ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑ ΤΡΟΦΙΜΩΝ. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Χηµικών Μηχανικών Εργαστήριο Χηµείας και Τεχνολογίας Τροφίµων

Transcript

1 1 ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑ ΤΡΟΦΙΜΩΝ Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Χηµικών Μηχανικών Εργαστήριο Χηµείας και Τεχνολογίας Τροφίµων 1 Βασικές λειτουργίες συσκευασίας στο τρόφιµο: Προστασία σε προκαθορισµένο βαθµό για τον αναµενόµενο χρόνο ζωής. Σήµανση και διαφήµιση Η προστασία του τροφίµου είναι πρωταρχικής σηµασίας, όπως και η προσέλκυση του καταναλωτή και η αναγνώριση της ταυτότητας του προϊόντος για τις πωλήσεις, και παίζουν καθοριστικό ρόλο στην επιλογή και το σχεδιασµό της συσκευασίας. 2 Η συσκευασία εξυπηρετεί και την διακίνηση και αποθήκευση των τροφίµων µέσω της τοποθέτησης της επιθυµητής ποσότητας σε ένα περιέκτη (άµεση συσκευασία) και της συγκέντρωσης περισσότερων µονάδων περιεκτών σε ένα σύνολο (εξωτερική συσκευασία), ώστε να διευκολύνεται η µεταφορά και η αποθήκευσή τους: υγρά τρόφιµα συσκευάζονται σε φιάλες, τοποθετούνται σε κιβώτια που µπορούν εύκολα να συγκεντρωθούν σε παλέτες. Συχνά χρησιµοποιείται, για λόγους προώθησης στην αγορά και ενδιάµεση συσκευασία, π.χ. συσκευασία µικρού αριθµού µονάδων περιεκτών µε φύλλο πλαστικού. 2

2 3 Η συσκευασία µπορεί επίσης: να λειτουργήσει ως βοηθητικό µέσο µιας διεργασίας. Για παράδειγµα τα µεταλλικά δοχεία που χρησιµοποιούνται σε θερµικές κατεργασίες τροφίµων εξασφαλίζουν όχι µόνο την προστασία τους, αλλά, µε τη σταθερότητα των διαστάσεων τους, διατηρούν το περιεχόµενο τρόφιµο σε ορισµένο σχήµα και θέση και επιτρέπουν τον υπολογισµό της διείσδυσης θερµότητας. να παρέχει ευκολία χρήσης στον καταναλωτή. Συχνά ο ίδιος ο περιέκτης χρησιµοποιείται ως σκεύος από το οποίο καταναλώνουµε το τρόφιµο, π.χ. φιάλες ή µεταλλικά κουτιά µπίρας και αναψυκτικών. Ο σωστόςσχεδιασµός της συσκευασίας διευκολύνει τους χειρισµούς του καταναλωτή και τον προστατεύει από πιθανούς τραυµατισµούς. 3 4 Τοκόστοςτωνίδιωντωνυλικώνσυσκευασίας, της µεταφοράς τους στη µονάδα συσκευσίας των τροφίµων, των µηχανηµάτων συσκευασίας κ.λ.π. αυξάνει την τελική τιµή του τροφίµου που φθάνει στον καταναλωτή. Επίπλέονδενπρέπεινα παραβλέπεται το κόστος που επιβαρύνει το κοινωνικό σύνολο: κόστος συγκέντρωσης των απορριµάτων (χρησιµοποιηµένων υλικών συσκευασίας), κόστος διαχείρησης των απορριµάτων και πρόληψης της οικολογικής επιβάρυνσης. Παρ όλα αυτά η συσκευασία, αν χρησιµοποιηθεί σωστά, µπορεί να επιφέρει οικονοµικό όφελος επειδή µειώνει τις απώλειες και τις φθορές των τροφίµων, παρεµποδίζει τη µόλυνση, διευκολύνει τη µεταφορά και µειώνει το εργατικό κόστος. Παράλληλα προστατεύοντας το τρόφιµο µέχρι την κατανάλωσή του, µειώνει τον όγκο των απορριµάτων που δηµιουργούν τα ίδια τα ακατάλληλα για κατανάλωση τρόφιµα. 4

3 ΚΙΝΗΤΙΚΗ ΥΠΟΒΑΘΜΙΣΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ [ Q] = F( C, E ) = k( C, E ) d dt i j C i = παράµετροι σύστασης (αντιδρώντα συστατικά, ανόργανοι καταλύτες, ένζυµα, παρεµποδιστές, ph, ενεργότητα νερού, µικροβιακή χλωρίδα) i j 5 E j = παράµετροι περιβάλλοντος (θερµοκρασία, σχετική υγρασία, ολική πίεση, µερική πίεση περιβαλλόντων αερίων, φως, µηχανικές καταπονήσεις) k: ρυθµός αντίδρασης ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ 5 6 Παράγοντες περιβάλλοντος που επιδρούν στην ποιότητα του τροφίµου κατά την αποθήκευση Επιπτώσεις στο τρόφιµο Χηµικές Μεταβολές (οξειδώσεις, καταστροφή βιταµινών κ.λ.π.) Φυσικές µεταβολές (πρόσληψη-απώλεια υγρασίας, κρυσταλλώσεις) Φυσιολογικές µεταβολές (αναπνοή) Μικροβιολογικές µεταβολές, επιµόλυνση από βιολογικούς παράγοντες Περιβαλλοντικός παράγοντας Ο 2, CO 2, Ν 2 Υγρασία, Ενεργότητα νερού Φως Μικροοργανισµοί και έντοµα απότοπεριβάλλον Σχετιζόµενη ιδιότητα της συσκευασίας ιαπερατότητα από αέρια, ακεραιότητα συσκευασίας, ιαπερατότητα από υδρατµούς, ακεραιότητα συσκευασίας ιαπερατότητα από φως Πορώδες, ακεραιότητα συσκευασίας, διατρησιµότητα από έντοµα Επιµόλυνση από χηµικές ουσίες Επικίνδυνες ουσίες στο περιβάλλον ή στη συσκευασία Ύπαρξη ακατάλληλων προσθέτων ή συστατικών στη συσκευασία, ιαπερατότητα από χηµικά Μηχανική φθορά Μηχανική καταπόνηση Θερµοκρασία Μηχανικές ιδιότητες Θερµική αγωγιµότητα, Πορώδες, Ικανότητα ανάκλασης 6

4 7 Μηχανική καταπόνηση Η µηχανική καταπόνηση προκαλεί µηχανικές φθορές στα τρόφιµα, οι οποίες τα καθιστούν πιο ευάλωτα στην προσβολή από µικροοργανισµούς. Η ικανότητα του υλικού συσκευασίας να προστατεύσει το τρόφιµο εξαρτάται από τις µηχανικές αντοχές αυτού (αντοχή σε κρούση, συµπίεση, διάτµηση κ.λ.π.). Επίσης οι µηχανικές αντοχές καθορίζουν και τη διατήρηση της ακεραιότητας της συσκευασίας απέναντι σε µηχανικές καταπονήσεις, που είναι απαραίτητη για να µην προσβληθεί το τρόφιµο από εξωτερικούς παράγοντες. Εκτός από τις αντοχές που αναφέρθηκαν, άλλες, όπως η αντοχή σε εφελκυσµό, είναι επίσης σηµαντικές στην κατασκευή των δοχείων συσκευασίας. 7 Οξυγόνο και άλλα αέρια Το οξυγόνο συµµετέχει σε ορισµένες αντιδράσεις που υποβαθµίζουν την ποιότητα των τροφίµων, όπως η οξείδωση των λιπαρών, οξειδώσεις βιταµινών, οξειδώσεις χρωστικών κ.λ.π. Ο ρυθµός αυτών των δράσεων εξαρτάται από τη συγκέντρωση του οξυγόνου στο τρόφιµο, η οποίαµε τη σειρά της εξαρτάται από τη µερική πίεση του οξυγόνου στον αέρα που περιβάλλει το τρόφιµο. Άλλη δράση στην οποία συµµετέχει το οξυγόνο είναι η αναπνοή φρούτων και λαχανικών. Η επιβράδυνση της αναπνοής είναι επιθυµητή για την παράταση του χρόνου ζωής των προϊόντων και µπορεί να επιτευχθεί µε µείωση της συγκέντρωσης του οξυγόνου. Πολύ χαµηλή συγκέντρωση όµως οδηγεί σε αναερόβια αναπνοή και γρήγορη αλλοίωση. Η χρήση υλικών συσκευασίας µε διαφορετική διαπερατότητα σε οξυγόνο βοηθά στον έλεγχο όλων των δράσεων που αναφέρθηκαν. Εκτός του οξυγόνου µπορεί να ενδιαφέρει η διαπερατότητα της συσκευασίας σε διοξείδιο του άνθρακα και άζωτο, ιδιαίτερα στις συσκευασίες φρέσκων φρούτων και λαχανικών και στις συσκευασίες σε τροποποιηµένη ατµόσφαιρα. Σε τρόφιµα πλούσιασεπτητικάαρωµατικά συστατικά απαιτείται συσκευασία µη περατή απόαυτάώστεναδιατηρηθείτοάρωµα τουπροϊόντος. Επίσης η συσκευασία πρέπει να προστατεύει το τρόφιµο από την πρόσληψη οσµών από το περιβάλλον. 8 8

5 9 Ενεργότητα νερού- Υγρασία Ο ρόλος του νερού στην ανάπτυξη ανεπιθύµητων δράσεων στα τρόφιµα εκφράζεται ποσοτικά µε την ενεργότητα νερού. Επί πλέον η µεταβολή της ενεργότητας νερού µπορεί να επιφέρει ανεπιθύµητες µεταβολές της υφής (απώλεια τραγανότητας) κρυσταλλώσεις, συσσωµατώσεις. Η υγρασίατουτροφίµου εξαρτάται από την υγρασία του περιβάλλοντος αέρα, εποµένως η διατήρηση σταθερής υγρασίας σε συσκευασµένο τρόφιµο προϋποθέτει τη χαµηλή διαπερατότητα από υδρατµούς του υλικού συσκευασίας. Σε ορισµένα προϊόντα, όπωςσταφρέσκαφρούτακαιλαχανικάπουαναπνέουν, είναι επιθυµητή η αποµάκρυνση των παραγόµενων υδρατµών από το περιβάλλον της συσκευασίας ώστε να µην υπάρχει τοπική συµπύκνωσή τους. Σε αυτές τις περιπτώσεις απαιτούνται υλικά συσκευασίας διαπερατά από τους υδρατµούς. 9 EΠΙ ΡΑΣΗ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΟΤΗΤΑΣ ΝΕΡΟΥ 10 Η περιεχόµενη υγρασία και η ενεργότητα του νερού στα τρόφιµα είναιοι αµέσως πιο σηµαντικοί περιβαλλοντικοί παράγοντες µετά τη θερµοκρασία που επιδρούν στο ρυθµό των αντιδράσεων που καθορίζουν την ποιοτική υποβάθµιση του τροφίµου. Η ενεργότητα του νερού είναι ένα µέτρο της διαθεσιµότητας του νερού στα διάφορα τρόφιµα. ηλαδή περιγράφει το πόσο ισχυρά συγκρατείται µέσα στο τρόφιµο και σε ποιό ποσοστό είναι διαθέσιµο νασυµπεριφερθεί ως διαλύτης ή να λάβει µέρος σε χηµικές δράσεις. Ως κρίσιµα όρια του aw λαµβάνονται εκείνα πάνω απο τα οποία παρατηρούνται ανεπιθύµητες µεταβολές στα τρόφιµα σεσχέση µε την ασφάλεια και τη ποιότητα τους. Ο έλεγχος του a w αποτελεί βασικό παράγοντα για τη διατήρηση των ξηρών και µέσης υγρασίας τροφίµων (IMF). EΠΙ ΡΑΣΗ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΟΤΗΤΑΣ ΝΕΡΟΥ 10

