Ο Πίηεξ Μάθξηηδ γηα ηνλ Δηνλύζην νισκό

Transcript

1 Ο Πίηεξ Μάθξηηδ γηα ηνλ Δηνλύζην νισκό Έλαο απφ ηνπο κειεηεηέο ηνπ Σνισκνχ θαη εηδηθφηεξα ηνπ Κξεηηθνχ είλαη θαη ν Peter Macridge. Παξαηίζεληαη ζεκεηψζεηο απφ ην βηβιίν ηνπ «Γηνλχζηνο Σνισκφο» (εθδ. Καζηαληψηεο, 1995) κε έκθαζε ζε ζέκαηα πνπ είλαη βαζηθά γηα ηελ θαηαλφεζε ηνπ Κξεηηθνχ. Οη ζεκεηψζεηο απηέο, ρσξηζκέλεο ζε δχν κέξε, είλαη: 1) Τν πλεπκαηηθφ ππφβαζξν ηνπ Γ. Σνισκνχ. 2) Σρεηηθά κε ηε ρξνλνινγία ησλ έξγσλ ηνπ. 3) Λνγνηερληθέο επηδξάζεηο ζηελ πνίεζή ηνπ θαη 4) Ζ επεμεξγαζία ησλ θχξησλ ζεκάησλ ηνπ. 1. Σν πλεπκαηηθό ππόβαζξν ηνπ Δ. νισκνύ. Ο Σνισκφο κειέηεζε ηελ πεξηνξηζκέλε ειιεληθή ινγνηερλία πνπ ππήξρε ηελ επνρή εθείλε ζηε δεκνηηθή. Απηή πεξηιάκβαλε: α) βπδαληηλά έκκεηξα κπζηζηνξήκαηα ηνπ 14νπ θαη 15νπ αηψλα. β) έξγα ηεο θξεηηθήο ινγνηερλίαο ηνπ 16νπ θαη 17νπ αηψλα ( π.ρ. «Θπζία ηνπ Αβξαάκ», «Δξσηφθξηηνο») γ) ιατθά ζηηρνπξγήκαηα δ) ηα έξγα ηνπ Βειαξά θαη ηνπ Φξηζηφπνπινπ ε) ειιεληθά δεκνηηθά ηξαγνχδηα (ην 1824 θπθινθνξεί ν πξψηνο ηφκνο ηεο ζπιινγήο ηνπ Κινλη Φνξηέι) Οη επηξξνέο από ηα ειιεληθά ζηα θείκελά ηνπ είλαη πεξηζζφηεξν γισζζηθέο. Οη ηδέεο πνπ εθθξάδεη είλαη βαζηά επεξεαζκέλεο απφ ηελ πξνζσπηθή επαθή ηνπ κε ηελ Ηηαιία θαη κε ηελ επξσπατθή ινγνηερλία θαη θηινζνθία πνπ δηάβαδε. Σεκεηψλνπκε: α) Η ζξεζθεπηηθή ζεκαηνινγία ηεο ηηαιηθήο πνίεζεο ηεο επνρήο ηνπ. Ζ Θεία Κσκσδία ηνπ Νηάληε, π.ρ. πεξηγξάθεη έλα νξακαηηθφ ηαμίδη ζηελ Κφιαζε θη απφ θεη, κέζα απφ ην Καζαξηήξην, ζηνλ Παξάδεηζν. Ζ πνίεζε ζεσξείηαη ζαλ έλα ζείν δψξν πνπ είρε ζηελή ζρέζε κε ηε ζξεζθεία θαη ηελ εζηθή. β) Ρνκαληηζκόο (Γνπέξληζγνπεξζ, Κφιεξηηδ, Βχξσλαο, Σέιιευ, Κεηο, Φάηλε, Μαληζφλη, Λενπάξληη, Οπγθψ, Πνχζθηλ θα ). Βαζηθέο ηνπ ηδέεο: - Η αξραία Ειιάδα είρε εμηδαληθεπηεί απφ ηελ επξσπατθή δηαλφεζε. Με ηελ Δπαλάζηαζε ηνπ 21 βιέπνπλ ηελ αλαγέλλεζε ηνπ αξραίνπ ειιεληθνχ ηδεψδνπο. - Η ειεπζεξία. Ο άλζξσπνο απνηειείηαη απφ ζψκα (χιε) θαη πλεχκα (Θεφ ). Μπνξνχζε, ινηπφλ, ν άλζξσπνο λα θηάζεη ηελ εζηθή ηειεηφηεηα ππνηάζζνληαο ηηο νξέμεηο ηνπ ζψκαηνο ζηε ινγηθή ηνπ, πνπ ζεσξνχληαλ φηη ήηαλ ε αληαλάθιαζε ηνπ νηθνπκεληθνχ ή ζετθνχ ιφγνπ. Ζ θχζε, πνπ ζ απηή θπξηαξρνχλ ε αλαγθαηφηεηα θαη ην ηπραίν, ζεσξνχληαλ ην αληίζεην ηεο αλζξψπηλεο ειεπζεξίαο. Οη θπζηθέο δπλάκεηο, εζσηεξηθέο θαη εμσηεξηθέο, εκπνδίδνπλ ηελ εζηθή εμέιημε. Πνιινί πνηεηέο ζέιεζαλ ζηελ πνίεζή ηνπο λα παξνπζηάζνπλ ηνπο ήξσέο ηνπο λα επηδίδνληαη ζε πξάμεηο ζπλεηδεηήο βνχιεζεο, ειεχζεξεο απφ θάζε εμσηεξηθή πίεζε. - Η ζέζε ηνπ θαιιηηέρλε: Σαλ κάγνο ή πξνθήηεο αληηιακβάλεηαη αιήζεηεο θξπκκέλεο γηα ηνπο άιινπο αλζξψπνπο πίζσ απφ ην πέπιν ηνπ πιηθνχ θφζκνπ. - Μεγάιε ζεκαζία απνδίδεηαη ζηελ επίδξαζε ελόο έξγνπ ηέρλεο πάλσ ζην ζεαηή ή ηνλ α- λαγλώζηε. 1

2 - Σν Ωξαίν θαη ην Τςειό. Τν Ωξαίν αλπςψλεη πλεπκαηηθά ηνλ άλζξσπν. Τν Υςειφ νξηδφηαλ ζα κηα πλεπκαηηθή θαηάζηαζε πνπ ηελ πξνθαινχζε ε ελαηέληζε ηεξάζηησλ θαη θνβεξψλ θπζηθψλ θαηλνκέλσλ. Έηζη ν αλαγλψζηεο απνθηά ζπλείδεζε ηεο δηθήο ηνπ ζσκαηηθήο αδπλακίαο θαη ζπλάκα ηεο πλεπκαηηθήο θαη εζηθήο ηνπ αλσηεξφηεηαο απέλαληη ζηε θχζε. ( Σηνλ Κξεηηθφ, π.ρ. ην ζπλαληάκε ζηελ πεξηγξαθή ηεο ηξηθπκίαο. ) - πλδπάδεηαη ε πνίεζε κε ηε ζξεζθεία θαη ηε θηινζνθία. Ζ πνίεζε ελζσκαηψλεη ηηο ζετθέο ηδέεο, ηελ απφιπηε αιήζεηα, ηελ πεκπηνπζία ησλ πξαγκάησλ. - Οη πςεινί ζηόρνη ηνπ ξνκαληηθνύ θαιιηηέρλε. Πξνζπαζνχλ πάληα λα μεπεξάζνπλ ηα φξηα: ηεο θχζεο, ησλ πξνυπαξρφλησλ θαιιηηερληθψλ δεκηνπξγεκάησλ, ηα φξηα ησλ ίδησλ ηνπο ησλ δπλαηνηήησλ. Ίζσο θαη γη απηφ - Πνιινί ξνκαληηθνί πνηεηέο ζπλέζεζαλ «απνζπάζκαηα». Μεξηθά πνηήκαηα ηα δεκνζίεπζαλ νη ίδηνη ζε απνζπαζκαηηθή κνξθή επίηεδεο. Ο Σνισκφο θαίλεηαη πσο ήζεια λα απνθχγεη ηελ παγησκέλε κνξθή. 