Libër. mësuesi. Kimia. Irena Kotobello S H T Ë P I A B O T U E S E. Eduard Andoni, Aishe Hajredini (Karaj) Për klasën e njëmbëdhjetë, gjimnaz

Transcript

1 Për klasën e njëmbëdhjetë, gjimnaz S H T Ë P I A B O T U E S E Libër mësuesi Irena Kotobello Kimia 11 Eduard Andoni, Aishe Hajredini (Karaj)

2 KLIKONI KËTU

3

4 Irena Kotobello Libër mësuesi Kimia 11 Teksti mësimor Kimia 11 është hartuar nga: Prof. Dr. Eduard Andoni, Aishe Hajredini (Karaj)

5 Titulli: Libër mësuesi Kimia 11 Autore: Irena Kotobello Drejtoi botimin: Redaktore gjuhësore: Anila Bisha Flaviola Shahinaj Dizajni: Mirela Ndrita Kopertina : VisiDesign Shtypi: Mediaprint ISBN: Botimi i parë: 2012 Të gjitha të drejtat janë të rezervuara S H T Ë P I A B O T U E S E Të gjitha të drejtat e autorit lidhur me këtë botim janë ekskluzivisht te zotëruara/rezervuara nga Shtëpia Botuese Mediaprint sh.p.k.. Ndalohet çdo prodhim, riprodhim, shitje, rishitje, shpërndarje, kopjim, fotokopjim, përkthim, përshtatje, huapërdorje, shfrytëzim dhe/ose çdo formë tjetër qarkullimi tregtar, si dhe çdo veprim cënues me çfarëdo lloj mjeti apo apo forme, pjesërisht dhe/ose tërësisht, pa miratimin paraprak me shkrim nga Shtëpia Botuese Mediaprint sh.p.k. Ky botim, në tërësi dhe/ose në pjesë të tij, ndalohet të transmetohet dhe/ose përhapet në çdo lloj forme dhe/ose mjet elektronik, mekanik, regjistrues dhe/ose tjetër, të ruhet, depozitohet ose përdoret në sisteme ku mund të cënohen të drejtat e autorit, pa miratimin paraprak me shkrim nga Shtëpia Botuese Mediaprint sh.p.k.. Çdo cënim i të drejtave të autorit passjell përgjegjësi sipas legjislacionit në fuqi. Kontaktet: Shtëpia Botuese Sektori i Shpërndarjes dhe Marketingut: Shtypshkronja: Kutia Postare Tiranë Tel.: Tel.: Tel.: Cel.: Cel.: Cel.: Cel.: Cel.: botime@mediaprint.al distributor@mediaprint.al print@mediaprint.al Komente dhe sugjerime janë të mirëpritura në botime@mediaprint.al

6 PËRMBAJTJA Pasqyra e lëndës...4 Plani mësimor...5 Tema: Lidhjet kimike dhe numri i oksidimit...20 Tema: Reaksionet redoks, oksidimi dhe reduktimi...25 Tema: Raste të elektrolizës...28 Tema: Ushtrime për njehsimin e forcës elektromotore dhe për elektrolizën...33 Tema: Përbërjet inorganike dhe organike...39 Tema: Gatitja dhe vetitë kimike të alkaneve...43 Tema: Alkinet, struktura, emërtimi...47 Tema: Arenet...51 Tema: Punë Laboratori. Gtitja dhe vetitë e etenit dhe etinit...56 Tema: Alkoolet...59 Tema: Gatitja dhe vetitë e alkooleve...63 Tema: Fenolet...69 Tema: Ketonet...76 Tema: Esteret...80 Tema: Aminat...85 Tema: Vetitë e lyrave...88 Tema: Aminoacidet...92 Tema: Veprimtari praktike. Përgatitja e aspirinës dhe sapunit...96 Tema: Reaksionet e adicionit Kimia 11 baza 3

7 PASQYRA E LËNDËS Nr Tema Parashikimi Ndërtimi i njohurive Përforcimi 1 Lidhjet kimike dhe numri i oksidimit 2 Reaksione redoks, oksidimi/reduktimi Brain Storming Diskutimi i njohurive paraprake 3 Rastet e elektrolizës Alfabeti i njëpasnjëshëm 4 Ushtrime për njehsimin e fem dhe elektrolizës 5 Përbërjet inorganike/organike 6 Gatitja dhe vetitë fiziko-kimike të alkaneve 7 Alkanet, struktura, emërtimet 8 Vetitë fiziko-kimike të benzenit 9 Gatitja dhe vetitë e etenit dhe etinit Përmbledhje /pohim/mbështetje Marrëdhënie pyetje / përgjigje Mendo/puno/shkëmbe mendim në dyshe Veprimtari praktike Tryezë rrethore Përvijimi i koncepteve Pyetja sjell pyetjen Grupet e ekspertëve Përmbledhje e strukturuar Lëviz/Ndalo/Krijo dyshe Lexim përmbledhje në dyshe Role të specializuara në diskutim Lapsat në mes Ditar 2 pjesësh Rishikim në dyshe Diskutimi i njohurive paraprake Çfarë e çfarë po tani çfarë Përmbledhje e strukturuar 10 Alkolet Parashikim nga termat 11 Gatitja dhe vetitë e alkoleve Diskutimi i njohurive paraprake Hartë koncepti Mendo/puno/shkëmbe mendim në dyshe Mbajtje e strukturuar e shënimeve Tabela e pyetjeve, lexim i drejtuar V/L/D Diagrama e Venit Tryezë e rrumbullakët Organizues grafik i analogjisë Marrëdhënie pyetje -përgjigje Harta e konceptit, parashikim nga termat D/D/M 12 Fenolet Rendit / grupo / emërto D/D/M 13 Ketonet Diskutojmë sëbashku Ditar 3 pjesësh Përvijimi i të menduarit 14 Esteret Përmbledhje e V / L / D Harta e konceptit strukturuar 15 Aminat Harta semantike Kubimi Reflekto/reflekto/re flekto 16 Vetitë e lyrnave Alfabeti i njëpasnjëshëm Lexim përmbledhje në dyshe Shikimi shpejtë / empatia 17 Aminoacidet Brain Storming Kubimi Përvijimi i të menduarit 18 Punë laboratori, gatitja e sapunit dhe aspirinës Marrëdhënie pyetje / përgjigje Role të specializuara në grup Përmbledhje e strukturuar 19 Reaksionet e adicionit Përmbledhje e strukturuar Puna në grup/ Role te specializuara Përvijimi i koncepteve 4 Kimia 11 baza

8 Plani mësimor javë 2 orë = 72 orë gjithsej LINJA: Struktura dhe vetitë e lëndës Përshkrimi i linjës: Përmes kësaj linje të gjithë nxënësit fitojnë njohuri, aftësi, qëndrime për lidhjen hibride, forcat ndërmolekulare, strukturën e përbërjeve organike, hidrokarburet, alkoolet, ketonet, aldehidet, acidet karboksilike, aminat, aminoacidet, polimeret, karbohidratet, yndyrat, proteinat, duke përdorur faktet, modelet dhe eksperimentet. LINJA: Reaksioni kimik Përshkrimi i linjës: Përmes kësaj linje të gjithë nxënësit fitojnë njohuri, aftësi, qëndrime për reaksionet kimike redoks dhe aplikimet e tyre në elektrokimi, jetën e përditshme si dhe për reaksionet karakteristike të përbërjeve organike, si: reaksionet e shtimit, të eliminimit, zëvendësimit radikalar, zëvendësimit elektrofilik, zëvendësimit nukleofilik. Kimia 11 baza 5

9 Kapitulli Objektivat e kapitullit Temat mësimore dhe objektivat përkatëse Kapitulli 1 Elektrokimia ( 14 orë) Elektrokimia Në përfundim të klasës së 11 nxënës/i,-ja: të përcaktojë në shembuj të reaksioneve redoks: agjentin reduktues, agjentin oksidues, oksidimin dhe reduktimin; të identifikojë në reaksionet që shprehin proceset e fotosintezës dhe të frymëmarrjes qelizore, agjentin oksidues dhe agjentin reduktues, oksidimin dhe reduktimin; të përshkruajë në një poster zbatimin e reaksioneve të oksido-reduktimit në fotografi; të realizojë praktikisht në rrugë të pavarur, duke zbatuar rregullat e sigurisë, eksperimente që demonstrojnë aftësinë oksiduese në zbritje të halogjeneve (nga klori te jodi); të përcaktojë eksperimentalisht radhën e aktivitetit të metaleve, duke përdorur reaksione të zëvendësimit të metaleve; të interpretojë ngjashmëritë dhe dallimet ndërmjet procesit në një element galvanik dhe atij në një elektrolizer; të konstruktojë praktikisht, një element të thjeshtë galvanik (p.sh. elementi zink/bakër); të diskutojë të dhëna të grumbulluara nga burime të ndryshme informacioni mbi evoluimin e baterive, që nga kohët e lashta deri në ditët e sotme; të përshkruajë ndërtimin e elektrodës standarde të hidrogjenit; 1.1 Lidhja kimike dhe numri i oksidimit Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të përshkruajë ç është numri i oksidimit Të bëjnë dallimin ndërmjet numrit të oksidimit dhe valencës Të përcaktojë numrin e oksidimit të elementeve në përbërje të ndryshme 1.2 Oksidim, reduktim, reaksione redoks Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të përshkruajë ç është procesi i oksidimit Të përshkruajë ç është procesi i reduktimit Të bëjnë dallimin e reaksioneve redoks me reaksionet që s janë të tillë. 1.3 Ushtrime për njehsimin e no dhe koeficientëve në barazimet e reaksioneve redoks Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të listojnë rregullat e numrit të oksidimit Të përcaktojnë numrin e oksidimit të elementeve në përbërje të ndryshme Të rregullojnë barazimin kimik të një reaksioni me metodën elektronike. 1.4 Punë laboratori aftësitë oksiduese të halogjenëve Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të demonstrojë eksperimentalisht vetitë oksiduese të atomeve klor. Të demonstrojnë eksperimentalisht vetitë reduktuese të joneve jodur Të demonstrojnë eksperimentalisht vetitë oksido-reduktuese të jometalit dhe joneve të tij. 6 Kimia 11 baza

10 të përkufizojë potencialin elektrodik të një elementi; të zgjidhë problema që kanë të bëjnë me njehsimin e forcës elektromotore të elementeve galvanike më të përdorshme në jetën e përditshme, duke shfrytëzuar të dhëna të tabelës së potencialeve elektrodike standarde; të shkruajë barazimin e përgjithshëm të elektrolizës, kur elektroliti është në gjendje të shkrirë apo të tretur; të japë shembuj të përdorimit praktik të elementit galvanik dhe të elektrolizës; të kryejë njehsime stekiometrike me barazimet e reaksioneve redoks; të përshkruajë brejtjen si proces elektrokimik; të relatojë, me shkrim ose me gojë, për masat që merren në jetën e përditshme për mbrojtjen e objekteve nga brejtja; të skicojë hartën e koncepteve për elektrokiminë; 1.5 Radha e aktivitetit të metaleve Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të përshkruajnë ç është lidhja metalike. Të shpjegojnë si dobësohet aktiviteti i metaleve në radhën e aktivitetit të metaleve Të shpjegohet si rritet aktiviteti i joneve të metaleve në radhën e aktivitetit të metaleve 1.6 Elementi galvanik Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të përshkruajnë ç është gjysmëelementi galvanik Të përshkruajnë elementin galvanik. Të përcaktojnë procesin e oksidoreduktimit që ndodh në elektroda. 1.7 Elektroda e hidrogjenit. Potencialet elektrodike standarde Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të përshkruajnë si formohet elektroda e hidrogjenit Të përcaktojnë kur elektroda e hidrogjenit luan rolin e katodës dhe kur atë të anodës. Të matin forcën elektromotore që lind në elementin galvanik me elektrodën e hidrogjenit. 1.8 Elektroliza Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të përshkruajë ndërtimin e aparatit të elektrolizës Të përshkruajnë procesin e elektrolizës së elektrolitëve në gjendje të shkrirë. Të përshkruajnë procesin e elektrolizës së elektrolitëve në tretësirë ujore. 1.9 Elektroliza në raste të veçanta Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të shpjegojnë procesin e elektrolizës së elektrolitëve në tretësirë ujore me mbetje oksiacide. Kimia 11 baza 7

11 8 KAPITULLI 2 KAPITULLI 2 Hibridizimi dhe bashkëveprimi ndërmolekular Në përfundim të klasës së 11 nxënës/i,-ja: të përcaktojë të përbashkëtat dhe ndryshimet ndërmjet orbitaleve atomike dhe molekulare; të dallojë orbitalet molekulare sigma dhe pi; të japë kuptimin hibridizim, orbital hibrid; Të shpjegojnë procesin e elektrolizës me anoda të tretshme. Të bëjnë dallimin e procesit të elektrolizës me anoda aktive dhe inerte Ushtrime për njehsimin e forcës elektromotore dhe për elektrolizën Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të njehsojnë forcën elektromotore të një elementi galvanik. Të përcaktojnë produktet e elektrolizës së tretësirës ujore të elektrolitit me mbetje hidracide. Të përcaktojnë produktet e elektrolizës së tretësirës ujore të elektrolitit me mbetje oksiacide Akumilatori dhe pilat e thata Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të përshkruajnë përse shërbejnë akumulatorët. Të përshkruajnë akumulatorin acid të plumbit Të argumentojnë reaksionet që ndodhin në katodë dhe anodë gjatë funksionimit të akumulatorit Brejtja e metaleve Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të përshkruajnë ç është brejtja. Të përshkruajnë procesin elektrokimit të brejtjes. Të listojnë disa nga masat mbrojtëse 1.13 Test Të kontrollohen njohuritë e marra në kapitullin e elektrokimisë Projekt 2.1 Orbitalet atomike dhe orbitalet molekulare Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të shpjegojë ç është orbital atomik s Të shpjegojnë ç është orbital atomik p Të përshkruajnë formimin e orbitalit molekular Kimia 11 baza

12 Hibridizimi dhe bashkëveprimi ndërmolekular (13 orë) të përshkruajë teorinë e Polingut për hibridizimin; të përcaktojë tipin e hibridizimit sp, sp 2, sp 3 në përbërjet inorganike (p.sh.: BeCl 2, BF 3, SiH 4 ); të përcaktojë tipin e hibridizimit sp, sp 2, sp 3 në përbërjet e karbonit; të realizojë modelime dhe simulime përmes kompjuterit, për tipat e ndryshëm të hibridizimit sp, sp 2, sp 3 ; të përshkruajë bashkëveprimin dipol-dipol, forcat e Londonit në molekulat jopolare, lidhjen hidrogjenore si forca të bashkëveprimit molekular; të argumentojë forcat e bashkëveprimit ndërmolekular, duke u nisur nga të dhëna eksperimentale për pikat e vlimit të substancave të ndryshme; të skicojë hartën e koncepteve për hibridizimin dhe bashkëveprimin ndërmolekular; të përgatitë një referat shkencor me temë: Figura të shquara dhe kontributet përkatëse në njohjen shkencore të strukturës kimike të lëndës. ( Dalton, Tomson, deri te Poling). 2.2 Ndërprerja boshtore e orbitaleve atomike: lidhje σ Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të shpjegojnë formimin e lidhjes σ të orbitalit molekular të ndërprerjes s-s Të shpjegojnë formimin e orbitalit molekular p-p Të përshkruajnë formimin e orbitalit molekular s-p 2.3 Hibridizimi i orbitaleve atomike Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të formulojnë ç është hibridizimi. Të shpjegojnë pse disa elemente kanë valencë vetëm në gjendje të ngacmuar Të përshkruajnë tipin e hibridizimit sp nëpërmjet shembujve. 2.4 Llojet e hibridizimit dhe forma gjeometrike e molekulave Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të shpjegojnë formimin e lidhjeve në molekula të ndryshme nëpërmjet hibridizimit sp 2 Të shpjegojnë formimin e lidhjeve në molekula të ndryshme të hibridizimit sp 3 Të bëjnë dallimet ndërmjet tipeve të hibridizimit. 2.5 Ndërprerja anësore e orbitaleve atomike: lidhje π (pi) Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të shpjegojnë pse në disa molekula atomet lidhen ndërmjet tyre me lidhje shumëfishe Të përshkruajnë si formohet lidhja π. Të tregojnë nëpërmjet shembujve se çfarë hibridizimi krijon lidhja π. 2.6 Ushtrime për formën gjeometrike të molekulave Gjatë orës së mësimit nxënësi duhet: Të përshkruajnë formën gjeometrike të molekulës të tipit AB 2. Të përshkruajnë formën gjeometrike të molekulës së tipit A 2 B nëpërmjet shembujve. Kimia 11 baza 9

13 Të përshkruajnë formën gjeometrike të molekulës së tipit AB 3 nëpërmjet shembujve. 2.7 Polarizimi i lidhjes kimike dhe elektronegativiteti Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të shpjegojnë si formohet lidhja në një molekulë me dy atome të të njëjtit lloj. Të formulojnë se çfarë është elektronegativiteti. Të shpjegojnë nëpërmjet shembujve se çfarë është lidhja polare. 2.8 Forcat e bashkëveprimit ndërmolekular Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të shpjegojnë ç janë forcat e Van der Valsit. Të shpjegojnë çfarë janë forcat e Londonit. Të bëjnë ndryshimin e forcave të Van der Valsit ndërmjet molekulave polare dhe jopolare. 2.9 Lidhja hidrogjenore Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të shpjegojnë pse disa përbërje inorganike dyjare që përmbajnë hidrogjen janë në gjendje të ndryshme agregate. Të shpjegojnë formimin e lidhjes hidrogjenore. Të argumentojnë vendin që zë lidhja hidrogjenore ndërmjet forcave të Van Der Valsit dhe lidhjeve kimike Lidhja hidrogjenore dhe vetitë fizike të substancave Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet: Të shpjegojnë pse uji në kushte të zakonshme është gaz, kurse kloruri I hidrogjenit është substancë e gaztë. Të shpjegojnë rritjen e temperaturave të vlimit të përbërjeve me lidhje hidrogjenore. Të shpjegojnë formimin e lidhjeve hidrogjenore nëdërmjet substancave me molekulat e ujit. 10 Kimia 11 baza

14 KAPITULLI 3 Hidrokarburet (12 orë) KAPITULLI 3 Hidrokarburet Në përfundim të klasës së 11 nxënës/i,-ja: të japë kuptimet: hidrokarbur, alkan, cikloalkan, alken, alkin, aren; të realizojë në rrugë eksperimentale, duke ndjekur rregullat e sigurisë, hetimin e elementeve përbërës në përbërjet organike; të përgatitë në laborator etenin, etinin; të demonstrojë në rrugë eksperimentale vetitë e etenit, etinit; të shkruajë formulat e përgjithshme për alkanet, cikloalkanet, alkenet, alkinet dhe arenet; të përdorë formulat molekulare dhe të strukturës për të paraqitur hidrokarburet me varg normal dhe të degëzuar, deri në 10 atome karboni; të përdorë nomenklaturën e IUPAC për të shkruar dhe emërtuar hidrokarburet alifatike dhe aromatike; 2.11 Ushtrime për momentin dipolar dhe vlerësimin e temperaturës së vlimit Gjatë orës së mësimit nxënësi duhet: Të njehsojnë moment dipolar të molekulave. Të shpjegojnë pse temperature e vlimit të ujit është më e lartë se temperature e vlimit të florurit të hidrogjenit. Të renditin molekulat nëpërmjet shembujve sipas rritjes së temperaturave të vlimit Test 2.13 Projekt 3.1 Objekti i kimisë organike Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të shpjegojnë pse kimia organike u quajt e karbonit. Të listojnë ndryshimet ndërmjet përbërjeve organike dhe inorganike. Të interpretojnë nëpërmjet reaksioneve kimike ngjashmëritë ndërmjet përbërjeve inorganike dhe organike. 3.2 Hetimi i elementeve C, H dhe N Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të realizojnë me rrugë eksperimentale Hetimin e elementit C; Hetimin e elementit hidrogjen Hetimin e elementit azot. 3.3 Alkanet. Emërtimi i tyre Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të argumentojnë pse formula e përgjithshme e alkaneve është C n H 2n+2. Të emërtojnë një alkan me varg të drejtë dhe të degëzuar. Të shpjegojnë ç është izomeria e vargut dhe skeleti karbonik Kimia 11 baza 11