6 11 EΠΙ ΡΑΣΗ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΟΤΗΤΑΣ ΝΕΡΟΥ FOOD STABILITY MAP EΠΙ ΡΑΣΗ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΟΤΗΤΑΣ ΝΕΡΟΥ 11 EΠΙ ΡΑΣΗ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΟΤΗΤΑΣ ΝΕΡΟΥ Αυξανοµένης της τιµής aw πάνω απο την τιµή που αντιστοιχεί στο µονοµοριακό στρώµα νερού έχουµε την εκθετική αύξηση του ρυθµού πολλών αντιδράσεων που επιδρούν στη διατηρησιµότητα των τροφίµων. Εµπειρικά στην περιοχή τιµών aw ( 0,2-0,9 ) έχουµε σε πολλές αντιδράσεις διπλασιασµό του ρυθµού αντίδρασης για κάθε αύξηση της ενεργότητας κατά 0,1. Οι περισσότερες αντιδράσεις παρουσιάζουν ελάχιστους ρυθµούς ακριβώς στο όριο του µονοµοριακού στρώµατος, ενώ ειδικά η οξείδωση των λιπαρών παρουσιάζει ελάχιστο ρυθµό στη περιοχή του µονοµοριακού στρώµατος και αυξανόµενους ρυθµούςτόσοπρίνόσοκαι µετά απο αυτό. Έχουν διατυπωθεί διάφορες προσεγγίσεις εξήγησης της επίδρασης της ενεργότητας νερού aw στη διατηρησιµότητα των τροφίµων. Η περιεχόµενη υγρασία και η ενεργότητα του νερού µπορούν να επιδράσουν στις κινητικές παραµέτρους των συναρτήσεων ποιότητας (ka, EA), στις συγκεντρώσεις των αντιδρώντων σωµάτων και σε µερικές περιπτώσεις ακόµα και στη φαινόµενη τάξη αντίδρασης, m

7 13 Φως Το φως καταλύει και επιταχύνει διάφορες ανεπιθύµητες αντιδράσεις στα τρόφιµα. Για παράδειγµα την οξείδωση των λιπαρών που οδηγεί σε οξειδωτικό ταγγισµό, την οξείδωση του γάλακτος προς σχηµατισµό δύσοσµων µερκαπτανών, τις αντιδράσεις αλλοίωσης διαφόρων χρωστικών ουσιών, τις αντιδράσεις ορισµένων βιταµινών (ριβοφλαβίνη, βιταµίνη C) που οδηγούν σε απώλεια της αξίας τους, κ.λ.π. Η καταλυτική επίδραση του φωτός είναι γενικά εντονότερη όσο χαµηλότερο το µήκος κύµατος της ακτινοβολίας, δηλ. στην περιοχή του υπεριώδους και στα χαµηλότερα µήκη κύµατος του ορατού φάσµατος. Οι επί µέρους αντιδράσεις υποβάθµισης των τροφίµων, παρ όλα αυτά, µπορεί να εµφανίζουν βέλτιστο σε ορισµένο µήκος κύµατος. Ειδικά η παρουσία φωτοευαισθητοποιητών, όπως ριβοφλαβίνης, β-καροτενίου, βιταµίνης Α, ή υπεροξειδίων µπορεί να αυξήσει σηµαντικά το φάσµα της δραστικής ακτινοβολίας. Επίσης η κατεργασία του τροφίµου µπορεί να επηρεάσει την ευαισθησία σε διάφορα µήκη κύµατος, π.χ. κρέας συντηρηµένο µε νιτρώδη χάνει το φυσικό του χρώµα γρήγοραµε έκθεσησε ορατό ή υπεριώδες φώς, ενώ το νωπό κρέας µόνο στο υπεριώδες Εκτός του µήκους κύµατος η ένταση της ακτινοβολίας και η διάρκεια της έκθεσης είναι σηµαντικές. Η διείσδυση της ακτινοβολίας στο τρόφιµο εξαρτάταιαπότοίδιοτοτρόφιµο και ακολουθεί την εκθετική σχέση (νόµος Beer-Lambert): I x = I e o kx όπου I x ένταση του φωτός σε βάθος του τροφίµου (Cd) I o ένταση του φωτός στην επιφάνεια του τροφίµου (Cd) k χαρακτηριστική σταθερά απορρόφησης του τροφίµου σε ορισµένο µήκος κύµατος (m -1 ) Μεγαλύτερη διείσδυση παρουσιάζει η ακτινοβολία µεγαλύτερου µήκους κύµατος. Στα στερεά τρόφιµα η µικρή διείσδυση της ακτινοβολίας τα προστατεύει σε µεγάλο βαθµό από τις ανεπιθύµητες φωτοκαταλυόµενες αντιδράσεις. Αντίθετα στα υγρά τρόφιµα, ακόµη καιεάν ηδιείσδυσηείναιµικρή η διάχυση των αντιδρώντων συστατικών προς την επιφάνεια και των σχηµατιζόµενων από τη φωτοκατάλυση ελεύθερων ριζών προς το εσωτερικό οδηγεί σε σηµαντική υποβάθµιση. Η διαπερατότητα του υλικού συσκευασίας από το φως καθορίζει την ένταση του φωτός στην επιφάνεια του τροφίµου και εποµένως µπορεί να χρησιµοποιηθεί για τον έλεγχο των φωτοκαταλυόµενων δράσεων. 14