2. Υξνλνινγία ησλ έξγσλ ηνπ. Ζ πνξεία ηνπ Σνισκνχ σο Έιιελα πνηεηή ρσξίδεηαη ζε δχν πεξηφδνπο: 1) Σηα δέθα ρξφληα ηεο καζεηείαο πνπ πέξαζε ζηε Εάθπλζν ( ) 2) Σηελ ψξηκε πεξίνδν, απφ ηφηε πνπ εγθαηαζηάζεθε ζηελ Κέξθπξα σο ην ηέινο ( ) Ακέζσο κεηά ηελ εγθαηάζηαζή ηνπ ζηελ Κέξθπξα ε πνίεζή ηνπ, ζεκαηηθά, κπήθε ζε κηα ξνκαληηθή - κεηαθπζηθή θάζε. Βξίζθνπκε λα ζπλαληηνχληαη ην ζετθφ κε ην αλζξψπηλν ζηνηρείν ζε πνιιά πνηήκαηα. Νηψζεη ηελ αλάγθε κηαο πην ζηέξεεο θηινζνθηθήο βάζεο γηα ηε δνπιεηά ηνπ θαη κειεηάεη ζπζηεκαηηθά ηε γεξκαληθή θηινζνθία. Γξάθεη κε ην δεθαπεληαζχιιαβν ησλ δεκνηηθψλ ηξαγνπδηψλ θαη ηεο θξεηηθήο αλαγέλλεζεο. 3. Λνγνηερληθέο επηδξάζεηο ζηελ πνίεζή ηνπ. Μηθξέο αλαθνξέο βιέπνπκε λα ππάξρνπλ ζηνλ Νηάληε θαη ζηνλ Μαληζφλη. Σπρλφηεξεο ζηνλ Μίιησλα θαη ζην Βχξσλα. Νενθιαζηθνί θαη ξνκαληηθνί ρξεζηκνπνηνχζαλ ηελ αξραία ειιεληθή κπζνινγία, ην αξραίν ειιεληθφ πλεχκα - αλ θαη δηαθνξεηηθά: νη λενθιαζηθνί πεξηζζφηεξν ζηνρεχνληαο ζηε κίκεζε, νη ξνκαληηθνί ιηγφηεξν, πξνζπαζψληαο λα ηα μεπεξάζνπλ. Ο Σνισκφο φκσο δελ θαηαθεχγεη ζηελ ειιεληθή κπζνινγία γηα λα πξνζδψζεη θχξνο ζηελ πνίεζή ηνπ. Τνλ απαζρνινχζε πεξηζζφηεξν ε δεκνηηθή πνίεζε - θάηη πνπ, άιισζηε απνηειεί κφδα ηεο επνρήο, ξνκαληηθφ ραξαθηεξηζηηθφ, κέξνο κηαο α- ληίδξαζεο ζηνλ θαζσζπξεπηζκφ ηνπ 18νπ αηψλα. Φξεζηκνπνηεί ηελ εηθνλνπιαζηηθή ηνπ δχλακε θαη ζηε δηθή ηνπ πνίεζε. Τα κεγαιχηεξα έξγα ηνπ είλαη γξακκέλα ζε δεθαπεληαζχιιαβν. Ο Σνισκφο ζηέθεηαη αλάκεζα ζε θιαζηθηζκφ θαη ξνκαληηζκφ παιεχνληαο λα βξεη ην δηθφ ηνπ δξφκν. Ο Σνισκφο ζίγνπξα ήηαλ πνηεηήο πάζνπο θαη ν ηφλνο ηεο πνίεζήο ηνπ είλαη πάληα εμεξκέλνο, αιιά ην πάζνο ηνπ ήηαλ γηα ην πςειφ, ην αηψλην, ην πλεπκαηηθφ, ην ηδαληθφ, ην ππεξβαηηθφ. Πνηέ δελ έγξαςε ην είδνο εθείλν ηεο πξνζσπηθήο, εμνκνινγεηηθήο πνίεζεο πνπ ραξαθηεξίδεη