15 12 të dallojë izomerinë e vargut, të pozicionit dhe gjeometrike për hidrokarburet, deri në 7 atome karboni; të shkruajë dhe emërtojë izomerët e strukturës, të pozicionit dhe ato gjeometrikë, deri në 7 atome karboni; të bëjë modelojë me mjete rrethanore izomerët e strukturës për heptanin, duke i emërtuar ato; të tregojë lidhjen gjinore ndërmjet alkaneve, alkeneve, alkineve, areneve nëpërmjet shkrimit të barazimeve kimike për reaksionet përkatëse; të zgjidhë situata problemore që lidhen me njehsime me formulat kimike të hidrokarbureve (të nxjerrë formulën molekulare kur jepen përqindjet e elementeve përbërës ose raportet në masë dhe anasjellas); të skicojë hartën e koncepteve për hidrokarburet; të përgatitë një esse për rolin e hidrokarbureve në jetën e përditshme, pakësimi i burimeve dhe perspektiva e ardhme energjetike; të diskutojë, duke u bazuar në burime të ndryshme informacioni (botime, media, internet, intervista), për karburantet në Shqipëri dhe ndikimet në mjedis. 3.4 Veti të e alkaneve Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të njihen me vetitë fizike të alkaneve. Të listojnë mënyrën e gatitjes së alkaneve. Të emërtojnë izomeret e pozicionit që fitohen gjatë reaksioneve të zëvendësimit. 3.5 Alkenet. Emërtimi Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të shpjegojnë termin hidrokarbur i pangopur dhe pse formula e përgjithshme e alkeneve është C n H 2n. Të emërtojnë sipas rregullave të emërtimit alkenet me varg të drejtë dhe të degëzuar. Të shpjegojnë pse alkenet japin izomeri pozicioni, vargu dhe gjeometrike. 3.6 Gatitja dhe veti të e alkeneve Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të shkruajnë reaksionet e gatitjes së alkeneve nëpërmjet reaksioneve të eliminimit. Të shpjegojnë vetitë kimike të alkeneve nëpërmjet reaksioneve të adicionit. Të shpjegojnë adicionin nëpërmjet rregullës së Markovnikovit. 3.7 Akadienet dhe alkinet Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të shpjegojnë pse formula e alkadieneve është C n H 2n-2 si përbërje me dy lidhje dyfishe. Të shpjegojnë pse formula e përgjithshme e alkineve është C n H 2n-2 si përbërje me lidhje trefishe. Të emërtojnë sipas rregullave të emërtimit alkinet. 3.8 Veti të e alkineve Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të përshkruajnë eksperimentin e përftimit të etinit. Të shpjegojnë vetitë kimike të alkeneve nëpërmjet reaksioneve Kimia 11 baza

16 të adicionit. Të argumentojnë pse alkinet me lidhje trefishe në pozicionin 1 japin reaksione zëvendësimi. 3.9 Arenet. Vetitë e tyre Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të shpjegojnë strukturën e benzenit. Të emërtojnë homologët e benzenit sipas rregullave të emërtimit. Të përshkruajnë nëpërmjet reaksioneve tipet e reaksioneve Punë laboratori Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të demonstrojnë gatitjen e etenit dhe të etinit. Të demonstrojnë djegien e etenit dhe të etinit dhe krahasimin ndërmjet tyre. Të provojnë pangopshmërinë e alkeneve dhe alkineve me Br 2 dhe KMnO Punë e drejtuar, ushtrime të zgjidhura Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të përcaktojnë me formulat e hidrokarbureve nëpërmjet njehsimeve stekiometrike. Të emërtojnë hidrokarburet sipas rregullave të emërtimit. Të njehsojnë nëpërmjet njehsimeve stekiometrike sasitë e substancave që përftohen nga vetitë kimike të hidrokarbureve Ushtrime përmbledhëse Gjatë orës së mësimit nxënësit duhet: Të kontrollohen njohuritë e marra në kapitullin e hidrokarbureve Test Kimia 11 baza 13

17 14 KAPITULLI 4 Grupet funksionore në përbërjet organike (12 orë) KAPITULLI 4 Grupet funksionore në përbërjet organike Në përfundim të klasës së 11 nxënës/i,-ja: të përkufizojë grupin funksionor ( OH, CHO, CO, COOH, O, NH 2, COO ) si përcaktues të vetive të substancave organike; të argumentojë strukturën e grupit funksionor ( OH, CHO, CO, COOH, O, NH 2, COO ) nga pikëpamja e lidhjes kimike dhe veçorive që sjell ky grup në vetitë e përbërjeve organike; të klasifikojë alkoolet, në varësi të tipit të karbonit me të cilin lidhet grupi funksionor, acidet karboksilike në varësi të numrit të grupeve funksionore dhe të ngopshmërisë; të hetojë në rrugë eksperimentale alkoolet, aldehidet, acidet karboksilike; të përgatitë në laborator etanalin, acidin etanoik, aspirinën dhe sapunet; të përshkruajë në rrugë eksperimentale vetitë e etanalit, acidit etanoik; të tregojë prejardhjen e aminave nga amoniaku; të klasifikojë aminat si parësore, dytësore, tretësore; të realizojë modelime dhe simulime përmes kompjuterit për strukturat kimike të alkooleve, aldehideve, ketoneve, acideve karboksilike, 4.1 Alkoolet Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të bëjnë klasifikimin e alkooleve në disa mënyra. Të emërtojnë alkoolet sipas rregullave të emërtimit. Të shkruajnë reaksionet e formimit të përfaqësuesve të alkooleve. 4.2 Vetitë e alkooleve Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të listojnë vetitë fizike të alkooleve. Të shpjegojnë mënyrën e gatitjes së alkooleve. Të argumentojnë vetitë fizike të alkooleve nëpërmjet reaksioneve të zëvendësimit. 4.3 Eteret, gatitja dhe vetitë e tyre Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të argumentojnë pse formula e shumës së etereve është ( CH n 2n + 1) O. 2 Të emërtojnë eteret sipas rregullave të emërtimit. Të përshkruajnë nëpërmjet reaksioneve gatitjen e etereve. 4.4 Fenolet. Vetitë e tyre Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të shpjegojnë strukturën e fenolëve. Të emërtojnë homologët e fenolëve sipas rregullave të emërtimit. Të përshkruajnë vetitë kimike të fenolëve nëpërmjet reaksioneve. 4.5 Aldehidet. Gatitja dhe emërtimi i tyre Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të shpjegojnë formimin e grupit funksionor karbonilik të aldehideve. Të emërtojnë aldehidet sipas rregullave të emërtimit. Kimia 11 baza

18 etereve, estereve, aminave; të bëjë emërtimin sipas IUPAC të përfaqësuesve të ndryshëm të alkooleve, fenoleve, etereve, aldehideve, ketoneve, acideve karboksilike, estereve, aminave, kur jepet formula kimike dhe anasjellas, në përbërës me deri në 7 atome karbon; të relatojë me shkrim për rëndësinë praktike të përfaqësuesve më të rëndësishëm të përbërjeve organike (metanol, etanol, glicerinë, etanal, propanon, acid metanoik, acid etanoik, acid laktik), duke u bazuar në të dhëna të grumbulluara nga burime të ndryshme të informacionit; të relatojë me shkrim për historikun e zbulimit të një medikamenti mjekësor (p.sh., të aspirinës). Të përshkruajnë gatitjen dhe vetitë kimike të aldehideve nëpërmjet reaksioneve. 4.6 Alkanonet ose ketonet. Gatitja dhe emërtimi i tyre Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të shpjegojnë formimin e grupit funksionor karbonilik të ketoneve. Të emërtojnë ketonet sipas rregullave të emërtimit. Të përshkruajnë gatitjen dhe vetitë kimike të ketoneve nëpërmjet reaksioneve. 4.7 Acidet karboksilike. Vetitë e tyre Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të shpjegojnë formimin e grupit karboksilik të acideve dhe klasifikimin e acideve. Të emërtojnë acidet sipas rregullave të emërtimit. Të përshkruajnë gatitjen dhe vetitë kimike të acideve. 4.8 Esteret Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të shpjegojnë pse esteret janë izomere me acidet karboksilike. Të bëjnë emërtimin sistematik të estereve. Të përshkruajnë gatitjen dhe vetitë kimike të estereve nëpërmjet reaksioneve. 4.9 Aminat Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të klasifikojnë aminat dhe të përcaktojnë grupin funksionor të tyre. Të emërtojnë aminat sipas rregullave të emërtimit. Të përshkruajnë gatitjen dhe vetitë e aminave nëpërmjet reaksioneve. Ushtrime Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të përshkruajnë formulat e përbërjeve organike me oksigjen Kimia 11 baza 15

19 16 KAPITULLI 5 Biokimia (9 orë) KAPITULLI 5 Në përfundim të klasës së 11 nxënës/i,-ja: të përshkruajë karbohidratet dhe lyrat; të klasifikojë karbohidratet në monosakaride, disakaride dhe polisakaride; të klasifikojë lyrat në: bimore, shtazore dhe sipas ngopshmërisë; të shkruajë formulat molekulare dhe strukturore për fruktozën, glukozën dhe formulat molekulare për sakarozin, amidonin, celulozën; të përcaktojë kuptimet: aminoacid, lidhje peptidike, peptid dhe proteinë; të realizojë në rrugë eksperimentale hetimin dhe vetitë e proteinave; të bëjë një esse, mbi bazën e të dhënave të grumbulluara nga burime të ndryshme nëpërmjet njehsimeve stekiometrike. Të emërtojnë përbërjet organike kur janë dhënë formulat dhe anasjelltas. Të njehsojnë nëpërmjet njehsimeve stekiometrike sasitë e substancave që marrin pjesë në reaksion dhe fitohen si produkte Punë laboratori Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të demonstrojnë nëpërmjet eksperimentit vetitë e fenolëve. Të demonstrojnë nëpërmjet eksperimentit dhe të shkruajnë reaksionin për vetitë e alkooleve. Të demonstrojnë nëpërmjet eksperimentit dhe të shkruajnë reaksionin për vetitë e acideve Punë e drejtuar, problema të zgjidhura Projekt 5.1 Lyrat Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të klasifikojnë lyrat sipas gjendje agregate dhe të bëjnë emërtimin e tyre. Të listojnë përdorimin e lyrave. Të përshkruajnë formimin e një trigliceridi si reaksion esterifikimi ndërmjet propantriolit dhe lyrave. 5.2 Vetitë e lyrave Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të listojnë vetitë fizike të lyrave. Të përshkruajnë nëpërmjet reaksioneve kimike vetitë kimike të lyrave të çngjyrosjes së ujit të bromit dhe KMnO 4. Të përshkruajnë reaksionin e formimit të sapunit. 5.3 Aminoacidet Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të përshkruajnë dhe të klasifikojnë aminat. Të shkruajnë reaksionin e formimit të aminoacideve. Kimia 11 baza

20 informacioni, për efektet pozitive dhe negative në organizmin e njeriut të karbohidrateve, yndyrnave, proteinave; të realizojë në grup, një projekt mësimor për proceset kimike në fusha të ndryshme të Të përshkruajnë vetitë e aminoacideve sipas llojit të aminoacidit. 5.4 Proteinat Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të përshkruajnë ç janë proteinat. veprimtarisë shoqërore (industri, bujqësi, Të listojnë strukturat e proteinave. mjekësi etj.) në vendin tonë. Të klasifikojne proteinat nga pikëpamja kimike dhe biologjike. 5.5 Karbohidratet Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të klasifikojnë karbohidratet. Të shkruajnë reaksionin e oksidimit të glukozës si aldoz. Të përshkruajnë hidrolizën e disakarideve dhe polisakarideve. 5.6 Sapuni dhe aspirina Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të demonstrojnë eksperimentalisht përgatitjen e aspirinës. Të demonstrojnë eksperimentalisht përgatitjen e sapunit. Të demonstrojnë eksperimentalisht vetitë e sapunit. 5.7 Hetimi i proteinave Gjatë orës së mësimit nxënësi duhet: Të demonstrojnë vetitë e proteinës me reaktivin e Bjurelit. Të demonstrojnë vetitë e proteinës me alkool, acid, bazë dhe nxehje. 5.8 Punë e drejtuar, ushtrime të zgjidhura 5.9 Test 1 KAPITULLI KAPITULLI 6 Tipat e reaksioneve në kiminë organike Në përfundim të klasës së 11 nxënës/i,-ja: 6.1 Reaksionet e zëvendësimit radikalor Gjatë orës së mësimit nxënësi duhet: Të formulojnë ç janë reaksionet e zëvendësimit. 6 të formulojë kuptimet për reaksionin e shtimit, të eliminimit, zëvendësimit radikalar, Të përshkruajnë reaksionet e zëvendësimit radikalar si karakteristike për alkanet nëpërmjet një shembulli. Tipat e reaksioneve në zëvendësimit elektrofilik, zëvendësimit nukleofilik; Të përshkruajnë si formohet një radikal. 6.2 Reaksionet e adicionit Kimia 11 baza 17

21 18 kiminë organike (12 orë) të japë kuptimin grimcë elektrofilike me substrakt benzenin dhe grimcë nukleofile me substrakt alkoolin; të japë shembuj reaksionesh ku janë shtuar /eliminuar H 2, Cl 2, H 2 O, HCl (pa përshkruar mekanizmin e reaksionit); të listojë përbërjet që japin reaksione zëvendësimi radikalar, zëvendësim nukleofilik dhe zëvendësim elektrofilik; të shkruajë barazimet kimike për shembuj të thjeshtë reaksionesh të zëvendësimit radikalar, zëvendësimit nukleofilik, zëvendësimit elektrofilik; të përshkruajë reaksionet redoks në kalimet nga alkoolet në aldehidet (ketonet) deri tek acidet karboksilike dhe anasjellas, me anë të hidrogjenimit dhe dehidrogjenimit; të përshkruajë reaksionin e polimerizimit; të kryejë njehsime stekiometrike me barazimet kimike të reaksioneve redoks në kiminë organike; të dallojë monomerin, njësinë strukturore në një polimer; të shkruajë reaksionet e formimit të polimerëve polieten, polipropen, pvc; të hartojë një esse mbi përdorimet praktike të polimerëve polieten, polipropen, pvc. dhe rolin e tyre në mjedis; të realizojë një projekt kurrikular me temë: Kariera në fushën e kimisë. Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të formulojnë ç janë reaksionet e adicionit. Të shpjegojnë mekanizmin e prishjes së lidhjes shumëfishe për të formuar përbërje të ngopura. Të shpjegojnë adicionin tek alkenet dhe alkinet sipas Makornikovit. 6.3 Reaksionet e eliminimit Në fund të mësimit nxënësit duhet: - Të formulojnë reaksionet e eliminimit. - Të përshkruajnë nëpërmjet reaksioneve shembuj reaksionesh eliminimi. - Të përshkruajnë përftimin e alkineve në dy shkallë nëpërmjet eliminimit të përbërjeve organike të ngopura. 6.4 Reaksionet e polimerizimit Gjatë orës së mësimit nxënësi duhet: Të shpjegojnë ç janë reaksionet e polimerizimit. Të përshkruajnë reaksionet e polimerizimit si tip i veçantë i reaksioneve të adicionit. Të bëjnë dallimin ndërmjet monomereve dhe polimerive përsa i përket ngjashmërisë. Të shpjegojnë kalimin nëpër tre shkallë të polimerizimit të etenit. 6.5 Reaksionet e zëvendësimit elektrofilik Gjatë orës së mësimit nxënësi duhet: Të përkufizojnë reaksionet e zëvendësimit elektrofilik. Të shpjegojnë ndarjen heterolitike të elektroneve. Të shpjegojnë mekanizmin e reaksionit të zëvendësimit elektrofilik. 6.6 Reaksionet e zëvendësimit nukleofilik Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të formulojnë ç janë reaksionet e zëvendësimit nukleofilik. Të shpjegojnë ç është reaksioni nukleofilik. Kimia 11 baza

22 Të përshkruajnë mekanizmin e reaksionit nukleofilik. 6.7 Reaksionet e oksidimit Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të formulojnë reaksionet e oksidimit. Të listojnë rregullat e përcaktimit të numrave të oksidimit. Të përcaktojnë nëpërmjet shembullit koeficientet në një reaksion redoks. 6.8 Reaksionet e reduktimit Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të formulojnë reaksionet e reduktimit. Të përcaktojnë cilët reaksione janë reaksione reduktimi nëpërmjet shembujve. Të identifikojnë skematikisht një reaksion reduktimi. 6.9 Punë laboratori Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të demonstrojnë eksperimentalisht oksidimin e alkooleve me aldehide. Të provojnë eksperimentalisht reaksionin e pasqyrës. Të demonstrojnë eksperimentalisht gatitjen e acetonit Ushtrime të zgjidhura Në fund të mësimit nxënësit duhet: Të përcaktojnë tipet e reaksioneve. Të gjejnë formulat e përbërjeve të reduktuara me anë të njehsimeve stekiometrike. Të kryejnë njehsime për reduktimin e substancave Provoni veten 6.12 Projekt Kimia 11 baza 19

23 TEMA: LIDHJET KIMIKE DHE NUMRI I OKSIDIMIT OBJEKTIVAT: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë të aftë të: Të tregojnë ç është numri i oksidimit dhe ç janë lidhjet kimike Të krahasojnë numrin e oksidimit me valencën në lloje të ndryshme lidhjesh kimike Të listojnë të gjitha llojet e lidhjeve kimike Të argumentojnë mbi mënyrën e realizimit të lidhjeve kimike Fazat e strukturës KONCEPTET KRYESORE Lidhje kimike, lidhje kovalente, lidhje kovalenete polare, lidhje jonike, elktrovalencë, kovalencë, numër oksidimi Strategjitë mësimore Struktura e Mësimit Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Parashikimi Brain storming Diskutimi i ideve Punë me klasën Ndërtimi i njohurive Përmbledhje pohim mbështetje Ndërtimi i shprehive Studimore Punë me grupe Përforcimi Veprimtari praktike Nxitja e diskutimit Punë individuale Mjetet e punës:teksti, shkumësa, letra formati PARASHIKIMI:5 Brain storming në dyshe Mësuesi : Prezantoj para nxënësve temën e mësimit Lidhjet kimike dhe numri i oksidimit U kërkoj nxënësve që në grupe dyshe në letra formati të realizojnë stuhi mendimesh Mendimet e tyre në dyshe kalojnë më pas në diskutim me të gjithë klasën Të gjitha mendimet hidhen në tabelë 20 Kimia 11 baza

24 Bashkërenditëse valencë Çifte elektronike janë forca që mbajnë atomet në molekula Lidhje kimike Kovalente kovalente polare midis atomeve midis molekulave lidhje jonike (jone) NDËRTIMI I NJOHURIVE 30 Pohim mbështetje Kjo teknikë synon në dhënien e pohimit bazë dhe mbështetjen e këtij pohimi me anë të fakteve, statistikave, analizave, të dhënave e shembujve përkatës Në lidhje me këtë: 1- Ndahen nxënësit në grupe të vogla me 2-3 nxënës secili 2- Lexojnë me kujdes informacionin e tekstit 3-U jepen nxënësve disa tabela në një format të tillë, ku ata do të orientohen në mënyrën e dhënies së përgjigjeve dhe arsyetimeve përkatëse Pyetja kryesore Ç është numri i oksidimit Pohimi përgjigjja Fakte Përbërje të ndryshme që lidhen në lidhje kimike Statistika Informacione të sakta në lidhje me lidhjen kimike Shembuj shembuj të ndryshëm Autoriteti i ekspertit Analizë e pohimit bazë Logjika dhe arsyetimi Nxjerrje konkluzionesh dhe përfundimesh Ju lë kohë nxënësve rreth 10 Kaloj me kujdes tek secili grup dhe orientoj ata në punën e tyre Diskutoj së bashku me nxënësit dhe ndërkohë mendimet e tyre hidhen në tabelë Kimia 11 baza 21