8 15 Τύποι και υλικά συσκευασίας τροφίµων Η προστασία που προσφέρεται στο τρόφιµο από τη συσκευασία εξαρτάται από τη φύση του υλικού συσκευασίας και από τον τύπο κατασκευής του περιέκτη. Οι συσκευασίες των τροφίµων διακρίνονται σε δύο βασικές κατηγορίες ανάλογα µε την εξυπηρέτηση της πώλησης και διακίνησης του τροφίµου: Α. Συσκευασίες λιανικής πώλησης που έρχονται απ ευθείας σε επαφή µε το τρόφιµο, αναγράφουν στοιχεία που προσδιορίζουν και διαφηµίζουν το περιεχόµενο και προστατεύουν το τρόφιµο στασηµεία λιανικής πώλησης και στην αποθήκευση στο σπίτι. Β. Συσκευασίες που χρησιµοποιούνται για τη µεταφορά και τη διανοµή των τροφίµωνκαιοιοποίεςµπορεί να έρχονται σε άµεση επαφή µε τοτρόφιµο, περιέχοντας µεγάλες ποσότητες τροφίµου χύµα, π.χ. σάκοι, βαρέλια κ.λ.π. ήνα περιέχουν µονάδες συσκευασµένων τροφίµων, π.χ. κιβώτια. Απότηνάποψηπροστασίαςτουτροφίµου ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι συσκευασίες της πρώτης κατηγορίας και εκείνες από τη δεύτερη κατηγορία που έρχονται σε άµεση επαφή µε το τρόφιµο. Εκτός της απαίτησης προστασίας αυτές οι συσκευασίες πρέπει να είναι αδρανείς απέναντι του τροφίµου και να µη µολύνουν οι ίδιες το τρόφιµο. Η συσκευασία µπορεί να είναι ήδη προσχηµατισµένη (π.χ. γυάλινα και µεταλλικά δοχεία) ήνα σχηµατίζεται στη γραµµή συσκευασίας πριν από το γέµισµα (π.χ. χαρτονένια κουτιά, πλαστικά 15 σακίδια). 16 Μία άλλη ταξινόµηση των συσκευασιών αφορά στον τύπο του περιέκτη και συγκεκριµένα το εάν έχει ορισµένο σχήµα και την ικανότητά του να αλλάζει σχήµα όταν πιεστεί µε τα χέρια: Α. ύσκαµπτες (rigid) και ηµίσκληρες (semi-rigid) συσκευασίες που έχουν ορισµένο σχήµα. Από αυτές οι ηµίσκληρες µπορούν να παραµορφωθούν όταν πιεστούν µε ταχέρια(χαρτονένια κουτιά, ορισµένα πλαστικά δοχεία) ενώ οι δύσκαµπτες διατηρούν το σχήµα τους(γυάλινα και µεταλλικά δοχεία). Β. Εύκαµπτες (flexible) που δεν έχουν ορισµένο σχήµα και κατασκευάζονται από φύλλο εύκαµπτου υλικού Και στις δύο κατηγορίες µπορεί να χρησιµοποιηθούν διάφορα υλικά όσον αφορά στη φύση του υλικού. 16

9 17 ΥΛΙΚΑ ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑΣ: Χαρτί για εύκαµπτη συσκευασία Χαρτόνι για δύσκαµπους περιέκτες Μεταλλικά δοχεία Μεταλλικά φύλλα για εύκαµπτη συσκευασία Γυάλινα δοχεία Πλαστικές µεµβράνες Πλαστικοί περιέκτες δύσκαµπτοι Ξύλινοι περιέκτες 17 Χαρτί-Χαρτόνι Το χαρτί ή χαρτόνι και τα υλικά συσκευασίας που έχουν ως βάση αυτά αποτελούν µεγάλο ποσοσοστό των υλικών συσκευασίας. Οι κύριες αιτίες είναι το χαµηλό κόστος, η διαθεσιµότητα, η εύκολη διαµόρφωση και η χαµηλή ρύπανση, λόγω αποικοδόµησης. Οι ιδιότητες του χαρτιού, ως υλικού συσκευασίας, µπορούν να µεταβληθούν πολύ ανάλογα µε τη διεργασία παραγωγής, την προσθήκη ουσιών βελτίωσης στην κατασκευή του φύλλου, ή την επίστρωση των φύλλων µε κηρούς, άσφαλτο, πλαστικά κ.λ.π. Το απλό χαρτί (χωρίς βελτιωτικά και επιστρώσεις) που χρησιµοποιείται για εύκαµπτη συσκευασία έχει γενικά µικρή µηχανική αντοχή και µεγάλη διαπερατότητα από υδρατµούς και αέρια. Οι πιο σηµαντικοί τύποι αυτού του χαρτιού είναι: Χαρτί Kraft: παρουσιάζει βελτιωµένη µηχανική αντοχή. Λαδόχαρτο και περγαµηνό χαρτί: έχει µικρούς πόρους λόγω πυκνού πλέγµατος ινών κυτταρίνης και εποµένως µικρή διαπερατότητα από λιπαρά. Τσιγαρόχαρτο: µαλακό χαρτί µε µεγάλους πόρους και µικρό βάρος ανά επιφάνεια που µπορεί να προστατεύσει από τριβές Χαρτί κρέπ: παρουσιάζει µεγάλη ικανότητα επιµήκυνσης και είναι κατάλληλο για περιτυλίξεις Χαρτί µε πρόσθετες ουσίες µπορεί να παρουσιάσει πολύ βελτιωµένες ιδιότητες. Ένας σηµαντικός τύπος αυτού του χαρτιού είναι το: Αδιαβροχοποιηµένο χαρτί (wet-strength paper): παρασκευάζεται µε προσθήκη ρητινών ουρίαςφορµαλδεϋδης ή µελαµίνης-φορµαλδεϋδης στο χαρτοπολτό, οπότε τα παραγόµενα προϊόντα συµπύκνωσης που δηµιουργούνται κατά την ξήρανση του χαρτιού, είναι αδιάλυτα στο νερό και αυξάνουν πολύ την αντοχή του χαρτιού όταν απορροφήσει υγρασία