ηνπο πεξηζζφηεξνπο ξνκαληηθνχο, νχηε θαη αθέζεθε ζε γαιήληεο αλαπνιήζεηο θαη ξεκβαζκνχο.. Γελ έθθξαζε ηελ πξνζσπηθή ηνπ ζιίςε θαη κειαγρνιία, απέθιεηε ηνλ εαπηφ ηνπ απφ ηελ πνίεζή ηνπ. Σχκθσλα κε ηε ζνισκηθή αληίιεςε, πξννξηζκφο ηνπ πνηεηή ήηαλ ε εζηθή ζηήξημε ησλ ζπκπαηξησηψλ ηνπ, ην θάζε πνίεκά ηνπ έρεη «πςειφ ζθνπφ», ε πνίεζε ζηέθεηαη θνληά ζηε ζξεζθεία φζνλ αθνξά ηελ πλεπκαηηθή αλάηαζε ηνπ αλζξψπνπ. 4. Η επεμεξγαζία ησλ θύξησλ ζεκάησλ ηνπ. Ζ πνίεζε ηνπ Σνισκνχ επηθεληξψλεηαη γχξσ απφ ηα κεγάια ζέκαηα πνπ απαζρφιεζαλ θηινζφθνπο θαη πνηεηέο κέζα ζηνπο αηψλεο: ειεπζεξία, θχζε, ζξεζθεία, ζάλαηνο θαη έξσηαο. Δπεηδή ζηα πνηήκαηά ηνπ ε ειεπζεξία ζξηακβεχεη ελάληηα ζηε θχζε θαη ε ζξεζθεία ελάληηα ζην ζάλαην, ζα εμεηάζνπκε ηηο ηέζζαξεο έλλνηεο αλά δεχγε: 2

3 1) Φχζε θαη Διεπζεξία Μπνξεί αξρηθά, ζηνλ «Ύκλν», ε ειεπζεξία λα λνείηαη πξψηα σο πνιηηηθή έλλνηα, αιιά ζηε κεηέπεηηα πνίεζή ηνπ δε ζηακαηά εθεί: Δίλαη θάηη γηα ην νπνίν αθαηάπαπηα πνιεκάεη θαλείο, είλαη θαηά θάπνηνλ ηξφπν, ν ίδηνο ν αγψλαο, γίλεηαη κηα θαζαξά πλεπκαηηθή αμία. Ο Σνισκφο δείρλεη φηη πηζηεχεη, φπσο ν Καλη θαη ν Σίιιεξ, φηη ε ππέξηαηε εθδήισζε ηεο αλζξψπηλεο ειεπζεξίαο είλαη φηαλ ειεχζεξα δηαιέγνπκε λα θάλνπκε ην θαζήθνλ καο θαη κφλν. Ζ θχζε παξνπζηάδεηαη σο ζέκα παξά σο πεγή εηθνλνπιαζηηθήο. Τν πλεχκα ηνπ αλζξψπνπ θάλεη αγψλα λα ζπάζεη ηα δεζκά ηεο εμάξηεζήο ηνπ απφ ηνλ πιηθφ θφζκν. Παιεχεη λα αξζεί πάλσ απφ ηηο επηηαγέο ηεο θχζεο. Όηαλ ην θαηαθέξλεη ν άλζξσπνο, θαηαθηά ηελ απηνγλσζία. Ζ απηνγλσζία είλαη έλα ζεκαληηθφ δεηνχκελν γηα ηε θηινζνθία ηεο επνρήο, αθνχ κηα πιήξεο γλψζε ηνπ εαπηνχ είλαη απαξαίηεηε πξνυπφζεζε γηα ηελ ηέιεηα απειεπζέξσζή ηνπ. Ο Σνισκφο δελ είλαη «θπζηνιάηξεο πνηεηήο. Γη απηφλ ε θχζε ήηαλ θαη Παξάδεηζνο θαη Κφιαζε, αιιά, επεηδή ήηαλ δχζθνιν λα μερσξίζεη απηέο ηηο δχν φςεηο, πξνηηκνχζε λ' αηελίδεη ηε θχζε κε ζθεπηηθηζκφ, ζα κηα πηζαλή απεηιή γηα ηελ πλεπκαηηθή ειεπζεξία ηνπ αλζξψπνπ. 