25 Pyetje: Ç është numri i oksidimit? Numri i oksidimit është valenca e një atomi e shoqëruar me shenjë Valenca përfaqëson nr. e lidhjeve kimike që ka formuar një atom i lidhur në molekulë ose kristal Pohim Mbështetje (në lidhej me pohimin bazë ) Hapi 1 Fakte : Atomet e H dhe O lidhen bashkë në molekulën e H 2 O Atomet e metaleve lidhen me atomet e jometaleve në molekula Atomet e H lidhen me atomet e jometaleve S, N, P, F, J, Cl etj., në molekula Atomet e metaleve lidhen me atomet e O në molekula Atomet e jometaleve lidhen me atomet e O në molekula etj. Dy ose më shumë atome lidhen me njëri-tjetrin në molekula Hapi 2 Statistika: Lidhja kimike realizohet me: Çifte elektronike të përbashkët Midis joneve me shenjë të kundërt lidhje kovalente lidhje jonike kovalente polare kovalente e pastër midis dy atomeve midis dy atomeve të njëjtë të ndryshëm Hapi 3 Shembuj Përbërje me lidhje kovalente të pastër H 2, O 2, N 2, F 2,Cl 2, J 2, Br 2,O 3, P 4, S 8 Përbërje me lidhje kovalente polare. Në përgjithësi realizohet midis 22 Kimia 11 baza

26 Hapi 4 jometaleve me njëri-tjetrin NH 3, H 2 O, HCl,PCl 3, SF 4, H 2 S, SO 2, P 2 O 5 etj. Përbërje me lidhje jonike, në përgjithësi kjo lidhje realizohet midis një metali tipik dhe një jometali tipik NaCl, NaBr, CaCl 2, CaO, Na 2 O, NaNO 3, K 2 SO 4 etj Autoriteti i ekspertit Natyra e lidhjes kimike është një e vetme dhe nuk ka ndryshime parimore në mekanizmin e formimit të lidhjeve kovalente, kovalente polare dhe jonike. Këto dallohen vetëm nga shkalla e polarizimit të resw elektronike të përbashkët. Kur polarizimi mungon, lidhja është kovalente e pastër, kur polarizimi është i vogël, lidhja quhet kovalente polare dhe kur polarizimi është i madh lidhja quhet jonike. Llogjika dhe arsyetimi Numri i oksidimit është nr. i çifteve elektronike që zhvendosen pjesërisht ose plotësisht nga një atom tek tjetri Lidhje kovalente e pastër Lidhje kovalente polare Lidhje jonike Midis çifteve të përbashkët Dy atomeve të njëjtë Midis çifteve të përbashkët Dy atomeve të ndryshëm që kanë shumë elektrone në shtresën e jashtme Midis joneve Dy atomeve që kanë ndryshim të madh në numrin e elektroneve në shtresën e jashtëme Dy jometale të njëjtë En =0 Molekula polare Çifti vendoset në mes dhe i takon njëkohësisht të dy atomeve H H Kovalenca = 0 n.o = 0 Dy jometale të ndryshëm En 1.7 Molekula e polarizuar drejt elementit më elektronegativ Çifti zhvendoset pjesërisht drejt elementit më elektronegativ H Cl + δ δ + H Cl Valenca =Kovalencën= 1 (nr. i çifteve të përbashkët që krijohen gjatë lidhjes ) Një metali dhe një jometal En 1.7 Molekula shume e polarizuar, formohen jonet Çifti zhvendoset plotësisht drejt elementit elektronegativ Na Cl + Valenca=Elektrovalencën =1 (nr. i elektroneve që jepen dhe merren ) Kimia 11 baza 23

27 PËRFORCIMI 5 veprimtari praktike: Duke patur parasysh që numri i oksidimit është valenca e shoqëruar me shenjë dhe shpreh numrin e çifteve elektronikë që zhvendosen pjesërisht ose plotësisht, përcaktoni numrat e oksidimit në përbërjet e mëposhtme: H 2 O, CaF 2, H 2 S, KCl, MgCl 2 Cl - Ca 2+ Cl - no = 0 H + O 2- H + no =+ 2 2 = 0 Vlerësimi i nxënësve Për përgjegjësinë e punës në grup Nxënësit i vlerësoj për aftësinë e tyre për të konceptuar numrin e oksidimit dhe lidhjen kimike Aftësia për të krahasuar dhe analizuar lidhjet kimike me njëra-tjetrën 24 Kimia 11 baza

28 TEMA: REAKSIONET REDOKS, OKSIDIMI DHE REDUKTIMI OBJEKTIVAT: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë të aftë: Të identifikojnë një reaksion redoks nga një reaksion jo redoks Të përshkruajnë procesin e oksidimit dhe procesin e reduktimit Të specifikojnë saktë agjentët oksidues dhe agjentët reduktues KONCEPTET KRYESORE Oksidim, reduktim, agjent oksidues, agjent reduktues, reaksion redoks Fazat e strukturës Parashikimi Ndërtimi i njohurive Strategjitë mësimore Diskutimi i njohurive paraprake Marrëdhënie pyetje-përgjigje Struktura e Mësimit Veprimtaritë e nxënësve Diskutimi i ideve Ndërtimi i shprehive Studimore Organizimi i nxënësve Punë me klasën Punë me grupe Përforcimi Tryezë rrethore Nxitja e diskutimit Punë individuale Mjetet e punës:lapsa me ngjyra, letra formati, libri PARASHIKIMI: 5 Diskutimi i njohurive paraprake Kërkoj nga nxënësit që të grupohen në dyshe Përgatis disa fletë pune për secilën dyshe Në secilën fletë pune paqes dy grupe reaksionesh Fe + O Fe + O NaOH + HCl NaCl + H2O Zn HCl ZnCl2 H2 + + CaO + H O Ca ( OH) 2 2 NH3 N2 + H2 H2SO3 SO2 + H2O Kimia 11 baza 25

29 Ndarja në dy grupe e reaksioneve kimike, sigurisht është me një synim të caktuar Vazhdoj më tej në fazën e ndërtimit të njohurive NDËRTIMI I NJOHURIVE 30 Marrëdhënie pyetje-përgjigje Kërkoj nga nxënësit të përcaktojnë numrat e oksidimit të reaksioneve kimikë Ju jap mundësinë nxënësve të punojnë për rreth 10 Më pas fillojmë të diskutojmë së bashku Përcaktojmë së bashku numrat e oksidimit duke i paraqitur në dërrasën e zezë Fe + O Fe O Zn H Cl Zn Cl H Na OH + H Cl Na Cl + H O ( ) 1 Ca O H O Ca OH N H N + H H S O S O + H O Çfarë vini re? Nxënësi: Vëmë re se ka dy grupe reaksionesh, reaksione në të cilat nuk ndryshon numri i oksidimit dhe reaksione në të cilat ndryshon numri i oksidimit Si do quhen këto reaksione kimikë Nxënësi: Reaksionet të cilat shoqërohen me ndryshim të numrit të oksidimit quhen reaksione redoks. Çfarë ndodh në një reaksion redoks, le të marrim një shembull Zn + H Cl Zn Cl + H o 2+ Zn 2e Zn oksidim, agjenti reduktues 2H 2e H reduktim, agjenti oksidues Ka rëndësi nr. i elektroneve që jepen dhe merren gjatë reaksionit redoks? 26 Kimia 11 baza

30 Nxënësi: Nr. i elektroneve që jepen të jetë i barabartë me ato që merren. Po është e rëndësishme që në një reaksion redoks numri i elektroneve të dhëna nga agjenti reduktues gjatë procesit të oksidimit të jetë i barabartë me nr. e elektroneve të marra nga agjenti oksidues gjatë procesit të reduktimit 0 Zn 2e 2 Zn + 2H + + 2e 0 H 2 Pra, është e rëndësishme të themi që oksidimi dhe reduktimi janë dy procese të lidhur fort midis tyre, pa oksidim s ka reduktim dhe anasjellas, pa reduktim s ka oksidim. PËRFORCIMI 5 Tryeza rrethore Ndaj klasën në disa grupe në varësi të rreshtave (ose i vendos në formë rrumbullake) Kërkoj që loja duhet të mbështetet në reaksionet redoks Vendos në secilin grup një nxënës që do të fillojë lojën i pari, i jap një letër dhe laps, dhe kërkoj të shkruajnë një substancë kimike p.sh. hekur, squfur, azot Pasi plotësohet nga nxënësi i parë, letra paloset dhe i jepet shokut pasardhës në mënyrë që të vazhdojë në plotësimin e idesë (që duhet të jetë reaksion kimik) Në fund të kësaj loje nxënësi i fundit hap letrën dhe lexon të gjitha shënimet e paraqitura I takon nxënësit të fundit të tregojë nëse reaksioni do të jetë apo jo redoks Minitest: Tregoni nëse reaksionet e mëposhtme janë apo jo redoks K2S + H2O KOH + H2S Cu + H2SO4 CuSO4 + H2 Na 2O + CO2 Na 2CO3 Vlerësimi i nxënësve Për përgjegjësinë e punës në grup Për përcaktimin e saktë të numrave të oksidimit Aftësia për të dalluar një reaksion redoks nga një reaksion joredoks Aftësia për të përshkruar një gjysmë reaksion oksidimi dhe reduktimi Kimia 11 baza 27

31 TEMA: RASTE TË ELEKTROLIZËS Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë në gjendje: Të shkruajnë reaksionet për secilën elktrodë Të përshkruajnë produktet e elektrolizës për raste të ndryshme Të shkruajnë saktë reaksionin e përgjithshëm të elektrolizës Të argumentojnë mbi mjedisin që përftohet gjatë elektrolizës së tretësirave ujore të elektrolitëve të ndryshëm KONCEPTET KRYESORE: elektrolizë, elektrolit, mbitension, radhë aktiviteti, elektrodë Struktura e Mësimit Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Parashikimi Alfabeti i njëpasnjëshëm Zhvillimi i fjalorit Punë me klasën Ndërtimi i njohurive Mendo/puno/shkëmbe mendim në dyshe Nxit ndërtimin e shprehive të të shkruarit Punë me grupe Përforcimi Përvijimi i koncepteve Ndërtimi i shprehive studimore Punë me dyshe Mjetet e punës fletë të bardha, lapsa me ngjyra, teksti PARASHIKIMI: 10 Alfabeti i njëpasnjëshëm I jepet secilit nxënës një kopje e alfabetit të njëpasnjëshëm i paplotësuar Kërkoj nga nxënësit që të shkruajnë një term, një fjalë, një veti në mënyre rastësore sipas shkronjave të alfabetit Pasi secili e plotëson, e këmben alfabetin me shokun ngjitur dhe ky veprim përsëritet disa herë zinxhir për rreth 5 min 28 Kimia 11 baza

32 A Anodë Anione Aktiv E Elektroda Elektrolit Elektrolizier Energji L Lëvizje e drejtuar Sh Shkrirë Shpërbashkim Shkarkohet B Burim rryme R Reaksion Radhë aktivitet Reduktim K Katodë Katione Z Zink P Platini Përcjellës F Fortë P Produkt elektrolize V Volt O Oksidim Gj Gjysmë reaksion D H Hidrogjen DH J Jone pozitivë negativë G T Q Qark i jashtëm brendshëm N M Y Mbitension Ndërtimi i njohurive Mendo /shkëmbe mendim /puno në dyshe Organizoj nxënësit në dyshe Përgatis fletë pune për secilën dyshe Secila fletë pune përmban një pyetje, e cila kërkon përgjigje nga nxënësit Pyetja Përgjigjja përkatëse Elektroliza e ZnSO 4( t) Pyetja Elektroliza e CaCl 2( t) Pyetja Elektroliza e H SO 2 4( t) Përgjigjja përkatëse Përgjigjja përkatëse Orientoj nxënësit për gjithçka që ata mund të jenë të paqartë Nxënësit duke punuar me tekstin dhe duke u bazuar në njohuritë e mësimit të kaluar japin përgjigjet përkatëse Në fund nxënës të ndryshëm paraqesin punët e tyre Kimia 11 baza 29

33 DYSHJA E PARË Pyetja Përgjigjja përkatëse Elektroliza e ZnSO 4( t) A(+) K(-) K H +, A OH, K( ) 2 Zn + 2 SO 4 2+ Zn + 4e 2Zn A(+) 4OH 4e 2H2O + O2 H 2 O H + + OH - ZnSO 4 Zn 2+ + SO 4 2- për shkak të efektit mbitension në katodë veçohet Zn në anodë shkarkohen jonet sepse janë më pak aktive (ka më pak oksigjen) 2+ 2Zn + 4OH 2Zn + 2H2O + O2 2ZnSO + 4H O 2Zn + 2H O + O + 2H SO ZnSO4 + 2H2O 2Zn + O2 + 2H2SO4 mjedis acid DYSHJA E DYTË Pyetja Përgjigjja përkatëse Elektroliza e CaCl 2( t) A(+) K(-) H 2 O H + + OH - CaCl 2 Ca Cl - K H + 2, Ca + në katodë veçohen jonet më aktiv të cilat janë jonet H + A Cl, OH Në anodë veçohen jonet Cl si më pak aktive ( ) ( + ) 2Cl 2e Cl2 K 2H 2e H A + 2H + 2Cl H + Cl 2 2 ( ) 2H O + CaCl H + Cl + Ca OH mjedis bazik Kimia 11 baza

34 Pyetja Elektroliza e H SO 2 4( t) DYSHJA E TRETË Përgjigjja përkatëse A(+) K(-) H 2 O H + + OH - H 2 SO 4 2H SO 4 K 2H +, H + Në katodë veçohen jonet H + që vinë nga acidi A OH 2, SO 4 Në anodë shkarkohen jonet OH sepse janë më pak aktive (ka më pak oksigjen) K + 2H + 2e H 2 ( ) 2 A + 4OH 4e 2H O + O 1. ( ) H + 4OH 2H O + O + 2H H SO + 2H O H SO + 2H O + O + H thjeshtoj subsatncat në të dyja anët e barazimit 2H2O 2H2 + O2 Ndodh elektroliza e ujit,mjedisi që përftohet është asnjanës PËRFORCIMI: Përvijimi i koncepteve Bashkë me nxënësit realizojmë një sintezë të elektrolizës Elektroliza është procesi që shndërron energjinë elektrike në kimike Elektroliza ndodh në elektrolizier Elektrolizieri është i ndërtuar nga: o Qarku i jashtëm (lëvizje e drejtuar e elektroneve) o Qarku i brendshëm (lëvizje e drejtuar e joneve: Jonet pozitive drejt katodës. Jonet negative drejt anodës) o Dy elektroda anoda (+) oksidimi; Katoda (-) reduktimi Elektroliza mund të ndodhë: Në elektrolit në gjendje të shkrirë Në elektrolit në tretësirë ujore Elektroliza me anodë të tretshme Kimia 11 baza 31

35 Gjatë elektrolizës në gjendje të shkrirë (elektroda inerte) në katodë depozitohen jonet pozitivë në anodë depozitohen jonet negative Gjatë elektrolizës në tretësirë ujore (elektroda inerte) Në katodë depozitohet H 2 kur shkon një metal aktiv dhe hidrogjeni Në katodë depozitohet metali kur shkon hidrogjeni dhe një metal kalimtar Është e rëndësishme që të dimë që në katodë depozitohet joni më aktiv Në anodë depozitohet jonet negative që janë më pak aktivë në radhën e aktivitetit ose kanë më pak oksigjene Gjatë elektrolizës me anodë aktive Anoda përfaqësohet nga një pllakë metali (aktiv që merr pjesë realisht në elektrolizë ) Katodë Elektrodë inerte Vlerësimi i nxënësve: Bazohet në aktivizimin e tyre në orën e mësimit Saktësinë në aftësinë e të shkruarit të gjysmë reaksioneve në elektroda Shkrimin saktë të reaksionit të përgjithshëm 32 Kimia 11 baza

36 TEMA: USHTRIME PËR NJEHSIMIN E FORCËS ELEKTROMOTORE DHE PËR ELEKTROLIZËN Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë në gjendje: Të shkruajnë reaksionet redoks që ndodhin në elektroda gjatë elektrolizës dhe elementit galvanik Të shkruajnë reaksionin e përgjithshëm të elektrolizës dhe elementit galvanik Të njehsojnë forcën elektromotore të një elementi galvanik Të realizojnë lidhjen midis elektrokimisë dhe njehsimeve stekiometrike KONCEPTET KRYESORE: element galvanik, elektrolizë, elektroda, oksidim, reduktim etj. Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Struktura e Mësimit Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Parashikimi Pyetja sjell pyetjen Diskutimi i ideve Punë me klasën Ndërtimi i njohurive Grupet e ekspertëve Ndërtimi i shprehive Studimore Punë me grupe Përforcimi Përmbledhje e strukturuar Nxitja e diskutimit Punë individuale Mjetet e punës: tabela, kompjuter, letra të bardha, lapustina PARASHIKIMI: 5 Pyetja sjell pyetjen A mund të hartoni disa pyetje për njeri-tjetrin në lidhje me elektrokiminë? Nxënësi 1 Ç është elektrokimia? Nxënësi 2 Një degë ndërmjet kimisë dhe fizikës. Nxënësi 3 Çfarë studion ajo? Kimia 11 baza 33

37 Nxënësi 4 Objekti i studimit të elektrokimisë është elektroliza dhe elementi galvanik. Nxënësi 5 A mund të konceptojmë elektrolizën dhe elementin galvanic? Nxënësi 6 Elektroliza është procesi fiziko-kimik gjatë të cilit energjia elektrike kthehet në energji kimike si pasojë e ndodhjes së reaksioneve redoks në tretësirën ujore të një elektroliti Nxënësi 7 Po elementin galvanik? Nxënësi 8 Elementi galvanik është një proces fiziko-kimik ku energjia kimike kthehet në energji elektrike në sajë të ndodhjes së reaksioneve redoks në tretësirat ujore të dy elektroliteve. Nxënësi 9 Ku ndodhin këto procese? Nxënësi 10 Elektroliza ndodh në elektrolizier, ndërsa elementi galvanik ndodh në një aparat të ndërtuar nga dy elektroda të ndara nga njëra-tjetra. Nxënësi 11 Si janë të ndërtuara këto aparate? Nxënësi 12 Aparati për funksionimin e elementit është i ndërtuar nga tre pjesë: qarku i jashtëm (përcjellës i lidhur me një llambë ) qarku i brendshëm ( ura prej qelqi ) dy elektrodat ( pllaka metalike të zhytura në tretësirën e elektrolitit përkatës) Nxënësi 13 Po elektrolizieri ka të njëjtin ndërtim? Nxënësi 14 Po, kanë të njëjtin ndërtim, pra: qarku i jashtëm qarku i brendshëm dy elektrodat Ndryshimi qëndron në faktin se tek elektroliza, elektrodat nuk janë të veçuara nga njëra-tjetra Nxënësi 15 Si funksionon elektroliza? Po elementi galvanik? Kimia 11 baza

38 Ndërhyn mësuesi: Më pëlqen që jeni të aftë të ndërtoni pyetje dhe të përgjigjeni njëkohësisht, por për këto do të diskutojmë më gjerë së bashku në pjesën tjetër. NDËRTIMI I NJOHURIVE 35 Grupet e ekspertëve 35 ; Tani do të realizojmë një veprimtari me të ndryshuar vendet. Do të numëroj nga 1 tek 5, ku çdo numër i korrespondon një eksperti. Do t ju jap në tavolinat tuaja pesë pyetje, për secilin ekspert. Eksperti nr. 2 Si ndodh elektoliza Eksperti nr. 1 Ca Cl 2 (t)? Si funksionon elementi galvanik Mg/Mg 2+ // Cu 2+ /Cu? Me sa gram do të rritet masa e katodës n,q,s anoda do të tretet me 2,4 gr.? Eksperti nr. 3 Gjeni f.e.m. në temperaturën 25 c të elementit galvanik të përbërë nga një elektrodë zinku e zhytur në një tretësirë 1M Zn(NO 3 ) 2 dhe një elktrodë bakri zhytur në tretësirën 1MCu(NO 3 ) 2 Eksperti nr. 5 N.q.s. duam të veshim një enë me baker, atëherë çfarë roli do të luajë ky metal në elementin galvanik dhe në elektrolizë? Eksperti nr. 4 5oo ml tretësirë 2,5M ZnSO 4 i nënshtrohen procesit të elektrolizës. Gjeni sa litra gaz do të veçohen në anode. Secili prej jush duhet të jetë në gjendje të japë një përgjigje të sakte për secilën prej tyre. Në këtë moment në tavolinën e parë mblidhen vetëm 1-shat; në të dytën vetëm 2-shat; në të tretën vetëm 3-shat; në të katërtën vetëm 4-rat dhe në të pestën vetëm 5-sat Secili grup do të jetë përgjegjës për pyetjen e tij. Diskutoni në grup përgjigjen dhe vendoseni sesi t i përgjigjeni. Duhet ta mësoni këtë përgjigje sepse do t ia mësoni grupit bazë. Keni 8 minuta kohë për ta mësuar secili anëtar i grupit Pasi ta keni mësuar, secili prej jush do të kthehet në grupet bazë ku keni përgjegjësinë të mësoni njëri-tjetrin. Përfaqësues të ekspertëve do të shkruajnë në tabelë konkluzionet përkatëse p.sh., eksperti me numrin 1 jep përgjigjen e ekspertit 3 etj. Kimia 11 baza 35