10 Τα επικαλυµµένα χαρτιά (coated papers) παρασκευάζονται µε επικάλυψη του φύλλου µε διάφορα υλικά µέσω διαβίβασής του σε λουτρό τηγµένου υλικού ή αιωρήµατος του υλικού, ή µέσω εξώθησης του υλικού µε εκβολέα. Οι κυριότεροι τύποι επικαλυµµένων χαρτιών είναι: Χαρτί µε επικάλυψη κηρού: παρασκευάζεται µε εµβάπτιση σε λουτρό τηγµένης παραφίνης και παρουσιάζει µειωµένη διαπερατότητα νερού και υδρατµών. Χαρτί µε επικάλυψηασφάλτου: Η επικάλυψη γίνεται στη µία πλευρά του φύλλου µε ρολό ηµιεµβαπτισµένο σε λουτρό ασφάλτου και δύο επικαλυµµένα φύλλα πιέζονται ανάµεσα σε περιστρεφόµενους κυλίνδρους, για τη δηµιουργία ενός σύνθετου φύλλου µε τηνεπικάλυψη στο εσωτερικό. Το σύνθετο φύλλο έχει πολύ µειωµένη διαπερατότητα σε νερό και υδρατµούς και χρησιµοποιείται για την κατασκευή σάκων ιδιαίτερα για θαλάσσια µεταφορά. Χαρτί µε επικάλυψη πολυεθυλενίου (PE): Το PE είναι το ευρύτερα χρησιµοποιούµενο πλαστικό για την επικάλυψη χαρτιού. Η επικάλυψη γίνεται µε µεµβράνη PE που σχηµατίζεται από εκβολέα και τα δύο υλικά συµπιέζονται ανάµεσα σε κυλίνδρους. Το επικαλυµµένο φύλλο έχει πολύ µικρή διαπερατότηττα νερού και υδρατµών και σχετικά µικρή διαπερατότητα λιπαρών. Επίσης έχει την ικανότητα θερµοσυρραφής. Χαρτί µε επικάλυψη πολυβινυλιδενοχλωριδίου (PVdC): Η επικάλυψη γίνεται απο λουτρό αιωρήµατος PVdC. Το φύλλο παρουσιάζει ανάλογες ιδιότητες µε εκείνοτουpe Το χαρτόνι διαφέρει από το χαρτί ως προς το βάρος ανά µονάδα επιφάνειας. ιεθνώςωςχαρτόνιχαρακτηρίζεταιτοπροϊόνβάρουςµεγαλύτερου των 250 g/m 2, ενώ το µικρότερου βάρους χαρακτηρίζεται ως χαρτί. Το πάχος του χαρτονιού είναι µεγαλύτερο από 0.30 mm. Υπάρχουν τρεις τύποι χαρτονιού που διαφέρουν ως προς την πρώτη ύλη κατασκευής: Chipboard: Χαρτόνι που παράγεται από ανακυκλωµένο χαρτί, έχει σκούρο χρώµα, µικρή µηχανική αντοχή και δεν χρησιµοποιείται για άµεση επαφή µε το τρόφιµο. Duplex board: Χαρτόνιπουπαράγεταιαπόµίγµα ηµιλευκασµένου χηµικού και µηχανικού πολτού ή πολτού από ανακύκλωση και επικαλύπτεται και από τις δύο πλευρές µε χηµικό πολτό. Μπορεί να χρησιµοποιηθεί σε ορισµένες περιπτώσεις σε επαφή µε τατρόφιµα. Solid white board: Χαρτόνι που παράγεται από λευκασµένο χηµικό πολτό και χρησιµοποιείται σε άµεση επαφή µε τα τρόφιµα. Για υγρά ή λιπαρά τρόφιµα και γενικά για προϊόντα που απαιτούν ειδική προστασία χρησιµοποιούνται χαρτόνια επικαλυµµένα µε κηρούς, PE ή PVdC ήπολυστρωµατικά φύλλα (laminates) µε χαρτόνι, PE και φύλλο αλουµινίου. 20

11 21 Τα χαρτονένια κουτιά κατασκευάζονται από συµπαγές ηµίσκληρο χαρτόνι ή πολυστρωµατικό φύλλο. Τα χαρτοκιβώτια που χρησιµοποιούνται για χονδρική συσκευασία και για µεταφορά προϊόντων (π.χ. φρούτα) κατασκευάζονται από συµπαγές χαρτόνι ή από κυµατοειδές χαρτόνι. Το κυµατοειδές χαρτόνι αποτελείται εσωτερικά από ένα ή περισσότερα στρώµατα κυµατοειδούς χαρτιού και εξωτερικά από επίπεδα χαρτόνια. Η κυµάτωση συνεισφέρει στην απόσβεση των κρούσεων και οι µηχανικές αντοχές αυτών των χαρτονιών εξαρτώνται τόσο από τον τύπο της κυµάτωσης (πλάτος και αριθµός κυµατώσεων ανά τρέχον µέτρο χαρτιού), όσο και από τον αριθµό και τις πυκνότητες των εσωτερικών και εξωτερικών στρωµάτων (τρίφυλλο, πεντάφυλλο, επτάφυλλο)

12 23 Γυαλί Τα γυάλινα δοχεία από τα σπουδαιότερα µέσα συσκευασίας. Από φυσική άποψη το γυαλί χαρακτηρίζεται ως ένα υπόψυκτο υγρό πολύ υψηλού ιξώδους. Από χηµική άποψη είναι µίγµα ανόργανων οξειδίων ποικίλων αναλογιών. Το κύριο συστατικό είναι το SiO 2 (70-75%) ακολουθούµενο από τα Na 2 O και CaO (6-13%, το κάθε ένα). Άλλα οξείδια, Al 2 O 3, BaO, MgO, προστίθενται σε πολύ µικρότερες αναλογίες, Για τον χρωµατισµό του γυαλιού προστίθενται διάφορα οξείδια µετάλλων, όπως χρωµίου και σιδήρου (πράσινες φιάλες), ή οξείδια σιδήρου, θείου και άνθρακας (φαιοκίτρινες φιάλες). 23 Τα κύρια πλεονεκτήµατα των γυάλινων δοχείων συσκευασίας είναι: Αδιαπερατότητα: Το γυαλί αποτελεί εξαίρετο φραγµό στερεών, υγρών και αερίων και εποµένως είναι ιδιαίτερα κατάλληλο για τη συσκευασία αεριούχων ποτών, ενώ προσφέρει πολύ καλή προστασία σε όλα τα τρόφιµα. Αδράνεια: Το γυαλί δεν αντιδρά µε τα συστατικά του τροφίµου και παραµένει χηµικά σταθερό. ιαφάνεια: Η διαφάνεια του γυαλιού επιτρέπει την καλή ορατότητα του περιεχοµένου και συντελεί στην ελκυστική εµφάνιση. Χρώµα: Το γυαλί µπορεί να χρωµατισθεί για τον περιορισµό της διαπερατότητας της υπεριώδους κυρίως ακτινοβολίας, που επιταχύνει δράσεις υποβάθµισης ποιότητας σε ορισµένα τρόφιµα. υνατότητα κατασκευής περιεκτών διαφόρων σχηµάτων: Με χρήση κατάλληλων τεχνικών το γυαλί µπορεί να διαµορφωθεί σε διάφορους περιέκτες. Γενικά διακρίνονται σε φιάλες (µεγάλούψοςπροςδιάµετρο) και βάζα (ύψος παραπλήσιο της διαµέτρου). Το σχήµα του περιέκτη σχεδιάζεται µε διάφορα κριτήρια, αλλά ένα βασικό είναι η ελκυστικότητα της εµφάνισης

