspirinën) dhe acidin acetik. (Plotësohet tabela për reaksionet kimike). Nr. Përmbajtja e provëzës Tipi i reaksionit Ngjyra e letrës së lakmusit dhe reaksioni i mjedisit 1 CH 3 COOH + H 2 O CH 3 COO - + H 3 O + Shpërbashkim Rozë/ acid 2 CH 3 COOH + Na CH 3 COONa + ½ H 2 Zëvendësim Blu/ bazik 3 CH 3 COOH + NaOH CH 3 COONa + H 2 O Asnjanësim Nuk ndryshon/ asnjanës 4 Acid salicilik + anhidrid acetic aspirine + Esterifikim Kuq/ acid acid etanoik OH O O O + CH 3 C O C CH 3 + O C - CH 3 anhidridi acetik acid salicilik acidi acetilsalicilik (aspirina) Ndërtimi i njohurive: Në këtë fazë mësuesi/ja i ndan nxënësit në grupe katërshe (ku çdo nxënës në grup zhvillon eksperimentalisht një nga reaksionet e parashikuara) dhe duke ndjekur proceduarat i jep kohë të mjaftueshme për të zhvilluar eksperimentet (në kushte ku reagentët mund të jenë me pakicë, kjo punë mund të zhvillohet dhe demonstrative). Për çdo reaksion mbahen shënime mbi ndryshimet që vihen re dhe plotësohet përfundimisht tabela. Përforcimi: Kubimi Në këtë stad mund të përdoret metoda e kubimit, ku në faqet e një kubi të jenë të shkruara: Përshkruaje, Krahasoje, Shoqëroje, Analizoje, Zbatoje, Argumentoje dhe këto të shoqërohen me pyetje të ndryshme (kubat prej letre mund të jenë të 42 COOH COOH

43 LIBËR PËR MËSUESIN përgatitur që më parë nga nxënësit, ose gjashtë pyetje të cilat korrespondojnë dhe me gjashtë stadet e vendosura në faqet e kubit mund të shënohen dhe në dërrasë dhe nxënësit të fillojnë dhe të argumentojnë përgjigjet e tyre) Kështu, në faqet e kubit, të cilat nxënësit mund t i kenë përpara ose në dërrasë mund të jenë shkruar pyetjet: Përshkruaje: - Nxënësi duhet të përshkruajë tipin e reaksionit të bashkëveprimit të acidit etanoik me Na dhe NaOH. (Përgjigje: Reaksion zëvendësimi dhe asnjanësimi) -Nxënësi duhet të përshkruajë tipin e reaksionit me anë të të cilit u formua aspirina. (Përgjigje: Reaksioni i formimit të aspirinës është një reaksion esterifikimi). Krahasoje: - Ç ndryshim ka midis një acidi organik dhe një acidi inorganik? (Përgjigje: Acidet organike janë acide të dobëta në krahasim me acidet inorganike). - Duhet ta krahasojë me kë ngjason dhe me kë ndryshon aspirina. (Përgjigje: Ngjason me paracetamolin dhe ndryshon nga ai nga veprimi në organizëm). Shoqëroje: - Çfarë arome ka acidi etanoik, me çfarë ju ngjan kjo aromë? - Çfarë ju shkon në mendje kur po sintetizoni aspirinën? (Përgjigje: Përgjigje e lirë nga nxënësit) Analizoje: - Pse në tretësirën ujore të acidit etanoik, lakmusi merr ngjyrë rozë? (Përgjigje: Nga shpërbashkimi elektrolitik i acidit në tretësirë del joni hidron, i cili i jep veti acide tretësirës.) - Nga cilat struktura është e ndërtuar aspirina? (Përgjigje: Nga struktura e benzenit, nga grupi karboksilik dhe nga një derivat i acideve karboksilike). Zbatoje: -Për se mund të përdoret acidi etanoik dhe aspirina? (Përgjigje: Acidi etanoik gjendet 4-10% tek uthulla dhe në industrinë ushqimore. Tretësira 4% e tij përdoret si konservues i perimeve e turshive. Aspirina mund të përdoret si antipiretik, antiinflamator, ka efekt antitrombotik etj.) 43