2) Θάλαηνο θαη Θξεζθεία Σπρλά πεξηγξάθεη ην ζάλαην θαληαζηηθψλ, ηζηνξηθψλ ή γλσζηψλ, πξνζψπσλ. Όια ηα κεγάια έξγα ηνπ ηειεηψλνπλ κε ζάλαην. Καηά ην Σνισκφ δε ρξεηάδεηαη λα ιππφκαζηε γηα ηνπο πεζακέλνπο, αθνχ πεγαίλνπλ ζε έλαλ θφζκν θαιχηεξν. Έλα ζέκα ηνπ πνπ εκθαλίδεηαη ζπρλά: ν ζάλαηνο ελφο αηφκνπ ζπλδέεηαη άκεζα κε ηελ αλάζηαζε φισλ ησλ λεθξψλ ζηε Γεπηέξα Παξνπζία. Οη άγγεινη εκθαλίδνληαη ζπρλά ζηελ πνίεζή ηνπ θαη ζπλδπάδνληαη κε ηελ ηέιεηα νκνξθηά. Ο Σνισκφο δελ είλαη έλαο απζηεξά ζξεζθεπηηθφο πνηεηήο, φκσο ππάξρεη έληνλν ζξεζθεπηηθφ ζηνηρείν ζηα πνηήκαηά ηνπ σο κέξνο κηαο πξνζσπηθήο αλζξψπηλεο εκπεηξίαο. 3) Έξσηαο θαη Αγλφηεηα Ο έξσηαο θη ν ζάλαηνο είλαη ζηελά δεκέλνη ηφζν ζηε ξνκαληηθή πνίεζε φζν θαη ζηελ ειιεληθή ιατθή παξάδνζε. Πνιιέο θνξέο ζην Σνισκφ ππνβάιιεηαη ε ηδέα πσο απηέο είλαη νη δχν δπλάκεηο πνπ θπξηαξρνχλ ζηνλ θφζκν ησλ αλζξψπσλ. Δλσκέλεο ηηο ζπλαληάκε θαη ζηνλ Κξεηηθφ, άιισζηε ην ζέκα ηνπ πνηήκαηνο ελ κέξεη είλαη ε αλζξψπηλε θη ε ζετθή αγάπε: Φάλεη εθείλνο ηε γήηλε αγάπε ηνπ γηα λα ηνπ ραξηζηεί ην φξακα ηεο νπξάληαο επδαηκνλίαο, γηαηί ν έξσηαο γηα ηελ αξξαβσληαζηηθηά ηνπ ηνπ έδσζε ηε δπλαηφηεηα πέξα απ απηή λα δεη θάηη απφ ην ζετθφ ζηνηρείν. Σην Σνισκφ ν έξσηαο είλαη πάληα αγλφο. (Απηφ ζπκβνιίδεη θη ε ζπλεζηζκέλε εηθφλα κε ηα ηξεκάκελα ινπινχδηα). Ζ αγλφηεηα ηνπ έξσηα ηνπ Κξεηηθνχ είλαη απηή πνπ ηνπ δίλεη ην φξακα ηνπ ζείνπ. Διεπζεξία, ζξεζθεία, αγλφηεηα. Απηνί είλαη νη ζχκκαρνη ηνπ αλζξψπηλνπ ελάληηα ζηηο δπλάκεηο ηεο θχζεο πνπ δξνπλ θαη κέζα θαη έμσ απ ηνλ άλζξσπν, ζηνλ πεξηβάιινληα θφζκν. Οη πεξηζζφηεξνη ήξσεο ηνπ Σνισκνχ έρνπλ εκπιαθεί ζ απηφ ηνλ αγψλα θαη, κε ην δηθφ ηνπο ηξφπν ν θαζέλαο, βγαίλνπλ ληθεθφξνη. εκεηώζεηο από ην