13 υνατότητα ανακύκλωσης και επαναπλήρωσης: Το γυάλινο δοχείο προσφέρει τη δυνατότητα καθαρισµού και επαναπλήρωσης. Η δυνατότητααυτήµπορεί να αξιοποιηθεί οικονοµικά σε προϊόντα ευρείας κατανάλωσης µε εκτεταµένο δίκτυο διανοµής και συγκέντρωσης των άδειων περιεκτών. Κλασσικό παράδειγµα αποτελούν οι φιάλες της µπίρας και οι φιάλες αναψυκτικών µε µέσο όρο επαναπλήρωσης 20 και 35 φορές, αντίστοιχα. Για προϊόντα µικρότερης κατανάλωσης ή εκείνα που διατίθενται σε εκτεταµένες γεωγραφικέςπεριοχέςχρησιµοποιούνται περιέκτες µιας χρήσης, οι οποίοι µπορούν να ανακυκλωθούν επιστρεφόµενοι στα εργοστάσια παραγωγής γυαλιού. υνατότητα θερµικής κατεργασίας: Τα τρόφιµα συσκευασµένα σε γυάλινα δοχεία µπορούν να υποστούν θερµική κατεργασία παστερίωσης ή αποστείρωσης. Για την αποφυγή προβληµάτων που µπορεί να δηµιουργηθούν από υπερπίεση στο εσωτερικό των δοχείων πρέπειοκενόςχώροςκατάτοκλείσιµο ναείναιµεγαλύτερος του 6% του συνολικού όγκου (στους 55 C). 25 Εκτός των πλεονεκτηµάτων που αναφέρθηκαν πρέπει να προστεθεί ότι οι καταναλωτές έχουν συνδέσει τη γυάλινη συσκευασία µε την καλύτερη ποιότητα του προϊόντος. Έτσι υπάρχει µεγαλύτερη αποδοχή τηςγυάλινηςσυσκευασίαςέναντιοποιασδήποτεάλληςσεπροϊόνταυψηλήςτιµής. 25 Τα κυριότερα µειονεκτήµατα των γυάλινων δοχείων είναι: 26 Ευθραυστότητα: Τα γυάλινα δοχεία έχουν τη µέγιστη αντοχή αµέσως µετά την κατασκευή τους, αλλά η επαφή µεταξύ τους ή µε άλλα αντικείµενα δηµιουργεί µικροσκοπικές ρωγµές στην επιφάνεια που µειώνουν σηµαντικά την αντοχή. Η θραύση των γυάλινων δοχείων οφείλεται σε κρούση, συµπίεση, εσωτερική πίεση ή απότοµη µεταβολή της θερµοκρασίας (θερµικό σοκ). Η αντοχή σε κρούση συµπίεση και εσωτερική πίεση είναι µεγαλύτερη όσο πιο οµοιόµορφη είναι η κατανοµή του γυαλιού στο δοχείο, λιγότερα τα ελαττώµατα ή ασθενή σηµεία στην κατασκευή και µικρότερες οι βλάβες λόγω επαφής µε διάφορααντικείµενα. Το πάχος του δοχείου αυξάνει την αντοχή σε εσωτερική πίεση αλλά µειώνει την αντοχή σε κρούση, όπως και την αντοχή σε απότοµη µεταβολή της θερµοκρασίας. Τακοινάγυαλιάδεν αντέχουν σε απότοµες µεταβολές της θερµοκρασίας σε αντίθεση µε τα γυαλιά pyrex που περιέχουν µεγάλη ποσότητα βορίου. Βελτίωση της αντοχής σε κρούση και περιορισµός των επιφανειακών βλαβών που συνεπάγεται βελτίωση και των άλλων αντοχών επιτυγχάνεται µε επικάλυψηµε διάφορα επιχρίσµατα. Μεγάλο βάρος ανά επιφάνεια: Το βάρος της γυάλινης συσκευασίας αυξάνει σηµαντικά το κόστος µεταφοράς των προϊόντων. Τα δοχεία µε λεπτότερα τοιχώµατα έχουν µικρότερες µηχανικές αντοχές, αν και τα τελευταία χρόνια οι τεχνολογικές βελτιώσεις στην κατασκευή τους έχουν επιτύχει την οµοιόµορφη κατανοµή του γυαλιού και τη διατήρηση των µηχανικών αντοχών µε σηµαντική µείωση του βάρους. 26

14 27 Οι γυάλινοι περιέκτες µορφοποιούνται µε πίεση σε καλούπια (βάζα) ή µε εµφύσηση (φιάλες) και µεταφέρονται έτοιµοι στη βιοµηχανία συσκευασίας. Τα πώµατά τους κατασκευάζονται από λευκοσίδηρο ή κοινό σίδηρο, αλουµίνιο, φελλό ή πλαστικά. ιακρίνονται σε πώµατα πιέσεως, τα οποία χρησιµοποιούνται όταν η πίεση στο εσωτερικό των φιαλών είναι µεγαλύτερη της ατµοσφαιρικής, πώµατα κενού που χρησιµοποιούνται σε βάζα που σφραγίζονται υπό µειωµένη πίεση και συνήθως υφίστανται θερµική επεξεργασία, και κοινά πώµατα