39 Përfaqësuesi i ekspertit nr. 1 A ( ) K ( +) Mg/Mg 2 + Cu 2+ /Cu ( ) 2+ ( procesi i oksidimit, reagenti oksidues ) A Mg 2e Mg ( ) 2+ K Cu 2e Cu + + ( procesi i reduktimit, reagenti reduktues) Mg Cu Mg Cu + + ( reaksioni i përgjithshëm ) N.q.s. anoda do të tretet me 2,4 gr., sasia e katodës do të rritet me: Nga barazimi arsyetoj : 1 mol Mg 24gr Mg 2,4gr Mg = = = 6,4gr Cu 1 mol Cu 64gr Cu x Përfaqësuesi i ekspertit nr. 2 A(+) K(-) H2O H + OH + 2+ CaCl2 Ca + 2Cl + ( ) + 2 ( + ) 2 K 2H 2e H A 2Cl 2e Cl + 2H + 2Cl H + Cl 2 2 ( ) 2H O + CaCl H + Cl + Ca OH Përfaqësuesi i ekspertit nr. 3 A(-) K(+) 2 Zn Zn + Cu 2 + Cu ( ) ( ) A Zn 2e Zn 2+ K + Cu + 2e Cu Zn + Cu Zn + Cu K A Cu Cu Zn Zn ( ) fem = E E = E E = 0.34V 0.76V = 1.1V 36 Kimia 11 baza

40 Përfaqësuesi i ekspertit nr. 5 H2O H + OH + ZnSO Zn + SO H1. Gjejmë produktet e elektrolizës të ZnSO 4 2+ ( ) + ( + ) K 2Zn 4e 2Zn A 4OH 4e 2H O O 2+ 2Zn + 4OH 2Zn + 2H O + O 2 2 2ZnSO + 4H O 2Zn + 2H O + O + 2H SO ZnSO4 + 2H2O 2Zn + O2 + 2H2SO4 H2. Gjejmë vëllimin e oksigjenit të çliruar gjatë elektrolizës V = 5ooml= 0,5l C M =2,5 V O2 = n M C = n = C V = L = 1.25 mole M M V L 2 mole ZnSO 2 mole 1.25 mole 4 Nga barazimi = = = 14 l O2 1 mol O 22.4 l x 2 Përfaqësuesi i ekspertit nr. 5 Që të veshim një metal me një metal tjetër, si në elektrolizë edhe në elementin galvanik do të luajë rolin e katodës sepse në të dyja rastet anoda tretet, ndërsa katoda trashet A) Elktroliza me anodë të tretshme Ky proces në industri njihet me emrin Galvanostegji, sepse funksionon njëlloj si elementi galvanik Nikelimi Kromimi Bakërimi.. etj. Kimia 11 baza 37

41 PËRFORCIMI: Përmbledhje e strukturuar Me dy tre fjali përmbledh pikat kryesore në të cilat kaloi mësimi i ditës Theksoj momentet në të cilat nxënësit duhet të synojnë më fort Insistoj në atë që duhet të ushtrohen sa më shumë në punimin e ushtrimeve Jap detyrat përkatëse Vlerësimi i nxënësve Vlerësoj nxënësit në lidhje me faktin se sa: - U aktivizuan dhe morën pjesë në orën e mësimit, sa origjinalë ishin. - Sa dhanë mendime të sakta dhe të pjekura në lidhje me problemet e trajtuara gjatë punës në grup, ku vlerësoj nxënësin më aktiv të grupit. - Sa janë të afte të krahasojnë elektrolizën me elementin galvanik. 38 Kimia 11 baza

42 TEMA: PËRBËRJET INORGANIKE DHE ORGANIKE Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë në gjendje: Të përshkruajnë përbërjet organike si përbërje të karbonit Të identifikojnë elementet kryesorë të përbërjeve organike Të listojnë disa nga karakteristikat kryesore të përbërjeve organike Të krahasojnë përbërjet organike me ato inorganike Të rendisin disa nga dallimet midis përbërjeve organike dhe atyre inorganike Të argumentojë në bazë të veçorive unitetin e përbërjeve inorganike me ato organike KONCEPTET KRYESORE: përbërje organike, kimi organike, kimia e karbonit Struktura e Mësimit Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Parashikimi Lëviz /ndalo /krijo dyshe Diskutimi i ideve Zhvillimi i fjalorit Punë me klasën Ndërtimi i njohurive Lexim përmbledhje në dyshe Nxit ndërtimin e shprehive të të shkruarit Punë me grupe Përforcimi Role të specializuara në diskutim Nxitja për të përsosur të shkruarit Punë me grupe Mjetet e punës: tabela, letra të bardha, shkumësa PARASHIKIMI: Lëviz/ndalo / krijo dyshe Mësuesi : Ju bëj të njohur nxënësve se do hyjmë në studimin e një pjese të re të kimisë, e cila është Kimia organike Në këtë fazë të mësimit zbatoj teknikën lëviz/ndalo /krijo/ dyshe Kimia 11 baza 39

43 Nxënësit lëvizin në klasë dhe me dhënien e komandës ngrij ata në mënyrë të rastësishme bëhen partnerë dhe diskutojnë në dyshe me shokun /shoqen që kanë pranë në lidhje me pyetjen Çfarë dini ju për përbërjet organike? Nxënësit marrin kohën e duhur për të diskutuar me njëri-tjetrin Me komandën shkrij të gjithë nxënësit shkojnë nëpër vendet e tyre Në dyshe, secili nxënës tregon për mendimin e thëne nga shoku përkatës Disa nga opinionet dhe mendimet e tyre në dyshe i paraqesim më poshtë Dyshja e parë Janë përbërje kimike thotë ANA Fjala organike i kujton të gjallën, kështu që IRA mendon se përbërjet organike janë brenda së gjallës Dyshja e dyte Në biologji ne kemi përmendur si përbërje të tilla: lyrat, karbohidratet, proteinat dhe acidet nukleike, tha ENDRI Ndërsa DANIELI mendon se këto përbërje duhet t i studiojë kimia organike, që ju mësuese përmendët në fillim të orës së mësimit Dyshja e tretë Dyshja jonë kishte mendimin që përbërjet organike prodhojnë ose janë burim energjie Dyshja e katërt Krista më tregoi se në lidhje me përbërjet organike në një emision në TV, kishte kuptuar që gjithçka që ne konsumojmë në jetën e përditshme është me natyrë organike.. Po është e vërtetë, edhe pijet, parfumet, detergjentet, kremrat, esencat etj... NDËRTIMI I NJOHURIVE Lexim përmbledhje në dyshe Synoj në marrjen e njohurive mbi përbërjet organike, për këtë realizoj teknikën lexim përmbledhje në dyshe Mësimi ndahet në paragrafë ku nxënësit në dysh, njëri bën pyetjen, tjetri përmbledh me fjalët e veta Për secilin paragraf synoj të aktivizoj disa dyshe 40 Kimia 11 baza

44 PARAGRAFI I PARË (Dyshja e parë) Nx. 1 Si i grupojmë përbërjet në natyrë? Nx. 2 Përbërjet në natyrë i grupojmë në inorganike dhe organike. Nx. 3 Cilat u quajtën substanca organike? Nx. 4 Substanca organike janë ato që merreshin nga e gjalla. PARAGRAFI I DYTË (Dyshja e dytë) Nx. 5 Ç janë përbërjet organike? Nx. 6 Përbërjet organike janë të gjitha ato përbërje që kanë elementin karbon, atomet e të cilit lidhen me njeri-tjetrin për të formuar vargje karbonik. Kërkoj që nxënës të tjerë të përsërisin konceptin në formën e një loje, ku secili nxënës i lë pas shokut ose shoqes së vet konceptin përbërje organike. Nx. 7 Përbërjet organike ndodhen vetëm tek organizmat e gjalla? Nx. 8 Jo, në ditët e sotme me zhvillimin e shkencës dhe teknikës ato mund të prodhohen në mënyrë sintetike. Dyshja e tretë PARAGRAFI I TRETË Nx. 9 Si mund të dallojmë përbërjet organike nga ato inorganike? Nx. 10 Janë disa veti që bëjnë dallimin midis këtyre përbërjeve Nx. 11 Përbërjet organike: janë vetëm të përbëra Kanë një numër të vogël elementësh (C, H,O,N,S,P,Cl..) Numri i tyre arrin deri në pesë milion Kanë lidhje kovalente polare dhe kovalente Mund të denatyrohen në mënyrë të parikthyeshme Ndodhen shume pak në gjallesa dhe shumë në gjallesa Kanë pikë vlimi të ulët Shumica treten në alkal eter disa në ujë Reaksionet kimike zhvillohen ngadalë PËRFORCIMI: Role të specializuara në diskutim Organizoj nxënësit në grupe sipas inteligjencave dhe aftësive të tyre Kimia 11 baza 41

45 Gr. gjykues (Gjykatësi dhe dy ndihmës gjyqtarë) Roli i tyre është të përcaktojnë se kush janë më të domosdoshme për njeriun: përbërjet organike apo ato inorganike, pra japin vendimin Gr. i hetimit (Hetuesit dhe ndihmësit e tij) Grumbullojnë informacione dhe ja japin trupit gjykues Gr. i të drejtave (të përbërjeve organike dhe inorganike) Evidenton anët pozitive të përbërjeve organike dhe inorganike Gr. i krijuesve luajnë rolin e dëshmitarëve Gjykatësi me ndihmës gjyqtarët Gr. i letrarëve (dëshmitarë) Gr. i Hetuesve P organike Janë vetëm të përbëra Kanë një numër të vogël elementësh (C,H,O,N,S,P,Cl..) Numri i tyre arrin deri në pesë milion. Kanë lidhje kovalente polare dhe kovalente Mund të denatyrohen në mënyrë të parikthyeshme -Ndodhen më shumë në gjallesa Kanë pikë vlimi të ulët Shumica treten në alkol eter, disa në ujë Reaksionet kimike zhvillohen ngadalë Substancat organike shndërrohen në inorganike. Shndërrimet kimike ju nënshtrohen të njëjtave ligje. P inorganike -Janë të thjeshta dhe të përbëra -Kanë një numër të madh elementesh (C,,O,N,S,P,Cl,Na,Zn,K Cu, Fe, Cr) Numri i tyre arrin deri në 800 mijë -mbizotëron lidhja jonike - Mund të shndërrohen nga njëra formë në tjetrën në mënyrë të rikthyeshme. Ndodhen më shumë te jo e gjalla. Kanë pikë vlimi të lartë. Shumica treten në ujë, disa në alkol eter Reaksionet kimike zhvillohen shpejt Substancat inorganike shndërrohen në organike. Shndërrimet kimike ju nënshtrohen të njëjtave ligje Është roli i gjykatësit që të përcaktojnë se cilat përbërje jnaë më të rëndësishme për njeriun Pasi dëgjohen me vëmendje të gjithë dëshmitarët, analizojnë të gjitha informacionet, arrijnë në konkluzionin se: Të gjitha përbërjet kimike janë të rëndësishme, qofshin këto organike apo inorganike 42 Kimia 11 baza

46 TEMA: GATITJA DHE VETITË KIMIKE TË ALKANEVE Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë në gjendje: Të rendisin vetitë fizike të alkaneve Të përshkruajnë disa prej këtyre vetive Të shkruajnë reaksionet e gatitjes të alkaneve Të japin informacion mbi aktivitetin kimik të alkaneve Të argumentojnë mbi vetitë kimike të alkaneve me anë të reaksioneve kimikë KONCEPTET KRYESORE: veti fizike, veti kimike, temperature vlimi, reaksion zëvendësimi radikalor, izomerë pozicioni Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Struktura e Mësimit Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Parashikimi Lapsat në mes Zhvillimi i fjalorit Punë me klasën Ndërtimi i njohurive Ditar dy pjesësh Nxit ndërtimin e shprehive të të shkruarit Përforcimi Rishikimi në dyshe Ndërtimi i shprehive studimore Punë me grupe Punë me grupe Mjetet e punës: dërrasë e zezë, shkumës, tabela të gatshme PARASHIKIMI: Lapsat në mes Nxënësit i grupojmë në grupe të vogla me tre-katër nxënës Shkruaj në tabelë disa përfaqësues të alkaneve CH 3 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 3 CH 3 CH CH 2 CH 2 CH CH 2 CH 3 CH 3 CH 3 CH CH 3 Kimia 11 baza 43

47 Kërkoj të emërtojnë alkanet e mësipërme Nxënësi 1 kërkon të thotë idenë e tij dhe ngre lapsin Ky nxënës nuk duhet të flasë derisa të gjithë të tjerët të vënë lapsat mbi tavolinë Në momentin kur nxënësi nuk ka më gjë për të thënë, thotë PAS duke ulur lapsin Kaloj në të gjitha grupet, zgjedh një laps dhe pyes të zotin Vazhdohet kështu duke kaluar në të tëra grupet. NDËRTIMI I NJOHURIVE Ditar dy pjesësh Përgatis fletë pune për nxënësit në çdo grup Ç do fletë ka një pyetje dhe kërkon komentin nga ana e nxënësit Nxënësit plotësojnë kolonën komente me njohuritë e marra nga teksti Fletët e punës të përgatitura për nxënësit janë si më poshtë. Pyetja Komenti i nxënësve Vetitë fizike të alkaneve Pyetja Komenti i nxënësve Gatitja e alkaneve Pyetja Komenti i nxënësve Veti kimike të alkaneve Mendimet e nxënësve nga grupe të ndryshëm pasi diskutohen dhe përpunohen më tej, paraqiten në dërrasën e zezë në formë të tillë. Një rol të rëndësishëm në përmbledhjen e materialit ka sigurisht mësuesi. Pyetja Komenti i nxënësve Vetitë fizike të Janë në gjendje të ndryshme agregate alkaneve C1 C4 të gaztë C5 C16 të lëngët C16 të ngurtë Temperatura e vlimit në përpjesëtim të drejtë me masën molare Nuk treten në ujë (sepse janë molekula apolare) Treten në tretësa organikë 44 Kimia 11 baza

48 Pyetja Gatitja e alkaneve Komenti i nxënësve M1:Nga hidrogjenimi i alkeneve R CH = CH R ' + H R CH CH R ' M2:Duke u nisur nga kripërat e acideve karboksilikë (piroliza e kripërave ) R COONa + NaOH R H + Na 2CO3 psh: CH3 CH2 CH2 COONa + NaOH CH3 CH2 CH3 + Na 2CO3 M3:Sinteza e Wurcit (bazohet në bashkëveprimin e halogjen alkaneve me Na) R Cl + Na + Cl R ' R R ' + NaCl R= R' 1 izomerë CH3 Cl + Na + Cl CH3 CH3 CH3 + NaCl R R' 3izomerë p.sh. Pyetja Veti kimike të alkaneve Komenti i nxënësve Nuk janë shumë aktivë sepse kanë lidhje të qëndrueshme midis C dhe H Japin reaksione djegie: CH CO2 + 2H20 C4H O2 = 4CO2 + 5H2O 2 3n + 1 CnH2n+ 2 + O2 = nco2 + ( n + 1) H2O 2 Japin reaksione zëvendësimi radikalor CH + Cl CH Cl + HCl hλ C H + Cl C H Cl + HCl hλ C H + Cl C H Cl + HCl n 2n+ 2 2 n 2n+ 1 Alkanet me më shumë karbone në vargun kryesor gjatë zëvendësimit të atomeve të hidrogjenit me atome klor japin izomerët e pozicionit p.sh.: CH3 CH2 CH2 CH3 + Cl2 CH3 CH2 CH2 CH2Cl S R Klor-1butan CH3 CH2 CH2 CH3 + Cl2 CH3 CH2 CHCl CH3 Klor -2 butan Kimia 11 baza 45

49 PËRFORCIMI: Rishikimi në dyshe Mësuesi : U jap nxënësve dy ushtrime: Ushtrimi 1: Gatisni metil 2 butan dimetil 2,5 hegzan Ushtrimi 2: Si vepron butani dhe metil 3 pentan me a) O2 b) Cl2 Nxënësit lejohen të diskutojnë në dyshe për ushtrimet e mësipërme pas punës individuale Pas diskutimit që zgjat rreth 5 minuta, ftoj nxënësit në një diskutim të përbashkët në zgjidhjen e dy ushtrimeve Vlerësimi i nxënësve Bazohet në aktivizimin e tyre në orën e mësimit Saktësinë në aftësinë e të shkruarit të reaksioneve kimike Nga përvoja Dhënia e ushtrimeve mbi gatitjet dhe vetitë e alkaneve është mënyrë shumë efikase për të fiksuar reaksionet kimikë 46 Kimia 11 baza

50 TEMA ALKINET, STRUKTURA, EMËRTIMI Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë në gjendje: Të shkruajnë formulën molekulare të alkineve Të përcaktojnë strukturën e alkineve dhe tipin e hibridizimit Të emërtojnë përbërje të alkineve kur jepet struktura Të ndërtojnë strukturen e një alkini kur jepet emri KONCEPTET KRYESORE: Alkin, lidhje trefishe, hibridizim sp Struktura e Mësimit Fazat e strukturës Parashikimi Ndërtimi i njohurive Strategjitë mësimore Diskutimi i njohurive paraprake Hartë koncepti Veprimtaritë e nxënësve Diskutimi i ideve Zhvillimi i fjalorit Nxit ndërtimin e shprehive të të shkruarit Përforcimi Diagarami i Venit Nxitja për të përsosur të shkruarit Organizimi i nxënësve Punë me klasën Punë me grupe Punë me grupe PARASHIKIMI Diskutim për njohuritë paraprake Shënoj në tabele temën e mësimit Hartoj pyetje që mbështeten në studimin në pamje të parë të një alkani, alkeni apo alkini: Analizoni nga ana cilësore këto përbërje, çfarë vini re? CH3 CH2 CH3 CH2 = CH2 CH3 CH = CH CH3 CH C CH2 CH2 CH3 Nxënësi:Vëmë re se të treja këto përbërje kanë në strukturën e tyre elementet C, H, O Atëherë si i quajmë këto përbërje? Nxënësi :Hidrokarbure A mund të shkruajmë formulën molekulare për secilin komponim? Nxënësi: Po, ne i njohim formulat molekulare për secilin komponim dhe ato janë respektivisht: C n H 2n+2, C n H 2n, C n H 2n -2 Kimia 11 baza 47