βηβιίν ηνπ «Δηνλύζηνο νισκόο «εζηηαζκέλεο ζηε δηδαζθαιία ηνπ Κξεηηθνύ Γίλνπκε ζήκεξα ηε ζπλέρεηα ηεο πξνεγνχκελεο αλάξηεζεο, πνπ νινθιεξψλεη ηηο ζεκεηψζεηο καο απφ ην βηβιίν ηνπ Π. Μάθξηηδ «Γηνλχζηνο Σνισκφο» θσηίδνληαο ζέκαηα πνπ καο απαζρνινχλ ζηελ ηάμε θαηά ηελ αλάιπζε ηνπ Κξεηηθνχ. Η κνξθνινγία ηεο πνίεζεο ηνπ νισκνύ. 1) Μέζνδνο ζύλζεζεο. Δλψ ζηα λεαληθά ηνπ ρξφληα ν Σνισκφο είρε κηα θνβεξή επθνιία ζηε ζχλζεζε, αξγφηεξα απνξξίπηεη ηνλ απζνξκεηηζκφ ησλ πξψησλ ηνπ πνηεκάησλ θαη πξνρσξάεη ηελ πνηεηηθή ηνπ δεκηνπξγία αξγά, κε ζθιεξή δνπιεηά. Φαξαθηεξηζηηθφ είλαη πσο, ελψ ηνλ «Ύκλν» θαίλεηαη πσο ηνλ γξάθεη ζε έλα κήλα, ηνπο Διεχζεξνπο Πνιηνξθεκέλνπο ηνπο δνχιεπε είθνζη νιφθιεξα ρξφληα! 3

4 Σηηο κεγάιεο ηνπ ζπλζέζεηο ζηνρεχεη ζε κηα «νξγαληθή» δνκή, φπνπ θάζε κέινο ζα εμαξηηφηαλ απ' φια ηα άιια. Τέηνην παξάδεηγκα ν Κξεηηθφο, πνπ είλαη δνκεκέλνο θπθιηθά θαη πεξηέρεη πνιιέο εζσηεξηθέο παξαπνκπέο. Σην ρεηξφγξαθν ηνπ Κξεηηθνχ έρεη γξάςεη πέληε δηαδνρηθέο εθδνρέο νιφθιεξνπ ηνπ πνηήκαηνο, ηε κία κεηά ηελ άιιε. Τν πξψην ζρέδην είλαη ζρεδφλ φιν ζε ηηαιηθή πξφδα, ελψ θάζε δηαδνρηθή εθδνρή πεξηέρεη φιν θαη πεξηζζφηεξν πιηθφ ζηα ειιεληθά, ψζπνπ ζηελ ηειεπηαία γξαθή νιφθιεξν ζρεδφλ ην πνίεκα είλαη γξακκέλν ζηα ειιεληθά. Γηα ηνλ Σνισκφ ε ηδέα ελφο πνηήκαηνο είλαη ε ςπρή ηνπ, πνπ ν λνπο κπνξεί λα ηε ζπιιάβεη, αιιά πνπ, βέβαηα, δελ κπνξεί λα ππάξμεη, αλ δελ ελζσκαησζεί ζε θάπνηα γισζζηθή κνξθή. Ζ «ηδέα» ήηαλ θάηη ζετθφ πνπ έπξεπε λα ην κεηαιιάμεη ζε θάηη ζπγθεθξηκέλν, δίλνληάο ηνπ ζψκα, επηλνψληαο, δειαδή, ήξσεο, ζθελέο, γεγνλφηα, αθνχ απηφο ήηαλ ν κνλαδηθφο ηξφπνο λα γίλεη ην «κεηαθπζηθφ», «θπζηθφ». Ίζσο ε αίζζεζε πνπ είρε ν πνηεηήο πσο θακηά πιηθή κνξθή δελ κπνξεί κε επάξθεηα λα ελζσκαηψζεη ηελ ηδέα, λα είλαη απηή πνπ επζχλεηαη γηα ην γεγνλφο φηη δελ θαηφξζσζε λα νινθιεξψζεη πνιιά πνηήκαηα ηεο σξηκφηεηάο ηνπ. «Ζ ηθαλφηεηα ηνπ λνπ λα ζθέθηεηαη», έγξαςε, «είλαη κεγαιχηεξε απφ ηελ ηθαλφηεηά ηνπ λα κηιάεη.». 