15 Μέταλλα Μεταλλικά δοχεία Η συσκευασία τροφίµων σε µεταλλικά δοχεία άρχισε το 19ο αιώνα µε την ανάπτυξη της κονσερβοποιίας και έκτοτε διαδόθηκε ευρύτατα. Αυτή η διάδοση οφείλεται στα σηµαντικά πλεονεκτήµατα των µεταλλικών δοχείων, όπως: µηχανική αντοχή που διευκολύνει τη διακίνηση δυνατότητα ερµητικού κλεισίµατος που εξασφαλίζει την προστασία του τροφίµου αδιαπερατότητα από αέρια υγρασία και φως αντοχή σε ψηλές θερµοκρασίες που επιτρέπει την χρήση τους σε θερµικές κατεργασίες σχετικά χαµηλή τοξικότητα εύκολη µορφοποίηση και δυνατότητα κατασκευής διαφόρων σχηµάτων καλή εµφάνιση λόγω της δυνατότητας βερνικώµατος και διακόσµησης της επιφάνειας ευχέρια γεµίσµατος και κλεισίµατος µε µηχανικά µέσα 29 σχετικά χαµηλό βάρος 29 ΥΛΙΚΑ Τα υλικά που χρησιµοποιούνται στην κατασκευή των δοχείων είναι: ο επικασσιτερωµένος χάλυβας ή λευκοσίδηρος, ο επιχρωµιωµένος χάλυβας και το αλουµίνιο. Λευκοσίδηρος Ο λευκοσίδηρος είναι το ευρύτερα χρησιµοποιούµενο υλικό µε µεγάλη διαφορά από τα άλλα δύο. Ο χάλυβας που χρησιµοποιείται για την κατασκευή των φύλλων έχει µικρή περιεκτικότητα σε άνθρακα και η σύνθεσή του έχει σηµαντική επίδραση στην αντοχή σε διάβρωση και στις µηχανικές ιδιότητες του λευκοσιδήρου. Για την κατασκευή δοχείων κονσερβών χρησιµοποιούνται κυρίως τρεις τύποι χάλυβα: Ο τύπος L είναι υψηλής καθαρότητας και παρουσιάζει µεγάληαντοχήσεδιάβρωσηγιαυτό χρησιµοποιείται για έντονα διαβρωτικά προϊόντα. Τα µέγιστα επιτρεπτά όρια συστατικών στον τύπο L είναι C: 0.13%, Mg: 0.60%, P: 0.15%, S: 0.05%, Si: 0.010% και Cu: 0.06%. Η αντίσταση σε διάβρωση εξαρτάται και από τον τύπο του τροφίµου. Για παράδειγµα σε αεριούχα ποτά η αναλογία Cu/S καθορίζει την αντίσταση σε διάβρωση. Ο τύπος MR είναι λιγότερο καθαρός και η αντοχή του στη διάβρωση είναι µέτρια γι αυτό χρησιµοποιείται σε λιγότερο διαβρωτικά τρόφιµα. Είναι ο ευρύτερα χρησιµοποιούµενος χάλυβας στην κονσερβοποιία. Ο τύπος MC είναι παρόµοιος µε τονmr, αλλά έχει µεγαλύτερη περιεκτικότητα σε φωσφόρο που του προσδίδει µεγαλύτερη µηχανική αντοχή και δυσκαµψία

16 31 Η επικασσιτέρωση τωνφύλλωντουχάλυβααυξάνειτηναντοχήσεδιάβρωση. Γίνεται ηλεκτρολυτικά και στις δύο επιφάνειες του φύλλου και το σχηµατιζόµενο στρώµα έχειπάχος µm ( g/m2). Η επικάλυψη στην εξωτερική επιφάνεια µπορεί να έχει το ίδιο πάχος ή να είναι λεπτότερη από την επικάλυψη στην εσωτερική επιφάνεια. Εκτός της επικασσιτέρωσης το φύλλο του λευκοσιδήρου προστατεύεται επί πλέον µε δύο επιφανειακές κατεργασίες, την αδρανοποίηση και τη λίπανση. Η αδρανοποίηση σταθεροποιεί την επιφάνεια του κασσιτέρου µέσω του ελέγχου του σχηµατισµού των φυσικών οξειδίων. Γίνεται µε ηλεκτρολυτική απόθεση ενός λεπτότατου στρώµατος χρωµικών ή φωσφορικών αλάτων. Η λίπανση γίνεται µε πολύµικρή ποσότητα λιπαντικού και προστατεύει το φύλλο από εκδορές, ενώ παράλληλα διευκολύνει τη µορφοποίηση. Ητοµή του τελικού φύλλου δίνεται στο σχήµα Μία νεότερη εξέλιξη στα φύλλα του λευκοσιδήρου είναι η κατασκευή λεπτότερων φύλλων διπλής εξέλασης (DR, double reduced). Με την τεχνική αυτή το φύλλο έχει µεγαλύτερη µηχανική αντοχή και είναι πιο δύσκαµπτο, έτσι µπορεί να χρησιµοποιηθεί λεπτότερο φύλλο για την κατασκευή του δοχείου. Τα κοινά φύλλα λευκοσιδήρου έχουν πάχος mm, ενώ τα φύλλα διπλής εξέλασης mm. Τα φύλλα αυτά χρησιµοποιήθηκαν αρχικά σε αεριούχα ποτά αλλά σήµερα επεκτείνονται και σε άλλα κονσερβοποιηµένα προϊόντα Επιχρωµιωµένος χάλυβας (TFS) Οεπιχρωµιωµένος χάλυβας καλείται και χάλυβας ελεύθερος κασσιτέρου (tin free steel, TFS). Κατασκευάζεται όπως ακριβώς και ο λευκοσίδηρος, αλλά µε ηλεκτρολυτική επικάλυψη µε χρώµιο. Η αδρανοποίηση γίνεται µε σχηµατισµό λεπτότατου στρώµατος οξειδίου του χρωµίου. Η τοµή του δίνεται στο σχήµα Το κύριο πλεονέκτηµα του TFS είναι η χαµηλότερη τιµή. Παρουσιάζει όµως µικρότερη αντίσταση σε διάβρωση από ότι ο λευκοσίδηρος, µεγαλύτερη δυσκολία στη διαµόρφωση δοχείων και αδυναµία κασσιτεροκόλλησης στις ραφές. Η στεγανότητα στη ραφή των δοχείων γίνεται µε ηλεκτροκόλληση ή µε οργανικές κόλλες. Λόγω της µικρής αντοχής σε διάβρωση τα δοχεία από TFS επικαλύπτονται πάντα µε βερνίκι. Η επιφάνειά τους δέχεται καλύτερα τα βερνίκια και τα µελάνια εκτύπωσης και το υψηλότερο σηµείο τήξης επιτρέπει τη στερεοποίηση των βερνικιών σε ψηλότερη θερµοκρασία και µικρότερο χρόνο απ ότι ο λευκοσίδηρος. 32