51 A mund të flasim për grup funksionor tek alkinet? Nxënësi: Po, ashtu si tek alkenet që lidhjen dyfishe e konsideruam si grup funksionor (përgjegjës për vetitë fizike dhe kimike ), edhe tek alkinet lidhjen trefishe mund ta konsiderojmë si grup funksionor. Ç mund të thoni për lidhjen trefishe? Analizojmë etinin si përfaqësuesin më të thjeshtë CH CH lidhja trefishe realizohet midis dy karboneve të hibridizimt sp Lidhja përbëhet nga një lidhje dhe dy lidhje π π y dhe π z NDËRTIMI I NJOHURIVE Hartë koncepti Klasa organizohet në tre grupe të mëdha Çdo grup do zhvillojë praktikisht zbërthimin e një pyetjeje të caktuar Pyetjet: - Si emërtohen alkinet? - Si paraqitet izomeria tek alkinet? - Ç mund të themi për vetitë fizike të alkineve? Për rreth 10 nxënësit punojnë në mënyrë të pavarur për t ju përgjigjur pyetjeve të mësipërme Duke marrë mendimet e nxënësve plotësojmë tabelën e mëposhtme Emërtimi Izomeria Vetitë fizike Ndjek të njëjtat rregulla si për tek alkenet, por vetëm se ndryshon prapashtesa nga en in Gjejmë vargun më të gjatë Përcaktojmë radikalet Fillojmë numërimin nga është lidhja trefishe më afer Jap emrin Radikal + pozicioni i radikait + rrënje + in + pozicioni i lidhje shumëfishe CH 3 CH CH 2 C CH C 2 H 5 Metil 4 hegzin B) emërtimi i vjetër CH CH CH3 C CH acetilen metil acetilen CH3 C C CH3 dimetil acetilen -Shfaqin izomeri vargu dhe pozicioni P.sh.:paraqesim izomerët e : CH 5 8 CH3 CH2 CH2 C CH pentin- 1 CH3 CH2 C C CH3 Pentin -2 CH 3 CH C CH CH 3 Metil3 butin (1) PS: në karbonet e lidhjes trefishe nuk vihen radikale Nuk shfaqin izomeri gjeometrike - Janë gaze (me pak C në varg ) - Tvl, Tsh janë pak më të larta se tek alkenet 48 Kimia 11 baza

52 PËRFORCIMI: Diagrami i Venit Orientoj nxënësit në grupet bazë dhe kërkoj prej tyre të ndërtojnë Diagramin e Venit ku të krahasojnë alkanet me alkenet dhe alkinet në bazë të të dhënave që morën deri në këtë moment dhe njohurive nga mësimet e kaluara. Të ngopur Lidhje njëfishe sp 3 S kanë izomeri gjeometrike Alkan S kanë grup funksionor Janë hidrokarbure Kanë hibridizim + O2 CO2 + H2O Kanë izomeri strukture dhe pozicioni Kanë temperatura të ulëta vlimi Alken Alkin Të pangopur Lidhje dyfishe dhe trefishe sp 2 dhe sp Kanë izomeri gjeometrike (alkenet) Kanë grup funksionor Detyrë Paraqisni të gjithë izomerët e mundshëm të përbërjes me formulë CH 6 10 dhe CH 5 10 Përcaktoni izomerët e strukturës dhe të pozicionit Vlerësimi i nxënësit Nxënësit i vlerësoj në lidhje me faktin sesa janë të aftë ata të krahasojnë grupe të ndryshme përbërjesh, (pra alkanet alkenet, alkanet) Kimia 11 baza 49

53 Tabelë koncepti Alkan Alken Alkin CH n 2n sp 2 Të pangopur Lidhja dyfishe Rrënja + en Kanë izomeri vargu, pozicioni, gjeometrike CH n 2n + 2 sp 3 Të ngopur Rrënja + an Kanë izomeri vargu dhe pozicioni CH n 2n 2 sp Të pangopur Lidhja trefishe Rrënja + in Kanë izomeri vargu dhe pozicioni M1:Nga hidrogjenimi i alkeneve CH = CH + H CH CH M2: Duke u nisur nga kripërat e acideve karboksilikë R COONa + NaOH RH + Na CO 2 3 M3: Sinteza e wurcit (bazohet në bashkëveprimin e R-Cl +Na) R Cl + Na + Cl R ' R R ' + NaCl R = R' 1izomerë R R' 3izomerë I) Djegia e alkaneve CH4 + 2O2 CO2 + 2H2O II) Reaksione të zëvendësimit radikalor h CH + Cl λ CH Cl + HCl M1 Duke u nisur nga alkolet CH CH OH 3 2 H SO 2 4 CH HO M2 Duke u nisur nga R-Cl KOH CH 3 CH 2 Et Cl C 2 H 4 + KCl+ H 2 M3 Duke u nisur nga R-Cl 2 CH 2 CH 2 Cl Cl Zn C 2 H 4 + ZnCl 2 Adicioni CH = CH + H CH CH O CH 2 CH 2 + Cl 2 CH 2 CH 2 + HCl CH 2 CH 2 + H 2 O CH 2 CH 2 Cl Cl CH 3 CH 2 Cl CH 3 CH 2 OH II) Oksidimi CH2 = CH2 + KMnO4 + H2O CH OH CH OH + MnO + KOH KMnO 4 OH R CH = CH R 2RCOOH III) Polimerizimi POL CH2 = CH2 [ CH2 CH2 ] n - polieten M1 Në industri: (etini) CaCO3 CaO + CO2 CaO + C CaC2 + CO CaC + H O C H + Ca(OH) M2 Në laborator : CH 2 KOH CH 2 Et Cl Cl C 2 H 2 +2KCl + 2H 2 O I) Adicioni CH CH + 2H CH CH CH CH + 2Cl CHCl CHCl CH CH + 2HCl CHCl CH CH 2 Hg 2+ CH 2 + H 2 O CH 2 CH 2 OH H II) Oksidimi R CH CH R ' + KMnO4 OH 2RCOOH III) Polimerizimi pol CH CH C6H6 IV )Aciditeti R C CH + Ag ( NH3 ) OH 2 R C CAg + + 2NH + H O Kimia 11 baza

54 TEMA: ARENET Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë në gjendje: Të tregojnë pse quhen hidrokarbure aromatike Të shkruajnë formulën molekulare të areneve Të identifikojë rrjedhësit e benzenit dhe të realizojë emërtimin e tyre Me anë të reaksioneve kimike të përshkruajë gatitjen dhe vetitë kimike të benzenit Të argumentojë se pse arenet japin reaksione zëvendësimi elektrofilik dhe adicioni KONCEPTET KRYESORE: Arene, homologë të benzenit, reaksion zëvendësimi elektrofilik, lidhje δ, lidhje π, ç lokalizim, hibridizim Struktura e Mësimit Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Parashikimi Çfarë dimë /ç farë duam të dimë / Ndërtimi i shprehive studimore Punë me klasën Ndërtimi i njohurive çfarë mësuam & mendo, puno, shkëmbe mendim në dyshe Nxit ndërtimin e shprehive të të shkruarit Punë me grupe Përforcimi Tryezë e rrumbullakët Nxitja për të përsosur të shkruarit Punë me grupe Mjetet e punës: Librat, tabela të ndryshme PARASHIKIMI: Çfarë dimë /çfarë duam të dimë / Duke synuar nxitjen dhe përfitimin e sa më shumë ideve në lidhje me temën e re hartoj pyetjen: Çfarë dini për arenet? -Janë hidrokarbure -Janë aromatike sepse kanë aromë Kimia 11 baza 51

55 -Përfaqësues kryesorë benzeni me formulë C 6 H 6 Raporti C me H është 1:1 -Kanë strukturë të ç lokalizuar, 2-2 C sp ( s + 2p 3sp ) -Një orbital pz i secilit karbon shërben për të formuar lidhjet π - Pra, në ciklin e benzenit kemi tre lidhje dyfishe dhe elektronet e lidhjet π i takojnë njëkohësisht të gjashtë karboneve të ciklit Si emërtohen arenet? Nxënësi Në të njëjtën mënyrë si cikloalkanet Emërtoni këto përbërje / Nxënësit emërtojnë të pavarur nga njëri-tjetri dhe japin përgjigjet përkatëse: CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 C H 3 Metil benzene dimetil 1,3benzen trimeti 1, 3, 5 benzen (toluene) meta ksilen H 3 C CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 t-butil beneni izopropil benzeni E çfarë duhet të dimë më shumë për arenet? Përfaqësuesit kryesorë Vetitë e tyre fizike dhe kimike Reaksionet e gatitjes Çfarë reaksionesh karakteristikë japin?.. Trajtimi i tyre bëhet në fazën e ndërtimit të njohurive 52 Kimia 11 baza

56 NDËRTIMI I NJOHURIVE Çfarë mësuam & Mendo / puno në dyshe / shkëmbe mendim Mësuesi/udhëzoj Të organizuar në dyshe, duke lexuar tekstin gjeni përgjigjet e pyetjeve që hartuat më sipër Në punën në dyshe njëri nga ju duhet të marrë rolin e udhëzuesit"dhe tjetri rolin e dëgjuesit Është e rëndësishme që të ndërrohen rolet brenda dyshes nga njëra pyetje tek tjetra / Veprimtaritë që do kryeni Orientoj nxënësit që të japin përgjigje për pyetjen e parë N.q.s mbaruat me pyetjen e parë, kaloni në pyetjen e dytë duke ndërruar njëkohësisht edhe rolet Kështu vazhdoj të ndërhyj në momentet e ndërrimit të pyetjeve duke ju lënë kohën e duhur për secilën pyetje Është e rëndësishme që brenda secilës dyshe të ketë diskutim dhe shkëmbim mendimesh Pyetjet në të cilat do të përqendrohen nxënësit janë: Përfaqësuesit kryesorë Vetitë e tyre fizike Reaksionet e gatitjes Vetitë e tyre kimike Me përgjigjet e marra nga nxënësit dhe sugjerimet e mësuesit plotësoj kolonën Çfarë mësuam Insistoj që të gjithë nxënësit të jenë pjesëmarrës dhe të japin mendimet e tyre Pas plotësimit, tabela duhet të ketë një formë të tillë paraqitje Çfarë mësuam? Përfaqësues kryesorë të areneve CH 3 figurat Toluen ksilen orto meta para Kimia 11 baza 53

57 Vetitë e tyre fizike Lëng pa ngjyrë Ka erë karakteristike Dendësi më të vogël se uji Treten pak në ujë, por treten në tretësa organikë Janë tretësa shumë të mire Avujt e benzenit janë të dëmshëm Kujdes, benzeni mund të marrë flakë gjatë punës Reaksionet e gatitjes M1 Duke u nisur nga etini pol 3CH CH C6H6 M2 Duke u nisur nga ciklohegzani 3H CH CH 6 6 M3 Duke u nisur nga kripërat e acideve karboksilikë RCOONa Ar COONa + NaOH Ar H + Na 2CO3 Mund të përmendim edhe: a) nga produktet e përpunimit të naftës b) nga produktet e distilimit të thatë të qymyrgurit Vetitë e tyre kimike Japin reaksione zëvendësimi elektrofilik (për shkak të strukturës së ç lokalizuar nuk sillen si hidrokarbure të pangopur) AlCl3 o Halogjenimi i benzenit C H C H Cl + HCl FeBr3 o C H + Br C H Br + HBr H2SO4 o Nitrimi i benzenit C H + HNO C H NO + H O o Sulfonimi i benzenit C6H6 + H2SO4 C6H5SO3H + H2O Në disa raste mund të japin reaksione adicion Pt /Pd Hidrogjenimi i benzenit CH + 3H CH Halogjenimi në prani të dritës h λ C H + 3Cl C H Cl ( lindan) Japin reaksione djegie C6H O2 6CO2 + 3H2O 2 Mund të oksidohen KMnO C 4 6H5 CH3 C6H5COOH Metil benzen ac benzoik C H R C H COOH KMnO Kimia 11 baza

58 PËRFORCIMI: Tryeza rrethore Ndaj klasën në disa grupe në varësi të rreshtave (ose i vendos në formë rrumbullake) Vendos në secilin grup një nxënës që do të fillojë lojën i pari, i jap një letër dhe laps dhe kërkoj të shkruaj një veti, një karakteristikë apo një përbërje të benzenit Pasi plotësohet nga nxënësi i parë, letra paloset dhe i jepet shokut pasardhës në mënyrë të vazhdueshme derisa të mbarojnë të gjithë personat e grupit Në fund të kësaj loje nxënësi i fundit hap letrën dhe lexon të gjitha shënimet e paraqitura në letër Vlerësime Sa të gatshëm janë treguar nxënësit në orën e mësimit Sa janë të aftë të emërtojnë arene të ndryshme Sa janë të aftë të kuptojnë dhe shkruajnë reaksionet kimikë Kimia 11 baza 55

59 TEMA: PUNË LABORATORI. GATITJA DHE VETITË E ETENIT DHE ETINIT Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë në gjendje: Të aftësohen në përgatitjen dhe përdorimin e mjeteve laboratorike Të përshkruajnë mënyrën e gatitjes së etenit dhe etinit Të demonstrojnë nëpërmjet eksperimentit gatitjen e etenit dhe etinit Të identifikojnë vetitë kimike të etenit dhe etinit KONCEPTET KRYESORE: Reaksion test, veti kimike, gatitje, Struktura e Mësimit Fazat e strukturës Parashikimi Ndërtimi i njohurive Përforcimi Strategjitë mësimore Përmbledhje e strukturuar Mbajtja e strukturuar e shënimeve Organizues grafik i analogjisë Veprimtaritë e nxënësve Ndërtimi i shprehive studimore Nxit ndërtimin e shprehive të të shkruarit Nxitja për të përsosur të shkruarit Organizimi i nxënësve Punë me klasën Punë me grupe Punë me grupe Mjetet e punës: mbajtëse metalike, ballon me gyp zhvillimi, cilindri i shkallëzuar, pipetë, kristalizator, rrjetë azbesti, llamba alkooli, mbajtëse me provëza, tretësire e KMnO 4, H 2 SO 4, karbit (CaC 2 ) PARASHIKIMI: Përmbledhje e strukturuar Njoh nxënësit me temën e punës së laboratorit Citoj shkurtimisht katër eksperimentet që do të zhvillohen gjatë kësaj ore Paraqes disa nga objektivat e kësaj pune laboratori Kërkoj vëmendje dhe përgjegjësi në realizimin e punës NDËRTIMI I NJOHURIVE: Mbajtja e strukturuar e shënimeve Pas etapës së parashikimit kalojmë në etapën e ndërtimit të njohurive me anë të mbajtjes se strukturuar të shënimeve 56 Kimia 11 baza

60 Ndaj klasën në tetë grupe me nga tre katër nxënës secili Duke patur parasysh që janë katër eksperimente, theksoj se çdo eksperiment do të kryhet nga dy grupe njëkohësisht Grupet në mënyrë paralele punojnë për eksperimentet përkatëse Gr 3 Gr 4 Gr Gr6 Gr 2 Gr 7 Gr 1 Gr 8 Eksp 1 Eksp 2 Eksp 1 Eksp 4 Kujdes! Çdo grup realizon eksperimentin dhe mban shënime të kujdesshme në përfundim të tij Eks. 1 gatitja e etenit (gr 1+5) Përgatisni aparatin Zhvilloni eksperimentin çfarë pyetjesh ju lindin mbani me kujdes shënimet përkatëse Nxënësi: PseH 2 SO 4 gjatë zhvillimit të eksperimentit shtohet me ngadalë? Eks. 2 Gatitja e etinit (Gr 2+5) Hidhni karbitin në një ballon Shtoni me kujdes ujin Çfarë vini re Shënoni gjithçka që vini re Nxënësi: Pse duhet të kemi shumë kujdes gjatë zhvillimit të reaksionit përgjigjen do ta zbuloni vetë gjatë eksperimentit Eks. 3 djegia e etenit dhe etinit (gr 3+7) Zhvilloni me kujdes eksperimentin Çfarë vini re Si digjet gazi eten dhe etin Nxënësi: Pse eteni dhe etini digjen në flakë të ndyshme Eks. 4 ç ngjyrosja e KMnO 4 (Gr 4+8) Si reagojnë këto dy gaze me KMnO 4 A ç ngjyroset KMnO 4 Nxënësi : Vemë re se KMnO 4 ç ngjyroset, por a mund ta paraqesim këtë me anë të reaksioneve Kimia 11 baza 57

61 Gatitja dhe vetitë e etenit dhe etinit Eteni Etini Acidi luan rolin e katalizatorit reaksioni është shumë egzotermik = + CaC + H O CH CH + Ca ( OH) CH CH OH CH CH H O H 2 SO O 2 ngjyrë të kaltër flakë të errët C2H4 + O2 CO2 + H2O C2H2 + O2 CO2 + H2O KMnO 4 Ç ngjyrosin KMnO 4 Ç ngjyrosin KMnO 4 R CH CH R' + KMnO 4 + H 2 O R CH CH R' OH OH + MNO 2 + KOH Vlerësimi i nxënësve : Vlerësoj nxënësit në lidhje me faktin se sa: - U aktivizuan dhe morën pjesë në orën mësimit - Sa dhanë mendime të sakta në lidhje me problemet e trajtuara gjatë punës në grup, ku vlerësoj nxënësin me aktiv të grupit -Sa origjinalë ishin në punën tyre dhe me sa lehtësi përdorën mjetet laboratorike 58 Kimia 11 baza

62 TEMA: ALKOLET Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë në gjendje të Të konceptojë drejt grupin funksionor Të përshkruajë ç janë alkolet dhe të indetifikojë grupin funksionor të tyre Të emërtojnë alkole me të paktën 7C në vargun kryesor Të shkruajë formulat strukturore të alkooleve të ndryshme në bazë të emrit të dhënë KONCEPTET KRYESORE: grupfunksionor, alkole, diole, triole, alkole parësorë, dytësorë, tretësorë Struktura e Mësimit Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Parashikimi Parashikim nga termat Diskutimi i ideve Zhvillimi i fjalorit Punë me klasën Ndërtimi i njohurive Lexim i drejtuar /tabela e pyetjeve Nxit ndërtimin e shprehive të të shkruarit Punë me grupe Përforcimi Marrëdhëniet pyetje përgjigje Nxitja për të përsosur të shkruarit Punë me grupe PARASHIKIMI -Parashikim nga termat paraprakë.-synoj që në këtë fazë të ngacmoj imagjinatën e nxënësve në lidhje me temat që do të trajtohen në mësimet që do të vijnë Në lidhje me këtë, me fjalët: alkool industri udhëtim helmues -Udhëzoj nxënësit të hartojnë një tregim të shkurtër ku të përdorin këto fjalë -Nxënësit punojnë në mënyrë të pavarur për rreth 3 Kimia 11 baza 59

63 -Dëgjohen disa nga krijimet më të mira Në fund të kësaj faze është e rëndësishme të theksohet ideja se do hyjmë në një pjesë të re të përbërjeve organike, të përbërjeve që në strukturën e tyre kanë oksigjen dhe përfaqësuesit e parë që do studiohen janë pikërisht alkoolet NDËRTIMI I NJOHURIVE Lexim i drejtuar / tabela e pyetjeve Në lidhje me alkoolet, çfarë do të dëshironit të dinit? Të gjitha pyetjet e hartuara nga nxënësit shënohen në një kënd të klasës dhe përfaqësojnë atë që quhet tabela e pyetjeve. Kjo tabelë mund të plotësohet në vazhdimësi gjatë mësimit ose edhe gjatë orëve të tjera. Disa nga pyetjet e formuluara nga nxënësit janë: TABELA E PYETJEVE 1-Ç janë alkoolet? 2-Ç përfaqëson grupi OH? 3-Si i klasifikojmë alkoolet? 4-A ndiqen të njëjtat rregulla për emërtimin e alkooleve, si dhe për hidrokarburet? 5-Si gatiten? 6-Veti fizike, kimike etj. Lexoni me vëmendje tekstin dhe gjeni përgjigjet e pyetjeve tuaja Në këtë orë mësimi ju do ti përgjigjeni vetëm katër pyetjeve të para Kjo veprimtari duhet të zgjasë rreth 10 Mësuesi kontrollon në vazhdimësi punën e secilit nxënës PËRFORCIMI: Marrëdhëniet pyetje-përgjigje Është e rëndësishme të theksohet fakti se kjo fazë si më e rëndësishmja në këtë orë mësimi duhet të zhvillohet midis jush në formën e pyetjeve dhe përgjigjeve. Ç janë alkoolet? Alkoolet janë përbërje organike me oksigjen që në strukturën ë tyre kanë grupin OH 60 Kimia 11 baza