44 KIMIA 11 Argumentoje: Duke u nisur nga struktura e aspirinës, argumentoni se çfarë produktesh do të japë ajo në trup kur hidrolizohet. (Përgjigje: Kur kjo strukturë hidrolizohet në trup, nuk është gjë tjetër veçse rasti i reaksionit të hidrolizës së një esteri që shoqërohet me formimin e acidit etanoik dhe salicilik. Prezenca e këtyre acideve në stomak, mund të jetë shkaktare dhe për efektet anësore gastrointenstinale aspirinës). Në fund të kësaj faze nxënësit duhet të kenë dhënë përgjigjet për pyetjet dhe këto mund të diskutohen nga grupet e nxënësve. Vlerësimi i nxënësve: Gjatë kësaj ore laboratorike, nxënësit mund të vlerësohen: për saktësinë e zhvillimit të punës së laboratorit; për saktësinë e përgjigjeve që kanë dhënë gjatë diskutimit në klasë, në fazën e përforcimit; për shprehi të punës së pavarur eksperimentale në grup. Modul 4: Përsëritje Ripunojmë së bashku Rubrika Ripunojmë së bashku mund të përdoret nga mësuesi në orët e përsëritjes,kur këto janë planifikuar si orë të veçanta ose në etapëne evokimit apo përforcimit të njohurive në orë të tjera, kur mësuesi e shef të arsyeshme. Në tekst janë dhënë disa nga këto rubrika.më poshtë po japim dy modele se si mund të realizohet kjo rubrikë Përsëritje kreu II. Hibridizimi dhe bashkëveprimi ndërmolekular Tema 2.9 Në rubrikën Ripunojmë së bashku paraqiten çështjet, për të cilat duhet të jepen shpjegime, interpretime, argumente, demonstrime me anë të të cilave mund të zhvillohet përsëritja duke u mbështetur në këta objektiva: 1. Të shpjegojmë: a) strukturën e atomit C: orbitalet atomike te karboni; b) hibridizimin si proces; c) orbitalet hibride të karbonit; b) tipat e hibridizimit sp, sp 2, sp Të analizojmë: a) strukturën e molekulave CH 4, C 2 H 4, C 2 H 2 ; b) formimin e orbitalit molekular sigma dhe pi; 44

45 LIBËR PËR MËSUESIN c) zbatime të tipave të hibridizimit në molekula inorganike si: BeCl 2, NH 3, H 2 O etj. 3. Të demonstrojmë eksperimentalisht format e orbitaleve: a) atomike; b) hibride; c) molekulare. 4. Të hartojmë një listë me veçori të orbitaleve: a) atomike: b) hibride; c) molekulare. 5. Të përkufizojmë forcat ndërmolekulare: a) London dhe Van der Vaals; b) dipol-dipol; c) jon-dipol; d) forcat e lidhjes hidrogjenore. 6. Të vëmë në dukje: a) molekula dyatomike polare dhe jopolare; d) momentin dipolar të HCl, H 2 O. Më poshtë po japim disa tabela ku janë listuar veçori të orbitaleve: atomik, molekular, hibrid. Mësuesi e ndan klasën në katër grupe, ku secili grup plotëson një tabelë, e më pas nxënësit nxjerrin konkluzionet në mënyrë krahasuese. 1. Veçoritë e orbitaleve atomike: Orbitalet s p d f Forma sferike një fjongo dy fjongo tri fjongo Energjia Orientimi Është simetrik, me qendër pikën e prerjes së tri boshteve koordinative. boshti: x, y, z boshti: x, y, z boshti: x, y, z 2. Veçoritë e orbitaleve molekulare: Orbitali molekular σ π Zona e mbulimit e pjesshme ballore e thellë e pjesshme anësore e cekët Energjia E σ > E π E π < E σ Forma sferike ose eliptike eliptike Formohet nga orbitalet s s s py s px s pz px px py py pz pz Orientimi në përgjithësi në boshtin e x në boshtin y, z 45

46 KIMIA Tabelë e ndryshimeve midis orbitaleve atomike dhe atyre hibride: Orbital atomik 1. Formë sferike ose fjongoje 2. Energji e caktuar sipas nivelit dhe nënnivelit ku bën pjesë Orbital hibrid 1. Formë fjongoje, por një anë e fjongos e zgjatur dhe e fryrë, ana tjetër më e shkurtër. 2. Energji e barabartë me të mesmen aritmetike të orbitaleve atomike që hibridizohen. Për shembull, u hibridizuan 4 orbitale atomike tek atomi i karbonit. Nëse shënojmë E 1, E 2, E 3, E 4 energjitë e orbitaleve të karbonit 2s, 2pz, 2py, 2px, për orbitalin hibrid të këtij atomi kemi: Orientimi hapësinor i orbitalit atomik është sipas boshteve x, y, z ose me qendër pikën e prerjes së tri boshteve. Orbitalet atomike realizojnë jo vetëm lidhje σ, por dhe π Orientimi hapësinor i orbitalit hibrid është i ndërmjetëm. Vendndodhja: (në asnjërin nga boshtet x, y, z) Orbitalet hibride realizojnë vetëm lidhje sigma. 4. Në tabelë, në çdo kuti sipas numrave, vendosni përgjigjen e saktë të gjetur nga zgjidhja e shprehjeve të mëposhtme: Hibridizimi Bashkëveprimi ndërmolekular 1. sferike 5.molekular 2. re elektronike 9. shumë lidhje 13.forca të lidhjes kimike kovalente 17. të Van der Vaalsit 6. boshtor 10. sp3 14. HF 18. HCl 3. (2l +1) 7 orb. atomike energji të ndryshme, orb. hibride të njëjtë 11 dyfishe 15. H H 2 O 4. e ndryshme 8. sigma e madhe 20. F. Londonit 46