17 33 33 Αλουµίνιο Το αλουµίνιο είναι ελαφρύτερο, λιγότερο σκληρό και περισσότερο εύκαµπτο από τα άλλα δύο υλικά. Tο καθαρό αλουµίνιο είναι πολύ ευλύγιστο και µαλακό και είναι κατάλληλο για την παραγωγή λεπτών φύλλων. Για την παρασκευή δύσκαµπτων περιεκτών χρησιµοποιούνται κράµατά του µε διάφορα στοιχεία, κυρίως µε µαγνήσιο και µαγγάνιο. Ηπροσθήκηαυτώντωνµετάλλων, ιδιαίτερα του µαγνησίου αυξάνει σηµαντικά τη µηχανική αντοχή του υλικού αλλά µειώνει την αντίστασή του σε διάβρωση. Το αλουµίνιο εµφανίζει ικανοποιητική αντίσταση στην ατµοσφαιρική διάβρωση, λόγω του σχηµατισµού επιφανειακού προστατευτικού στρώµατος οξειδίου του αργιλίου. Άλλα πλεονεκτήµατά του, εκτός του ότι είναι ελαφρύ, εύκαµπτο και εποµένως εύκολα διαµορφώσιµο, είναι η µεγαλύτερη θερµική αγωγιµότητα από το λευκοσίδηρο και η αδράνειά του σε προϊόντα που περιέχουν θείο. Επίσης χαράσσεται εύκολα και µπορεί να χρησιµοποιηθεί σε κονσέρβες µε εύκολοάνοιγµα. Τα κύρια µειονεκτήµατά του είναι η ακριβή τιµή, η µικρότερη µηχανική αντοχή, η γρηγορότερη διάβρωση από υδαρή προϊόντα και η αντίδρασή του µε ορισµένα προϊόντα στα οποία προκαλεί αποχρωµατισµό. Γιατολόγοαυτόταδοχείααπόαλουµίνιο προστατεύονται συνήθως µε κατάλληλο βερνίκι. Χρησιµοποιούνται ευρύτατα στη συσκευασία µπίρας και αναψυκτικών (στην Ελλάδα αποτελούν το αποκλειστικό µεταλλικό κουτί συσκευασίας αυτών των προϊόντων) σε συσκευασία θαλασσινών και προϊόντων κρέατος. Επίσης ως πώµατα εύκολου ανοίγµατος σε δοχεία από λευκοσίδηρο. Τα δοχεία αυτά έχουν χρησιµοποιηθεί για συσκευασία µπίρας και χυµών φρούτων χωρίς να εµφανίζεται ηλεκτρολυτική δράση του άκρου από αλουµίνιο και του κορµού από λευκοσίδηρο. Αντίθετα έντονη ηλεκτρολυτική δράση και γρήγορη διάτρηση του δοχείου παρατηρείται στην περίπτωση συσκευασίας προϊόντων που περιέχουν χλωριούχο νάτριο. Το αλουµίνιο χρησιµοποιείται και στην κατασκευή σωληναρίων που περιέχουν τρόφιµα

18 35 Κατασκευή µεταλλικών δοχείων Τα µεταλλικά δοχεία διακρίνονται σε δοχεία τριών τεµαχίων και δοχεία δύο τεµαχίων. Τα δοχεία τριών τεµαχίων αποτελούνται από ένα ορθογώνιο φύλλο το οποίο σχηµατίζει το πλευρικό τοίχωµα πουκλείνει µε διπλήπλάγιαραφή, τον πυθµένα πουστερεώνεταιστοπλευρικότοίχωµα µε διπλή ραφή στο εργοστάσιο κατασκευής του δοχείου και το πώµα που στερεώνεται µε τον ίδιο τρόπο στο κονσερβοποιείο (σχήµα 1). Η πλάγια ραφή συγκολλάται µε κασσιτεροκόλλησηµε κράµα Pb, Sn, Bi (soldering), ή µε ηλεκτροσυγκόλληση (welding). Η ηλεκτροσυγκόλληση είναι νεότερη τεχνική, δίνει ισχυρότερη ραφή και έχει τα πλεονεκτήµατα της απουσίας µολύβδου που είναι ιδιαίτερα τοξικό στοιχείο, της οικονοµίας µετάλλου, της καλύτερης εµφάνισης, της δυνατότητας επικάλυψης µε βερνίκι και τυπώµατος της ραφής. Η ηλεκτροσυγκόλληση γίνεται µε διαβίβαση ηλεκτρικού ρεύµατος σε δύο κυλινδρικά ηλεκτρόδια που προκαλεί σύντηξη των δύο άκρων του µεταλλικούφύλλουενώ ταυτόχρονα αυτά πιέζονται από τα ηλεκτρόδια ώστε να συγκολληθούν. Η επικάλυψητωνδύοάκρωντουφύλλουµπορεί να περιορίζεται σε πλάτος από 2-3 mm µέχρι και 0.4 mm (σχήµα 2). Η ηλεκτροσυγκόλληση µπορεί να εφαρµοσθεί και σε δοχεία από TFS στα οποία δεν είναι δυνατή η κασσιτεροσυγκόλληση

19 37 37 Το δοχείο δύο τεµαχίων αποτελείται από ενιαίο κορµό και πυθµένα στον οποίο στερεώνεται το καπάκι µετά το γέµισµα του δοχείου στο κονσερβοποιείο. Το ενιαίο σώµα του δοχείου σχηµατίζεται από ένα µεταλλικό δίσκο ακολουθώντας δύο τεχνικές. Στην τεχνική DRD (draw and redraw) σχηµατίζεται αβαθές κύπελλο που διαµορφώνεται από διαδοχικές πρέσσες σε δοχείο µε ίδιο πάχος τοιχώµατος και πυθµένα που συµπίπτει µε το πάχος του αρχικού µεταλλικού δίσκου (σχήµα 1). Στην τεχνική DWI (drawn and wall ironed) σχηµατίζεται πάλι αβαθές κύπελλο του οποίου τα τοιχώµατα σιδερώνονται περνώντας από διαδοχικά περιστρεφόµενα ράουλα µειούµενης διαµέτρου ώστε το τελικό τους πάχος είναι περίπου το 1/3 του αρχικού και το ύψος του δοχείου υπερδιπλάσιο της διαµέτρου (σχήµα 2). Τα δοχεία DWI είναι τα ψηλότερα δοχεία που χρησιµοποιούνται στη µπίρα και τα αναψυκτικά, ενώ τα DRD είναι σχετικά αβαθή και χρησιµοποιούνται σε διάφορα τρόφιµα. Η τεχνική DRD µπορεί να χρησιµοποιηθεί για διαµόρφωση δοχείων από όλα τα υλικά, ενώ η τεχνική DWI µόνο από λευκοσίδηρο και αλουµίνιο. Το υλικό µπορεί να είναι ήδη λακαρισµένο στα DRD, αντίθετα η τεχνική DWI προκαλεί ρωγµές στο βερνίκι και εποµένως η επικάλυψη πρέπει να γίνει µετά

20