64 Ç përfaqëson grupi OH Grupi OH përfaqëson një grup atomesh që i japin përbërjes veti fizike kimike te ngjashme Përbërje të ndryshme kanë grup të ndryshëm funksionor Ç mund të themi për alkoolet? Janë përbërje organike Përveç C dhe H kanë edhe elementin O Kanë formulë C n H 2n +O Përftohen kur një hidrogjen i alkaneve zëvendësohet nga një grup OH A mund t`i grupojmë alkoolet? Po, alkoolet mund t i grupojmë në varësi të: A) strukturës së tyre B) pozicionit të grupit OH C) nr. të grupeve -OH Si i klasifikojmë në varësi të strukturës? Në alkoole të ngopura ALKANOLE C n H 2n! OH CH3 CH2 CH2 OH Propanol -1 Në alkoole të pangopura 1- ALKENOLE C n H 2n 1 OH CH 3 1 CH 2 OH CH 3 Penten3,ol2 2- ALKINOLE C n H 2n 3 OH CH 5 CH 4 C 4 CH 3 5 CH 2 3 Po në varësi të pozicionit të grupit OH? Kemi alkoole parësore, dytësore, tretësore CH 2 OH CH 3 1 CH CH OH 3 2 Etanol CH 3 1 CH 2 OH Propanol 2 CH 3 3 CH 3 1 CH 2 2 CH 3 3 C CH 2 4 OH Metil 3, pentanol 3 CH 3 5 Kimia 11 baza 61

65 Në varësi të nr. të grupeve OH i klasifikojmë në: Alkoole me një grup OH Alkoole me dy grupe OH Alkoole me tre grupe OH CH CH CH OH CH CH OH CH3 CH CH3 OH CH CH CH CH 3 3 OH OH Butan diol 2,3 CH CH CH 2 2 OH OH OH Propantriol 1,2,3 Detyrë: Shkruaj në dërrasën e zezë formulën molekulare të CH 6 14O Kërkoj nga nxënësit që duke u mbështetur në njohuritë e marra tek hidrokarburet të: a) japin format izomere të alkooleve me gjashtë atome karboni b) emërtojnë secilën prej tyre 62 Kimia 11 baza

66 TEMA: GATITJA DHE VETITË E ALKOOLEVE Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë në gjendje: Të përgjithësojnë vetitë fizike të alkooleve me numër të ndryshëm atomesh karboni Të krahasojnë dhe shpjegojnë vetitë fizike të alkooleve me ato të hidrokarbureve me masa molare të përafërta me to Të shkruajnë reaksionet që paraqesin vetitë kimike të alkooleve Të njohin reaksionet e gatitjes të alkooleve Të zbatojnë në praktike gatitjen e alkooleve të ndryshme KONCEPTET KRYESORE: lidhje hidrogjenore, veti fizike, veti kimike Struktura e Mësimit Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Parashikimi Diskutim për njohuritë paraprake Diskutimi i ideve Zhvillimi i fjalorit Punë me klasën Ndërtimi i njohurive Veprimtari e leximit të drejtuar Nxit ndërtimin e shprehive të të shkruarit Punë me grupe Përforcimi Harta e konceptit Parashikimi me terma paraprake Nxitja për të përsosur të shkruarit Punë me grupe Mjetet e punës: tabela, letra të bardha, shkumësa PARASHIKIMI: Diskutimi i njohurive paraprake Në tabelë shkruhen formulat strukturore të disa alkooleve Nga nxënësit kërkoj: Të emërtojnë këto përbërje Të grupojnë alkoolet në varësi të strukturës, pozicionit të grupit OH dhe nr. të grupeve -OH Kimia 11 baza 63

67 NDËRTIMI I NJOHURIVE Veprimtari e leximit të drejtuar (V/L/D) Pas etapës së parashikimit kaloj në etapën e ndërtimit të njohurive me veprimtarinë e leximit të drejtuar Ndaj klasën në tre grupe të mëdha dhe përgatis nga një pyetje për secilin grup Grupi i parë Vetitë fizike të alkooleve Grupi i dytë Vetitë kimike të alkooleve Grupi i tretë Gatitja e alkoleve -Mbasi ndaj mësimin në tre paragrafë kryesore, rekomandoj nxënësit të lexojnë në heshtje, secili grup paragrafin përkatës për t ju dhënë përgjigje pyetjeve të hartuara. -Një ose disa përfaqësues nga secili grup duke plotësuar mendimin e njeri-tjetrit japin përgjigje për pyetjet e parashtruara më sipër. Cilat janë vetitë fizike të alkoleve? Nxënësi 1: ( Përfaqësues i grupit të parë ) Pasi diskutuam së bashku në grup menduam të listojmë disa nga vetitë fizike të alkooleve 1) Alkoolet me nr. të vogël karbonesh 1-3 treten mirë në uje 2) Me rritjen e nr. të karboneve në varg tretshmëria e tyre ulet 3) Alkoolet janë në gjendje agregate të ndryshme C 1 - C 11 janë lëngje C 11 e sipër janë të ngurta Pyes nxënësit nëse kanë paqartësi dhe ftoj një nxënës tjetër të vazhdojë mendimin e shokut Nxënësi 2: (Përfaqësues i grupit të parë ) 4) temperaturat e vlimit dhe të shkrirjes të alkooleve janë më të mëdha se të hidrokarbureve me masë të përafërt me to, p.sh. etanoli me masë molare 46g/mol vlon në 78 0 C, ndërsa propani me masë molare 44g/mol është gaz 64 Kimia 11 baza

68 5) alkolet shërbejnë si tretësa të përbërjeve organike Pse ndodh një dukuri e tillë? Nxënësi 2: Sepse molekulat e alkooleve lidhen me lidhje hidrogjenore, arsye kjo që ndikon dhe në tretjen e alkooleve në ujë Si paraqiten alkoolet përsa i takon vetive kimik Nxënësi 3: (Përfaqësues i grupit të dytë) Po, mund të themi se vetitë kimike të alkooleve i dedikohen grupit OH Alkoolet janë aktivë nga pikëpamja kimike dhe shfaqin disa lloj reaksionesh 1) veprimi i alkooleve me metalet tregon aciditet 1 CH OH + Na CH ONa + H Nxënësi 3: Si shfaqen vetitë acide tek alkoolet Vetitë acide janë shumë të dobëta, kripa e formuar mund të shpërbëhet nga uji CH ONa + H O CH OH + NaOH Mund të vazhdojë një nxënës tjetër? Nxënësi 4: (Përfaqësues i grupit të dytë) Në lidhje me mendimin e shokut mund të themi: 2) Meqë kanë veti acide të dobëta alkoolet nuk mund të veprojnë me bazat CH OH + NaOH s ' vepron 3 3) Por alkoolet mund të veprojnë me acidet CH OH + HCl CH Cl + H O H 2 SO A japin alkoolet reaksione djegie? Nxënësi 4: 4) Po, alkoolet japin reaksione djegie 3 CH OH + O CO + 2H O ) Alkoolet mund të oksidohen dhe të japin aldehide dhe ketone CH CH OH + CuO CH C = O + Cu + H O etanol H etanal Kimia 11 baza 65

69 CH CH CH ' + CuO CH C CH + Cu + H O OH propanol O propanon si gatiten alkoolet Nxënësi 5: (Përfaqësues i grupit të tretë) Alkoolet mund t i përftojmë në dy mënyra kryesore: M 1 Duke u nisur nga halogjen alkanet me baza alkaline CH3 Cl + Na OH CH3 OH + NaCl R Cl + NaOH ROH + NaCl M2: hidratimi i alkeneve H2SO4 = CH CH CH H O CH CH CH OH PËRFORCIMI: Harta e konceptit Parashikim me terma paraprake Gjatë kësaj faze u kërkoj nxënësve të plotësojnë tabelën e mëposhtme. Pas plotësimit nga ana e nxënësve, tabela duhet të ketë këtë pamje 66 Kimia 11 baza

70 Vetitë fizike Vetitë kimike Gatitja 1) Alkoolet me nr. të vogël karbonesh 1-3 treten mirë në ujë 2) Me rritjen e nr. të karboneve në varg tretshmëria e tyre ulet 3) Alkoolet janë në gjendje agregate të ndryshme të lëngët ngurtë 4) temperaturat e vlimit dhe të shkrirjes të alkooleve janë më të mëdha se të hidrokarbureve më masë të përafërt me to për shkak të lidhjes hidrogjenore 5) alkoolet shërbejnë si tretësa të përbërjeve organike 1) veprimi i alkooleve me metalet 1 CH3OH + Na CH3ONa + H2 2 2) veprimi i alkooleve me bazat CH3OH + NaOH s ' vepron 3) veprimi i alkooleve me acidet H 2 SO 4 CH3OH + HCl CH3Cl + H2O 4) djegia e alkooleve CH3OH + 3 O2 CO2 + 2H2O 2 5) oksidimi i alkoleve H C + = CH CH OH CuO CH O Cu H O CH3 CH CH 3' + CuO CH3 C CH3 + Cu + H2O OH O M1 Duke u nisur nga halogjen alkanet me baza alkaline R Cl + NaOH ROH + NaCl CH Cl + Na OH CH OH + NaCl 3 3 M2: hidratimi I alkeneve CH CH= CH + H O CH CH CH H 2 SO OH Për të përfunduar mësimin ju jap nxënësve fjalët Alkool Udhëtim Trishtim 24 ore Ju lë 5 kohë për të krijuar një tregim të shkurtër. Paraqes më poshtë disa nga punimet e nxënësve Kimia 11 baza 67

71 Kristjana Alkooli ishte dashuruar marrëzisht pas një baze të quajtur hidroksid natriumi. Por ajo jetonte mjaft larg tij, gati një ditë-natë udhëtim me avion. Një ditë ai bëri gati valixhet dhe u nis me shpresën se ajo do ta pranonte. Kur mbërriti, mori një taksi dhe u nis për tek shtëpia e saj. Trokiti në derë dhe ajo doli. Megjithëse ai i bëri një deklaratë të fortë dashurie, ajo nuk e pranoi duke i thënë Ti nuk je tipi im. Ai i trishtuar u nis për të gjetur rrugën e tij, ndoshta në këtë rrugë do të takonte vajzën e ëndrrave. Dhe ai e gjeti, ajo vajzë ishte acidi klorhidrik. Ajo dhe ai u martuan dhe jetuan të lumtur. Vleresimi i nxënësve : Vlerësoj nxënësit në lidhje me faktin se: - Sa u aktivizuan dhe morën pjesë në orën mësimit - Sa dhanë mendime të sakta në lidhje me problemet e trajtuara gjatë punës në grup, ku vlerësoj nxënësin më aktiv të grupit -Sa origjinalë ishin në krijimet e tyre Nga përvoja : Teknika V.L.D është një teknikë që mund të zbatohet shpesh në shkencat ekzakte. Kjo teknikë stimulon të lexuarit e kuptimshëm, ndjenjën e përgjegjësisë së punës në grup dhe shpesh jep rezultat. 68 Kimia 11 baza

72 TEMA: FENOLET Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë në gjendje: Të tregojnë ç janë fenolet Të mund të emërtojë fenolet dhe rrjedhësit e tyre Me anë të reaksioneve kimike të përshkruajë gatitjen dhe vetitë kimike të fenoleve Të argumentojë se pse fenolet kanë aciditet më të lartë se alkoolet KONCEPTET KRYESORE: Fenole, veti acide, reaktivitet Struktura e Mësimit Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Parashikimi Rendit /grupo/emërto Ndërtimi i shprehive studimore Ndërtimi i njohurive Përforcimi Di /dua të di /mësova Di /dua të di /mësova Nxit ndërtimin e shprehive të të shkruarit Nxitja për të përsosur të shkruarit Organizimi i nxënësve Punë me klasën Punë me grupe Punë me grupe Mjetet e punës: librat, tabela të ndryshme, fleta formati PARASHIKIMI Rendit /grupo/emërto Në dërrasën e zezë paraqes një grup përbërjesh (alkoole, fenole, etere) CH3 CH2 CH2 OH CH CH O CH CH OH OH CH3 CH2 CH2 CH CH2 OH OH CH CH O CH CH CH Kimia 11 baza 69

73 CH3 OH CH2 CH2 CH2 OH OH Nga nxënësit kërkoj Të identifikoj grupin funksionor Të përcaktojnë se çfarë grup përbërjesh janë Të emërtojë secilën prej tyre Të grupojnë këto përbërje sipas karakteristikave Ju lë nxënësve 5 kohë të punojnë dhe marr mendimet e tyre Ajo që ata paraqesin është si më poshtë: Alkoole Fenole Etere CH3 CH2 CH2 OH Propanol -1 OH CH3 CH2 O CH2 CH2 CH3 OH CH2 CH2 CH2 OH Eteri etil propilik Propandiol -1,3 Etoksi propan CH3 CH2 CH2 CH CH2 OH fenol CH 3 CH2 O CH2 CH3 CH OH 3 Eteri di etilik Metil-2,pentanol OH CH3 Etoksi etan Ciklo butanol Metil -2 fenol NDËRTIMI I NJOHURIVE Di /dua të di /mësova më shumë Nga përbërjet që analizuam vumë re se përveç alkooleve dhe etereve, ju identifikuat dhe një grup tjetër përbërjesh që janë fenolet. Pra, FENOLET është tema e studimit për ditën e sotme Le të tregojmë çfarë dimë për to Të gjitha mendimet e nxënësve i paraqes në kolonën DI/ 70 Kimia 11 baza

74 Di DUA TE DI MESOVA - Përfaqësues C 6 H 5 OH (FENOL) - Janë përbërje që kanë C, H, O - Kanë formulë C 6 H 5 OH + n CH 2 - Kanë grup funksionor gr OH - Janë alkoole aromatike - Karbonet e ciklit kanë hibridizim sp 2 - Mund të kenë një grup OH, 2OH ose tre grupe OH - Emërtohen si arenet dhe homologët përkatës të areneve Pasi plotësoj kolonën DI / emërtoj bashkë me nxënësit disa përbërje të tjera përfaqësues të fenolëve, të cilat paraqiten në dërrasën e zezë Në këtë moment, para nxënësve shtroj pyetjen: Çfarë doni të dini më tepër për fenolet Marr mendimet e tyre dhe plotësoj kolonën DUA TË DI Di DUA TE DI MESOVA - Përfaqësues C 6 H 5 OH (FENOL) - Janë përbërje që kanë C, H, O - Kanë formulë C 6 H 5 OH + n CH 2 - Kanë grup funksionor gr OH - Janë alkoole aromatike - Karbonet e ciklit kanë hibridizim sp 2 - Mund të kenë një grup OH, 2OH ose tre grupe OH - Emërtohen si arenet dhe homologët përkatës të areneve - Si gatiten fenolet - Sa mënyra gatitjeje kanë - Si paraqiten fenolet nga ana kimike - A kanë ngjashmëri me alkoolet - Ku qëndron ndryshimi midis alkooleve dhe fenoleve - Si i zbulojmë fenolet në laborator Kimia 11 baza 71

75 PËRFORCIMI: Mësova më shumë Ju jap mundësinë nxënësve që të lexojnë me kujdes tekstin në mënyrë individuale ose në dyshe Orientoj nxënësit në lidhje me plotësimin e tabelës U theksoj nxënësve që në dhënien e përgjigjeve të bazohen në pyetjet e hartuara në tabelë Nxënës të ndryshëm prezantojnë para klasës mendimet e tyre dhe i shkruajnë në kolonën mësova Në fund tabela duhet të ketë një pamje të tillë Di DUA TE DI MESOVA - Përfaqësues C 6 H 5 OH (FENOL) - Janë përbërje që kanë C, H, O - Kanë formulë C 6 H 5 OH + n CH 2 - Kanë grup funksionor gr OH - Janë alkoole aromatike - Karbonet e ciklit kanë hibridizim sp 2 - Mund të kenë një grup OH, 2OH ose tre grupe OH - Emërtohen si arenet dhe homologët përkatës të areneve - Si gatiten fenolet - Sa mënyra gatitjeje kanë - Si paraqiten fenolet nga ana kimike - A kanë ngjashmëri me alkoolet - Ku qëndron ndryshimi midis alkooleve dhe fenoleve - Si i zbulojmë fenolet në laborator GATITJA: M1 Duke u nisur nga halogjen alkanet T,P C6H5Cl+ NaOH C6H5OH+ NaCl M2 duke u nisur nga acidi benzen sulfonik C6H5SO3H+ NaOH C6H5OH+ NaHSO3 VETI KIMIKE: 1 C6H5OH+ Na C6H5ONa+ H2 2 VETI ACIDE C6H5ONa+ H2CO3 C6H5OH+ NaHCO3 acid më i dobët se H 2 CO 3 C6H5OH+ NaOH C6H5ONa+ H2O C6H5OH + HCl? C6H5OH + 3Br2 C6H2Br3OH Tri brom 2,4,6fenoli Provë test për fenolet Detyrë: Duke pasur parasysh alkolet dhe fenolet të ndërtojnë një tabelë krahasuese Tabela në fund duhet të ketë një pamje të tillë: 72 Kimia 11 baza

76 R-OH Alkoolet Kanë strukturë vargore Veprojnë me metalet Kanë veti acide Veti acide më të dobëta se uji Nuk veprojnë me bazat Veprojnë me acidet Nuk veprojnë me bromin Oksidohen deri ne aldehide dhe ketone Fenolet Ar-OH Kanë strukturë ciklike Veprojnë me metalet Kanë veti acide Veti acide më të forta se alkoolet por më të dobëta se acidi karbonik Veprojnë me bazat Nuk veprojnë me acidet Veprojnë me bromin Fenolet nuk oksidohen Vlerësimi i nxënësve: - Vlerësoj nxënësit në lidhje me faktin se: - Sa u aktivizuan dhe morën pjesë në orën e mësimit - Sa dhanë mendime të sakta në lidhje me identifikimin dhe emërtimin e fenoleve - Sa të saktë ishin në shkrimin e reaksioneve të gatitjes - Sa janë të aftë të krahasojnë alkolet, fenolet, eteret Përmbledhje mbi alkoole, fenole, etere (veti fizike) R-OH (alkole) Kanë temperaturë të lartë vlimi Alkoolet me pak karbone në varg treten shumë mirë në ujë Me rritjen e nr. të karboneve tretshmëria e alkooleve në ujë ulet Kanë veti acide Kjo i dedikohet pranisë së lidhjes hidrogjenore midis alkooleve me njëratjetrën Sepse alkoolet me pak karbone, me ujin formojnë lidhje hidrogjenore, ndërsa me rritjen e nr. të karboneve në varg alkoolet bëhen të ngjashëm me hidrokarburet Kanë veti acide më të dobëta se fenolet dhe më të dobëta se vetë uji Kimia 11 baza 73

77 Ar OH ose C6H5O H (fenole ) Fenolet kanë temperaturë të lartë vlimi, gjithashtu Fenolet kanë tretshmëri të mirë në ujë Kanë veti acide Kjo i dedikohet pranisë së lidhjes hidrogjenore midis fenoleve me njëra-tjetrën Tretshmëria e fenoleve në ujë është më e mirë se e alkooleve sepse lidhja e tyre me ujin është më e fortë se ajo që formojnë alkoolet me ujin Kanë, gjithashtu, veti acide më të forta se alkoolet, por jo më të forta se një acid i dobët inorganik p.sh. H 2 CO 3 R-O-R R-O-R ( Etere ) Eteret kanë temperaturë të ulët vlimi Tretshmëria e tyre në ujë është e krahasueshme me atë të alkooleve me masë molare të përafërt me to Nuk flasim për veti acide kanë temperaturë vlimi më të ulët sesa alkoolet dhe fenolet sepse s formojnë lidhje hidrogjenore sepse formojnë lidhje hidrogjenore me ujin sepse kane structure të tillë, në të cilën mungon elementi përgjegjës, pra H Përfaqësues Gatitja Komente R OH (Alkoolet) M1: hidratimi i alkeneve CH 3 CH=CH 2 +H 2 O CH 3 CH CH 3 OH M2: reduktimi i aldehideve dhe ketoneve CH 3 CH 2 COH+H 2 CH 3 CH 2 CH 2 OH CH 3 C CH 3 +H 2 CH 3 CH CH 3 O OH M3 hidroliza e rrjedhësve të halogjenuar me baza: R Cl + Na OH R OH +NaCl p.sh.: CH 3 CH 2 Cl+Na OH CH 3 CH 2 OH+NaCl -Kujdes! Zbatoni rregullën e markovinkovit Reaksioni ndodh në prani të : H 2 SO 4(c), H 3 PO 4, Al 2 O 3 si katalizator Është një reaksion eliminimi Theksohet se aldehidet japin alkoole parësore, ndërsa ketonet japin alkoole dytësore Kujdes! Janë reaksione adicioni në Grupin karbonilik Katalizator shërben Pt Kujdes! Është reaksion zëvendësimi nukleoilik S N2 74 Kimia 11 baza

78 C 6 H 5 OH ( Fenolet ) R -O-R ( Eteret) M1duke u nisur nga acidi benzen sulfonik : C 6 H 5 SO 3 H+NaOH C 6 H 5 OH+NaHSO 3 Ac-benzen sulfonik fenol M2 nga kripërat e metaleve alkaline të acsulfonik: C 6 H 5 SO 3 Na+NaOH C 6 H 5 O +Na 2 SO 3 Benzen sulfonat-na M1 ç hidratim i alkooleve në prani të acideve H 2 SO 4 R H+ R' R O O OH R'HO + p.sh. CH O HOH + C H CH O C H + H O M2 Sinteza Williamson R ONa+ Cl R' R O R' + NaCl Ar O Na+ Cl R' Ar O R' + NaCl p.sh. C H O Na+ Cl CH CH C H O CH CH + NaCl CH CH Janë mënyra të përdorura për gatitjen në industri të fenoleve Janë reaksione të zëvendësimit elektrofilik S E ku grupi OH i alkooleve në të dyja rastet zëvendëson grupin SO 3 H apo SO3Na të lidhur tek cikli i benzenit Kujdes! Kjo mënyre është me efektive për gatitjen e etereve simetrike Ka shume rendësi faktori temperaturë, në temperatura më të mëdha se 140 (psh 180) do të formohej alken Është një reaksion zëvendësimi nukleofilik S N2 Kjo mënyrë gatitje përdoret për prodhimin e etereve josimetrike Kimia 11 baza 75

79 TEMA KETONET Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë në gjendje: Të shkruajnë formulën molekulare të ketoneve Të përshkruajnë rolin e grupit karbomilik tek ketonet Të emërtojnë përfaqësues të ketoneve Të përshkruajnë gatitjen dhe vetitë kimike të aldehideve me anë të reaksioneve kimike Të krahasojnë aldehidet me ketonet KONCEPTET KRYESORE: Ketone, Grup karbonilik, adicion, jodoformë Struktura e Mësimit Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Parashikimi Diskutojmë së bashku Ndërtimi i shprehive studimore Ndërtimi i njohurive Përforcimi Ditar tri pjesësh Përvijimi i të menduarit Nxit ndërtimin e shprehive të të shkruarit Nxitja për të përsosur të shkruarit Organizimi i nxënësve Punë me klasën Punë me grupe Punë me grupe Mjetet e Punë:s libri, tabela të gatshme, shkumës, PARASHIKIMI Diskutojmë së bashku Fillojmë temën e re me dhënien e një detyre - Jepni të gjithë izomerët e mundshëm të përbërjes me formulë molekulare C 5 H 12 O - Emërtoni secilën prej tyre - Ju lihet kohë prej 3-4 për të punuar në dyshe Një nxënës në tabelë paraqet izomerët e C 5 H 12 O CH CH CH CH C = O Pentanal H 76 Kimia 11 baza

80 CH CH CH C = O Metil 2 butanal 3 2 CH 3 H CH CH CH C = O Metil 3 butanal 3 2 CH3 CH 3 3 H CH3 C C = O Dimetil 2,2 propanal CH H Po shkruaj në dërrasën e zezë këto përbërje CH C CH CH CH O CH CH C CH CH O CH C CH CH 3 3 O Mësuesi CH 3 Çfarë vini re në këto përbërje? Ka ndonjë ngjashmëri me aldehidet? Nxënësit Vëmë re se kanë të njëjtin numër karbonesh dhe hidrogjenesh, pra janë izomerë Kanë në strukturën e tyre grupin C (karbonilik ) Përfaqësojnë ketonet thotë një nxënës tjetër. Pikërisht në studimin e tyre do të synojë mësimi i sotëm. O NDËRTIMI I NJOHURIVE Ditar tri pjesësh Mësuesi Kjo teknikë synon në trajtimin e mësimit duke u mbështetur në komentet e nxënësve dhe sigurisht të mësuesit mbi çështje kryesore të mësimit Ndaj klasën në disa grupe pune Çdo grup do të marrë disa fletë pune të përgatitura më parë Çdo fletë ka një pyetje dhe kërkon komentin nga ana e nxënësit dhe e mësuesi Kimia 11 baza 77

81 Pyetja Komenti i nxënësit Komenti i mësuesit Struktura dhe emërtimi i ketoneve Pyetja Komenti i nxënësit Komenti i mësuesit Gatitja e ketoneve Pyetja Komenti i nxënësit Komenti i mësuesit Vetitë fizike të ketoneve Pyetja Komenti i nxënësit Komenti i mësuesit Aktiviteti kimik i ketoneve Nxënësit plotësojnë kolonën komente me njohuritë e marra nga teksti Mendimet e nxënësve nga grupe të ndryshëm pasi diskutohen dhe përpunohen, më tej paraqiten në dërrasën e zezë në formë të tillë Një rol të rëndësishëm në përmbledhjen e materialit ka, sigurisht, mësuesi Pyetja Komenti i nxënësit Komenti i mësuesit Struktura dhe R C = O C n H 2n O Kujdes! emërtimi i ketoneve -.Ketonet janë izomerë me R' aldehidet Gjendet vargu më i gjatë -.Formula C n H 2n Oi takon Numërimi i vargut nga gupi Një aldehidi funksionor më afër Një ketoni Përcaktohen radikalet Mund të emërtohen edhe në Jepet emri: emërtimin e vjetër p.sh. Radikal +pozicioni +rrënja CH3 CH2 CH2 C CH3 +on +an+al P.sh. O CH3 CH2 CH2 C CH Ketoni metil propilik 3 O O Pentanon -2 O CH 3 Ketoni metil fenilik etanofenon CH 3 78 Kimia 11 baza

82 Pyetja Komenti i nxënësit Komenti i mësuesit Gatitja e ketoneve M1 duke u nisur nga alkoolet R CH R ' + CuO R C R ' + Cu + H O OH O M2 duke u nisur nga adicioni i ujit tek alkinet 2+ Hg /T 2 3 R C CH+ H O R C CH O M3 duke u nisur nga kripërat e acideve karboksilikë R COO Ca R C R+ CaCO ( ) 3 2 O 2 Kujdes! Rolin e agjentëve oksidues mund ta luajnë edhe substanca të tjera p.sh. KMnO 4 K 2 Cr 2 O 7 Cu(OH) 2 etj Jap shembuj. Të gjitha alkanet me më shumë se dy karbone me ujë dhe tautomerizim japin alkine Jap shembuj.. Nga këto kripëra në përgjithësi gatiten ketone simetrike Pyetja Komenti i nxënësit Komenti i mësuesit Vetitë fizike të Ketonet me masë molare të vogël Mbani Mend! ketoneve treten mirë në ujë Kanë temp. vlimi më të vogël se alkoolet me të njëjtin numër karbonesh Tek ketonet nuk kemi praninë e lidhjes hidrogjenore Pyetja Komenti i nxënësit Komenti i mësuesit Aktiviteti kimik Japin reaksione adicioni Mbani mënd : i ketoneve R C R+ H2 R CH R - Adicioni mund të shfaqet edhe me agjentë të tjerë O OH p.sh. HCN,NaHSO 3,ROH Japin reaksione oksidimi -Roli i agjentëve oksidues KMnO CH 4 3 CH2 CH2 C CH3 tek ketonet i takon vetëm KMnO 4 O K 2 Cr 2 O 7 HCOOH + CH CH CH COOH CH3 CH2 COOH + CH3 COOH Ketonet metilike japin reaksionin e haloformës R C CH + I RCOONa+ CHI O NaOH Vetëm ketonët metilikë dhe alkoolet metilikë mund të japin reaksionin e jodoformës Kimia 11 baza 79

83 PËRFORCIMI Përvijimi i të menduarit Për të përfituar një përvijim sa më të qartë të koncepteve, realizoj në klasë një detyrë bashkë me nxënësit: si mund të gatisni me të gjitha mënyrat e mundshme: a) metil 3 butanal b) metil 4 pentanon 2 si bashkëvepron metil 3butanali O 2, H 2, Ag(NH 3 ) 2 OH, I 2 /OH -, HCN. Butnon 2 TEMA ESTERET Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë në gjendje: Të tregojnë ç janë esteret Të përcaktojnë strukturën e estereve Të emërtojnë estere të ndryshme Të shkruajnë reaksionin e gatitjes së estereve Të shkruajnë reaksionet që paraqesin vetitë kimike të estereve KONCEPTET KRYESORE: estere, esterifikim, hidrolizë, sapunifikim. Struktura e Mësimit Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Parashikimi Përmbledhja e strukturuar e shënimeve Të dëgjuarit kritik Zhvillimi i fjalorit Punë me klasën Ndërtimi i njohurive Veprimtari e leximit të drejtuar Nxit të lexuarit ndërveprues Punë me grupe Përforcimi Harta e koncepteve Paraqitje grafike të informacionit Punë me grupe 80 Kimia 11 baza

84 PARASHIKIMI Përmbledhje e strukturuar Gjatë kësaj faze bëj një përmbledhje të strukturuar të çështjeve më të rëndësishme që do të trajtohen në temën e re. Paraqes tek nxënësit shumë shkurt, vetëm me anë të fjalëve, ç`janë eteret, ç farë strukture kanë, me kë janë të ngjashëm në formulë molekulare, si emërtohen, cila është mënyra e gatitjes së tyre dhe çfarë vetish ato kanë. NDËRTIMI I NJOHURIVE: Veprimtari e leximit të drejtuar, VLD Pas etapës së parashikimit kaloj në etapën e ndërtimit të njohurive me veprimtarinë e leximit të drejtuar Ndaj nxënësit në tre grupe të mëdha pune Hartoj pyetjet për secilin grup grupi i parë grupi i dytë grupi i tretë Ç janë eteret? Gatitja e estereve vetitë kimike Cila është formula e tyre molekulare? vetitë fizike Emërtimi, struktura e tyre Mbasi kam ndarë pjesën në tre paragrafë kryesorë, kërkoj nga nxënësit të lexojnë me kujdes secili grup paragrafin përkatës për t ju dhënë përgjigje pyetjeve që hartuam. Një ose më shumë përfaqësues nga secili grup japin përgjigjet për pyetjet e parashtruara Mësuesi : Ç janë Esteret Nxënësi Esteret janë përbërje organike që kanë elementin C, H, O dhe janë rrjedhës të acideve karboksilike Cila është formula e tyre molekulare? Nxënësi: Esteret kanë formule molekulare të njëjtë me acidet karboksilike, pra CH O janë izomerë të acideve karboksilike n 2n 2 Cila është struktura e tyre? Nxënësi: Esteret janë përbërje me formulë strukturore të tillë Kimia 11 baza 81

85 O R C O R' Si emërtohen Ku R = R Ku R R Nxënësi: Duke ndjekur të gjitha rregullat që dimë për përbërjet organike an Rrënja + en + oat + alkali in O 3 2 CH CH C CH CH CH O CH CH = CH C O CH CH CH prop +an+oat +propili Buten-2 oat, izopropili Në këtë moment shkruaj në dërrasën e zeze estere të ndryshme dhe kërkoj emërtimin e tyre si dhe kërkoj të shkruajnë format izomerë të estereve me formulë molekulare C 4 H 8 O 2 A mund të gatisim esteret? Nxënësi: Po, në laborator esteret mund të përftohen me anë të esterifikimit Ç është esterifikimi? Nxenesi: Esterifikimi është reaksioni i bashkëveprimit të acideve karboksilike me alkoolet për të përftuar estere si më poshtë: O O H2SO4 R C OH + HO R ' R C O R ' p.sh. CH COOH HOCH CH COO CH H O H2SO Meqenëse është një reaksion në ekuilibër mund të shprehim konstanten e ekuilibrit ester uje K = = 4 acid alkol 82 Kimia 11 baza

86 Kush mund të shkruajë reaksionet që paraqesin vetitë e estereve Nxënësi: Esteret japin tre reaksione karakteristike hidroliza në ujë (reaksioni i kundërt i esterifikimit) hidroliza në baza (sapunifikim) veprimi me hidrogjenin Hidroliza në ujë (Reaksioni i kundert i esterifikimit) CH CH COOCH + H O CH CH COOH + CH OH H 2 SO Propanoat metili ac propanoik metanol Hidroliza në baza (Sapunifikim) CH3 CH2 COOCH3 + NaOH CH3 CH2 COONa + CH3OH Propanoat metili propanoat natriumi metanol veprimi me hidrogjenin CH3 CH2 COO CH3 + 2H2 CH3 CH2 CH2 OH + CH3OH Mbasi lexuat mësimin a mund të rendisni disa veti fizike? Nxënësi: o Janë lëngje pa ngjyrë o Kanë aromë (lulet, frutat e thata) o Nuk treten në ujë, por në tretësa organikë o Kanë temperaturë vlimi më të ulët se alkoolet apo acidet karboksilike nga rrjedhin (s formojnë lidhje hidrogjenore) PËRFORCIMI; Harta e konceptit Në tabak letre të bardhë të treja grupeve ju jap detyrë të modelojnë një hartë koncepti mbi eteret. Në qendër të tabakut vendosim fjalën ester dhe rreth tij fjalët që lidhen me të. Kujdes! Rreth çdo fjale, shprehje apo fraze të zgjedhur në lidhje me fjalën kryesore, shkruajmë dhe fjale të tjera që lidhen me të. Kimia 11 baza 83

87 Harta e konceptit ESTERE H 2 SO 4 RCOOH + HO R ' RCOOR ' + H2O RCOOR RCOOH CH n 2nO2 janë të ngjashëm me ac-karboksilike Gatitja Ester Veti fizike veti kimike +H2O + NaOH +H2 lëngje me ngjyrë s treten në ujë kanë temperature të ulët vlimi kanë aromë Detyrë : Si mund të shndërroni propanin propanoat izopropili Etinin benzoat t-butili Vlerësimi i nxënësve Nxënësit i vlerësoj për aftësinë e tyre: për të emërtuar estere të ndryshme për të dhënë format izomerë saktësinë në mënyrën e të shkruarit të reaksioneve të gatitjes vlerësohet aftësia që kanë për të lidhur përbërjet organike me njëra-tjetrën 84 Kimia 11 baza

88 TEMA: AMINAT Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë të aftë: Të konceptojnë drejt aminat Të përshkruajnë aminat parësore, dytësore, tretësore Të emërtojnë aminat Të përshkruajnë gatitjen dhe vetitë e aminave me anë të reaksioneve kimike Fazat e strukturës KONCEPTET KRYESORE : amina, amina parësore, amina dytësore, amina treësore, grupaminik, iminik. Strategjitë mësimore Struktura e Mësimit Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Parashikimi Harta semantike Diskutimi i ideve Punë me klasën Ndërtimi i Ndërtimi i shprehive Punë me grupe njohurive Kubimi studimore Përforcimi Kubimi Nxitja e diskutimit Punë individuale PARASHIKIMI: 10 Harta semantike Realizoj një bashkëbisedim në formë pyetje-përgjigjesh me nxënësit në lidhje me temën, dhe gjithçka e thënë prej tyre hidhet në tabelë në formën e një harte që quhet harta semantike. Amina parësore Mund të jenë aromatike Amina dytësore R-NH 2 Rrjedhës të NH 3 Aminat C,H,N Amina tretësore Mund të jenë të ngopur, të pangopur Përbërje organike Kimia 11 baza 85

89 NDËRTIMI I NJOHURIVE 30 Kubimi - Ndaj klasën në grupe me nga gjashtë persona secili - I jap ç do grupi një kub, në gjashte faqet e të cilit shkruaj fjalët: Njihe Përshkruaje Studioje Përftoje Zbatoje Argumentoje - Orientoj nxënësit duke kërkuar që secili prej tyre t i përgjigjet njërës prej pyetjeve të kubit - Lë nxënësit të punojnë në heshtje për një kohë rreth 10 dhe ndërkohë kaloj pranë ç do grupi për të ndihmuar dhe saktësuar mënyrën e të përgjigjurit të tyre -Mbas 10 diskutoj bashkë me nxënësit në lidhje me pyetjet e hartuara në kub Kështu për kërkesën Njihe Aminat janë përbërje organike që kanë në strukturën e tyre elementët C, H, N Kanë strukturë R-NH 2 Përftohen nga zëvendësimi i hidrogjeneve të NH3 me radikale të njëjtë ose të ndryshëm Kështu për kërkesën përshkruaje Përshkruajmë strukturën e aminave Pra, kanë strukturën R-NH 2 C n H 2n+1 NH 2 Amina parësore R-NH 2 grupin aminik Amina dytësore R-NH-R grupin iminik Amina tretësore R N R' grupin azo R" Kështu për kërkesën studioje Studiojmë mënyrën e emërtimit të aminave: Për emërtimin e aminave ndiqen të njëjtat rregulla: a) vargu më i gjatë b) numërimi nga është grupi aminik më afër 86 Kimia 11 baza

90 c) përcaktoj radikalet dhe pozicionin e tyre d) thuhet emri radikal+pozicioni+amino+pozicion+rrënja+prapashtesa CH CH CH CH CH CH NH Metil 3 amino 1 hegzan (parësore) CH 3 CH3 CH2 CH2 CH2 NH CH2 CH3 N-metil amino 1 butan (dytësore) CH CH NH CH CH N-Etil amino 2 propan (dytësore ) CH CH CH N CH N, N, Dimetil amino 1 etan CH Kështu për kërkesën përftoje Japin mënyrën e përfitimit të aminave M 1 Duke u nisur nga halogjen alkanet + NaOH R Cl + NH3 R NH3 Cl R NH2 + H2O + NaCl R NH + Cl R' R NH R' + NaCl + H O NaOH 2 2 NaOH R NH R' + Cl R'' R N R' + NaCl + H2O M 2 Duke u nisur nga nitro përbërjet R" C H NO C H NH + 2H O Zn+ HCl CH CH NO CH CH NH + 2H O Zn+ HCl Kështu për kërkesën zbatoje Nxënësit duke u nisur nga mënyrat e gatitjes zbatojnë praktikisht mënyrat e mësipërme në gatitjen e aminave të ndryshme p.sh. CH 3 -NH 2 Kështu për kërkesën Aminat kanë veti bazike. argumentoje CH 3 -CH 2 -NH-CH 3 (CH 3 ) 3 N Këtë e argumentojnë duke u bazuar në vetitë kimike R NH + H O R NH + OH prania e joneve OH - tregon bazicitet R NH2 + HCl R NH3Cl kripë e amoniumit Kimia 11 baza 87

91 PËRFORCIMI 5 Reflekto /reflekto/reflekto Synoj në përfshirjen e nxënësve në veprimtari të ndryshme me qëllim për të fiksuar sqaruar dhe reflektuar më tej mbi njohuritë e marra Si më të rëndësishme konsideroj zbatimet praktike o Emërtoni përbërjet o Paraqisni format izomere o Plotësoni reaksionet TEMA: VETITË E LYRAVE Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë të aftë të: Të listojnë disa nga vetitë më të rëndësishme të lyrave Të argumentojnë vetitë kimike të lyrave me anë të reaksioneve kimike Të shkruajnë reaksionin e sapunifikimit të lyrave KONCEPTET KRYESORE: acide lyrore, estere,sapunifikim Struktura e Mësimit Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Parashikimi Alfabeti i njëpasnjëshëm Diskutimi i ideve Punë me klasën Ndërtimi i njohurive Lexim përmbledhje në dyshe Ndërtimi i shprehive Studimore Punë me grupe Përforcimi Shkrimi i shpejtë /empatia Nxitja e diskutimit Punë individuale PARASHIKIMI: 10 Alfabeti i njëpasnjëshëm I jepet secilit nxënës një kopje e alfabetit të njëpasnjëshëm e paplotësuar 88 Kimia 11 baza

92 Kërkoj nga nxënësit që të shkruajnë një term, një fjalë, një veti në mënyre rastësore sipas shkronjave të alfabetit Pasi secili plotëson, e këmben alfabetin me shokun ngjitur dhe ky veprim përsëritet disa herë zinxhir për rreth 5 A B P O D DH Acide lyrorë Ackarboksilik Adicion Bashkëveprim Ac butanoik brom Palmitik Organike Ac oleik E Estere R radikal F Gj Gjendje H Hidrolizë J Jopolare Esterifikim Eliminim agregate Hidrogjenizim Hidrofob hidrofil L K P M T Q Lyrna Lidhje njëfishe Lidhje dyfishe Lidhje trefishe katalizator Kozmetikë Parfume Pangopur Përbëra Miristik margarinë Trigliceride Thjeshta S Ac Stearik Sapune Sapunifikim Stearinë Z V Veti kimike Veti fizike Vajra të ndryshme N Ngopur ngurtësim M Y Në fund të kësaj faze nxënës të ndryshëm listojnë fjalë të ndryshme dhe mund të interpretojnë secilën nga këto fjalë. NDËRTIMI I NJOHURIVE 25 Lexim përmbledhje në dyshe Mësimi ndahet në paragrafë dhe nxënësit lexojnë dhe përmbledhin në dyshe, ku njëri bën pyetjen tjetri përmbledh me fjalët e veta Për secilin paragraf synoj të aktivizoj disa dyshe Kimia 11 baza 89

93 PARAGRAFI I PARË Dyshja e parë Nx.1: Cilat janë disa nga vetitë fizike të lyrave? Nx.2: -Veti fizike të lyrave janë: a) janë të patretshme në ujë b) kanë dendësi më të vogël se uji c) janë pa erë, pa shije, dhe me kalimin e kohës mund të marrin erë d) kanë temperaturë të larta vlimi të shoqëruara nga një erë karakteristike (akroleina) Nx.3: Pse janë të patretshme në ujë? Nx.4: - Sepse janë molekula jopolare dhe ne dimë që substancat polare treten mirë në tretësa polarë dhe substancat jopolare treten në tretësa jopolarë - Kanë edhe radikale me veti hidrofobe Vazhdojmë me paragrafin e dytë Nx 5: Si paraqiten lyrnat nga ana kimike? Nx 6: -Lyrat janë aktive, ato mund të japin: 1) Reaksione adicioni 2) Të ç ngjyrosin tretësirën e bromit 3) Japin reaksionin e sapunifikimit Nx 7: Shkruan në dërrasë reaksionet karakteristike për lyrat Nxënës të tjerë nga dyshet e tjera ndjekin me vëmendje dhe ndërhyjnë kur të jetë e nevojshme për plotësimin e reaksioneve kimike 1) Japin reaksione adicioni në bashkëveprim me hidrogjenin ( ) ( ) ( ) ( ) CH CH CH= CH CH COOH+ H CH CH CH CH CH COOH Ac. oleic -një lidhje dyfish ac. stearik -ngopur Gjendje të ngurtë - ngurtë Hidrogjenizimi i ac. lyrorë të pangopur shërben për prodhimin e margarinës 2) Ç ngjyrosin tretësirën e bromit ( ) ( ) ( ) ( ) CH3 CH2 CH= CH CH 7 2 COOH+ Br 7 2 CH3 CH2 CH CH CH 7 2 COOH 7 Br Br Mund të hetohen edhe me tretësirë të KMnO4 3) Japin reaksionin e sapunifikimit 90 Kimia 11 baza

94 CH OOC C H CH OOC C H CH 2 OH + 3NaOH CH2 OH + 3C15H31COONa CH2 OOC C15H31 CH2 OH Trigliceridi i ac. palmitik glicerinë sapun palmitat natriumi Mund të paraqitet edhe më thjeshtë C15H31COOH + NaOH C15H31COONa + H2O Ac palmitik palmitat natriumi C17H35COOH + KOH C17H35COOK + H2O Ac. sterik stearat natriumi PËRFORCIMI 5 Shkrimi i shpejtë / Empatia Ju jap mundësinë nxënësve të vënë veten në rolin e lyrave dhe të flasin për to Orientoj nxënësit që fjalitë duhet të fillojnë me unë jam ac. palmitik.. Lejoj nxënësit të shkruajnë për rreth 4 Kujdes! Shkrimi fillon me komandën e mësuesit dhe ndërpritet me komandë gjithashtu Në fund dëgjoj disa prej shkrimeve Vlerësoj kujtesën, saktësinë, mprehtësinë, origjinalitetin në krijimet e tyre Nga përvoja Empatia është një teknikë që gjen zbatim në lëndët e shkencave dhe është mjaft efikase, përdoret shumë mirë në fazën e përforcimit të njohurive Kimia 11 baza 91

95 TEMA: AMINOACIDET Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit do jenë të aftë të: Të identifikojnë grupet funksionorë të aminoacideve Të përshkruajnë gatitjen e aminoacideve dhe vetitë e tyre Të përshkruajnë formimin e peptideve dhe proteinave duke specifikuar lidhjen peptidike KONCEPTET KRYESORE: Aminoacide, grup aminik, grup karboksilik, lidhje peptidike Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Struktura e Mësimit Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Parashikimi Brain storming Diskutimi i ideve Punë me klasën Ndërtimi i njohurive Kubimi Ndërtimi i shprehive studimore Punë me grupe Përforcimi Përvijimi i koncepteve Nxitja e diskutimit Punë individuale Përbërje organike Baza e jetës Kanë grupin NH 2 dhe COOH Aminoacidet Mund të jenë të ngopur, të pangopur C, H, N, O Baza e jetës bashkohen dhe japin proteina NDËRTIMI I NJOHURIVE 30 Kubimi - Ndaj klasën në grupe me nga gjashtë persona secili - I jap ç do grupi një kub, në gjashte faqet e të cilit shkruaj fjalët: 92 Kimia 11 baza

96 përshkruaje klasifikoje Përftoje Analizoje Zbatoje Argumentoje -Kërkoj që secili prej tyre t i përgjigjet njërës prej pyetjeve të faqeve të kubit. -Lë nxënësit të punojnë në heshtje për një kohë rreth 10 dhe ndërkohë kaloj pranë ç do grupi për të ndihmuar dhe saktësuar mënyrën e të përgjigjurit të tyre. -Mbas 10 diskutoj bashkë me nxënësit në lidhje me pyetjet e hartuara në kub. Kështu për kërkesën PËRSHKRUAJE - përshkruajnë aminoacidet Aminoacidet janë përbërje organike që kanë elementët C, H, O, N - Kanë strukturë të tillë: R CH COOH NH - Kanë formulë molekulare C n H 2n+1 O 2 N - Janë të rëndësishme për organizmin, bazë për proteinat - Njihen deri sot 22 aminoacide - Janë sub. të ngurta - Treten mirë në ujë - Kanë temperaturë të lartë vlimi 2 Kështu për kërkesën KLASIFIKOJE Klasifikojnë aminoacidet Në strukturën e tyre ka dy grupe funksionore: Grupi aminik NH 2 (jep veti bazike ) Grupi karboksilik COOH (jep veti acide ) Në varësi të nr. të grupeve funksionore mund ti grupojmë: a) monoamina monokarboksilike :kanë 1gr NH 2 dhe 1gr COOH ph =7 Kimia 11 baza 93

97 b) diamina monokarboksilike: kanë 2gr NH 2 dhe 1gr COOH. ph< 7 b) monoamina dikarboksilike :kanë 1gr NH2 dhe 2gr COOH ph>7 Kështu për kërkesën PËRFTOJE Japin mënyrën e përfitimit të aminoacideve Gatitja e aminoacideve kalon në dy stade: Stadi I CH3 CH2 CH2 COOH + Cl2 CH3 CH2 CH COOH + HCl Cl ac. butanoik ac. klor 2 butanoik St CH CH CH COOH NH CH CH CH COOH H 0 Cl NH ac. klor 2 butanoik ac. amino 2 butanoik 3 Kështu për kërkesën ZBATOJE Zbatojnë mënyrën e emërtimit të aminoacideve Për emërtimin e aminoacideve ndiqen të njëjtat rregulla a) vargu më i gjatë b) numërimi nga është grupi aminik dhe karboksilik më afër c) përcaktoj radikalet dhe pozicionin e tyre d) thuhet emri ac.+ radikal+pozicioni+amino+pozicion+rrënja+oik CH3 CH2 CH CH2 CH COOH Metil 3 amino 1 hegzan (parësore) CH NH 3 2 Ac. metil 4 amino 2 hagzanoik Kështu për kërkesën ANALIZOJE Analizojnë vetitë e aminaoacideve Për shkak të strukturës së tyre aminoacidet mund të shfaqin: Veti amfoter kur kanë 1NH2 dhe 1COOH Veti acide kur kanë 1NH2 dhe 2COOH Veti bazike kur kanë 2NH2 dhe 1 COOH P.sh. 94 Kimia 11 baza

98 VETI AMFOTERE + H3N CH COOH HCl + H2N CH COOH + NaOH NH2 CH COONa + H2O R R R VETI ACIDE COOH CH CH COOH + H O COOH CH CH COO + H O NH NH VETI BAZIKE Kështu për kërkesën ARGUMENTOJE Argumentojnë pse aminoacidet quhen ndryshe baza e jetës Ato bashkohen dhe formojnë proteinat Lidhja midis tyre realizohet me anë të lidhjes peptidike NH2 CH COOH + H2N CH COOH NH2 CH CO NH CH COOH R R' R R' Lidhja peptidike Reaksioni i mësipërm tregon formimin e një dipeptidi (dy aminoacide) Tripeptid (tre aminoacide) polipeptid (shumë aminoacide) PËRFORCIMI 10 përvijimi i të menduarit Për të përfituar një përvijim sa më të qartë të koncepteve realizoj në klasë veprimtari praktike të ndryshme Synoj në gjithë përfshirjen e nxënësve në këto veprimtari me qëllim për të fiksuar, sqaruar dhe reflektuar më tej mbi njohuritë e marra Si më të rëndësishme konsideroj zbatimet praktike Emërtoni aminoacide të ndryshëm Si mund të gatisim Çfarë vetish shfaqin aminoacidet e mëposhtme Kimia 11 baza 95

99 TEMA: VEPRIMTARI PRAKTIKE. PËRGATITJA E ASPIRINËS DHE SAPUNIT Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë të aftë: Të aftësohen në përgatitjen dhe përdorimin e mjeteve laboratorike Të emërtojnë formulat kimike që duhen për reaksionin e gatitjes së aspirinës dhe sapunit Të shkruajnë reaksionin e gatitjes së aspirinës Të demonstrojnë nëpërmjet eksperimentit gatitjen e aspirinës KONCEPTET KRYESORE: acide karboksilike, anhidride, acide lyrorë, sapunifikim, sapune Struktura e Mësimit Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Parashikimi Marrëdhëniet pyetje përgjigje Diskutimi i ideve Punë me klasën Ndërtimi i njohurive Role të specializuara në grup Ndërtimi i shprehive Studimore Punë me grupe Përforcimi Përmbledhje e strukturuar Nxitja e diskutimit Punë individuale MJETET E PUNËS: llambë me alkool, thermometer, acidsulfurik i përqendruar, acid salicilik, aparat filtrimi, poç me fund të sheshtë, anhidrid etanoik,vaj vegjetal, tretësirë e hidroksidit të natriumit e përqendruar, kupshore porcelani. PARASHIKIMI: 10 Marrëdhëniet pyetje-përgjigje Cila është tema që do zhvillojmë sot? Nxënësi: Gatitja e aspirinës Do të dëshiroja që në formë diskutimi të hartoni pyetje për njëri-tjetrin në lidhje me këtë temë. 96 Kimia 11 baza

100 Në dyshe keni 3 kohë të hartoni këto pyetje. Pas 3 nxënësit fillojnë të hartojnë ndaj njëri-tjetrit pyetjet e përgatitura nga ata vetë. Disa nga pyetjet e hartuara prej tyre janë: Cilat janë mjetet e duhura për këtë punë laboratori? Cilat janë substancat kimike që do na duhen? A i dini formulat strukturore të tyre? Mund të shkruajmë në tabelë këto formula? Si do ta zhvillojmë punën e laboratorit? Dëgjuam me vëmendje diskutimet tuaja dhe morëm informacionet e duhura, mund të kalojmë në ndërtimin e njohurive. NDËRTIMI I NJOHURIVE 20 Role të specializuara në grup Klasa ndahet ne gjashtë grupe me 5 nxënës Çdo grup realizon një ndarje të detyrave brenda në grup Nx. 1: laboranti përgatit aparatin për kryerjen e eksperimentit Nx. 2: kimisti përgatit substancat kimike në sasinë dhe në përqendrimin e duhur Nx. 3: zbatuesi ai që zhvillon praktikisht eksperimentin Nx. 4: vëzhguesi vëzhgon, regjistron dhe mban shënim gjithçka nga zhvillimi i eksperimentit Nx. 5: raportuesi raporton mbi mënyrën se si u zhvillua puna brenda grupit Secili grup vepron në mënyrë të pavarur. Nga secili grup eksperimentet mund të zhvillohen disa herë për të marrë rezultat sa më të saktë. PËRFORCIMI 15 Përmbledhje e strukturuar Synoj të dëgjoj me kujdes të gjithë raportuesit e grupeve përkatëse Bashkë më nxënësit realizojmë përmbledhjen e mëposhtme: Kimia 11 baza 97

101 98 H 1 / laboranti H 2 / kimisti H 3 / zbatuesi H 4 / vëzhguesi H 5 / raportuesi Përgatit me kujdes mjetet kryesore për zhvillimin e eksperimentit: llambë me alkool poç me fund të sheshtë aparat filtrimi termometër kupshore porcelani Përgatit substancat kimike: acid sulfurik anhidridi etanoik acidi salicilik ujë vaj vegjetal (ac. lyror ) tretësirë e NaOH Eksperimenti 1 gatitja e aspirinës Në një gotë kimike me nxënësi 150 ml hedhim: 5 gr. acid salicilik +10 ml anhidrid etanoik +2 ml acid sulfurik Realizojmë përzierjen e substancave me shumë kujdes Temperaturën e mbajmë konstante 80 C Pasi përbërësit të jenë tretur temperatura ruhet 70 C gjatë 15 Shtojmë 50 ml ujë në mënyrë që të shfaqen kristalet e para të aspirinës Filtrohet përzierja dhe merret filtrati i aspirinës Eksperimenti 2 gatitja e sapunit" Në një kupshore porcelani shtojmë: 15 gr. vaj vegjetal +60 ml NaOH Realizojmë përzierjen e substancave me shumë kujdes Nxehet përzierja në flakën e llambës me alkool Shtojmë herë pas here ujë për të zëvendësuar ujin që avullon Pas minutash heqim kupshoren nga flaka e llambës Kur ftohet përzierja vihet re sapuni në formë qulli Vëzhgon, regjistron dhe mban shënim gjithçka nga zhvillimi i eksperimentit. Duke patur parasysh që eksperimenti mund të zhvillohet disa herë për të arritur rezultatin e duhur, është e rëndësishme që të vëzhgohet dhe të regjistrohet gjithçka me kujdes Raporton mbi mënyrën e menaxhimit të të gjithë eksperimentit Vlerëson anëtarët e grupit Vlerëson saktësinë në përgatitjen e substancave dhe zhvillimit të eksperimentit Kimia 11 baza

102 Argumenton përfitimin e aspirinës me anë të reaksionit kimik: Argumenton përfitimin e sapunit dhe të aspirinës me anë të reaksioneve kimike: Eksp. /1+2 Gatitja e sapunit dhe aspirinës Sapuni CH2 OOC C15H31 CH2 OH CH2 OOC C15H31 + 3NaOH CH 2 OH + 3C15H31COONa CH2 OOC C15H31 CH2 OH Triglicerid i ac. palmitik palmitat natriumi Aspirina REAKSIONI gatitja e aspirinës Vlerësimi i nxënësve: Sa u aktivizuan dhe morën pjese në orën e mësimit. Sa dhanë mendime të sakta dhe të pjekura gjatë punës në grup. Sa janë të aftë të sjellin në kujtese mësimet e kaluara. Sa të shkathët janë në zhvillimin e eksperimentit Kimia 11 baza 99

103 TEMA: REAKSIONET E ADICIONIT Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë të aftë të: Të citojnë reaksionit e adicionit Të listojnë të gjitha llojet e përbërjeve organikë qe karakterizohen nga reaksionet e adicionit Të japin shembuj specifikë në lidhje me këto reaksione KONCEPTET KRYESORE reaksion adicioni, alkene, alkine, arene, lidhje shumëfishe, aldehide ketone Fazat e strukturës Parashikimi Strategjitë mësimore Përmbledhje e strukturuar Struktura e Mësimit Veprimtaritë e nxënësve Diskutimi i ideve Organizimi i nxënësve Punë me klasën Ndërtimi i Punë në grupe/role të Ndërtimi i shprehive Punë me grupe njohurive specializuara studimore Përforcimi Kubimi Nxitja e diskutimit Punë individuale PARASHIKIMI: 5 Përmbledhje e strukturuar U prezantoj nxënësve temën e mësimit REAKSIONET E ADICIONIT. Theksoj faktin se është një temë që mbështetet plotësisht në njohuritë e marra në mësimet e kaluara. Synoj në idenë se do të jenë ata aktorët kryesorë në këtë temë mësimi. NDËRTIMI I NJOHURIVE 30 Punë në grupe /role të specializuara Shtroj para nxënësve pyetjen: Ç janë reaksionet e edicionit? Nx.: -Janë reaksione shtimi 100 Kimia 11 baza

104 Ku i kemi hasur reaksionet e edicionit? Nx.: Mund të përmendim: Alkenet Alkinet Arenet Aldehidet dhe ketonet Ç`farë kanë të përbashkët këto përbërje? Nx.: Të gjitha këto përbërje në strukturën e tyre kanë lidhje shumëfishe, e cila prishet gjatë ndodhjes së reaksionit. Pra, lidhja shumëfishe është karakteristike për reaksionet e edicionit. Le të studiojmë të gjitha përbërjet që japin reaksione edicioni. - Numërohen nxënësit në mënyrë rastësore duke i mbiquajtur alkene, alkine, arene, aldehide, ketone. - Grupohen sipas emrave përkatës dhe krijohen në këtë mënyrë: -grupi i alkeneve -grupi i alkineve -grupi i areneve -grupi i aldehideve dhe ketoneve -Ju lihet kohë të lexojnë tekstin dhe të rikujtojnë mësimet e kaluara. -Mbas 15 përfaqësues të secilit grup do të listojnë reaksionet përkatëse. GRUPI I ALKENEVE Alkenet adicionojnë H 2 CH2 = CH2 + H2 CH3 CH3 X 2 CH2 = CH2 + Cl2 CH2Cl CHlCl HX CH2 = CH2 + HCl CH3 CH2Cl H2SO4 H 2 O CH = CH + H O CH CH OH GRUPI I ALKINEVE Alkinet adicionojnë H 2 CH CH + H2 CH2= CH2+ H2 CH3 CH3 X 2 CH CH CHCl= CHCl+ Cl2 CHCl2 CHCl2 HX CH CH + HCl CH2= CHCl+ HCl CH 3 CHCl2 H 2 O 2+ Hg /T 2 3 CH CH + H O CH C = O H Kimia 11 baza 101

105 GRUPI I ARENEVE Arenet adicionojnë: + 3H 2 C 6 H Cl 2 C 6 H 6 Cl 6 GRUPI I ALDEHIDEVE DHE KETONEVE Aldehidet dhe ketonet adicionojnë hidrogjen dhe reduktohen në alkoole parësorë dhe dytësorë. R C = O + H2 R CH2 OH H R C R' + H R CH R' O 2 OH PËRFORCIMI 5 PËRVIJIMI I KONCEPTEVE Për të përvijuar sa më qartë konceptet e marra realizoj në klasë një detyrë praktike ku synoj që praktikisht nxënësit të shkruajnë dhe të evidentojnë reaksione të ndryshme adicioni apo zëvendësimi. Detyra: Plotësoni reaksionet e mëposhtme dhe tregoni çfarë tipi janë ato. CH3 CH = CH2 +? CH3 CHCl CH3 CH3 CH = CH 2 +?? CH +? CH Cl +? 4 3. Vlerësimi i nxënësve Nxënësit i vlerësoj për aftësinë e tyre për të identifikuar reaksionet e adicionit Për përgjegjësinë e punës në grup Saktësinë në shkrimin e reaksioneve kimikë Aftësia për të lidhura me njëra-tjetrën përbërjet e ndryshme 102 Kimia 11 baza