2) Πνηεηηθά ηερλάζκαηα α) ινγνηερληθό είδνο Ο Σνισκφο πξνζπαζεί λα ζπλδπάζεη ηξία γλσζηά ινγνηερληθά είδε Σ έλα κφλν έξγν: Σν δξακαηηθό, φπνπ νη ήξσεο κηινχλ θαηεπζείαλ ζηνλ αλαγλψζηε, ην αθεγεκαηηθό, φπνπ ην κεγαιχηεξν κέξνο ην απνηειεί ε δηήγεζε ησλ πξάμεσλ ησλ αλζξψπσλ θαη ησλ αληηθεηκέλσλ, ε δηήγεζε κηαο «ηζηνξίαο» ζε δεχηεξν ρέξη, απφ ηνλ αθεγεηή, θαη ην ιπξηθό, φπνπ ν ίδηνο ν πνηεηήο παξνπζηάδεη θάηη ζαλ κηα άκεζε έθθξαζε κηαο πξνζσπηθήο ζπγθίλεζεο. Σηνλ Κξεηηθφ ν Σνισκφο πξνρψξεζε ζηε δεκηνπξγία ελφο δξακαηηθνχ κνλνιφγνπ, φπνπ αθεγείηαη ιπξηθά ηελ ηειεπηαία δνθηκαζία ηεο δσήο ηνπ. Δίλαη ν Κξεηηθφο πνπ κηιάεη ζε φιε ηε δηάξθεηα ηνπ πνηήκαηνο ρσξίο θακία αθεγεκαηηθή εηζαγσγή. Όκσο κπνξεί λα δηαβαζηεί θαη ζαλ ιπξηθφ πνίεκα, αθνχ παξνπζηάδεη ηε ζπγθίλεζε πνπ αηζζάλεηαη ν ίδηνο ν Κξεηηθφο. Καη, ηέινο, φια είλαη ηνπνζεηεκέλα Σ έλα αθεγεκαηηθφ πιαίζην, ππάξρεη, δειαδή, κηα «ηζηνξία» πίζσ απφ ην πνίεκα. β) όλεηξα θαη νξάκαηα Έλα πνηεηηθφ ηέρλαζκα πνπ ν Σνισκφο επαλεηιεκκέλα ρξεζηκνπνηεί είλαη λα παξνπζηάδεη κηα πξάμε ζαλ λα ηελ έβιεπε ζε φλεηξν ή ζε φξακα. Τν φξακα ηνχην απνθαιχπηεη ζηνλ ήξσα θάπνηα αιήζεηα δηθηά ηνπ. Τν φξακα ηεο θεγγαξνληπκέλεο ζηνλ Κξεηηθφ παξφκνην ζθνπφ ππεξεηεί. Σ έλα είδνο έθζηαζεο, βιέπεη απηφ πνπ είλαη ίζσο ην ζείν αληίζηνηρν ηεο αγαπεκέλεο ηνπ ή ηελ αζάλαηε ςπρή ηεο, φπσο αλεβαίλεη απφ ην άςπρν θνξκί ηεο ζηνλ νπξαλφ. Απφ ηφηε δεη πάληα κε ηελ αλάκλεζε απηνχ ηνπ νξάκαηνο, πνπ ηνλ νδεγεί λα δεη ηε δσή ηνπ ζαλ πξνεηνηκαζία ζαλάηνπ, αθνχ μέξεη φηη, φηαλ πεζάλεη, ζα ελσζεί μαλά θαη κε ηελ αγαπεκέλε ηνπ θαη κ' απηήλ ηε ζεία νπηαζία, πνπ ζηελ νπζία είλαη έλα θαη ην απηφ. Αιιά θαη ε αλαθνξά ηνπ Κξεηηθνχ ζην ζάλαην ηεο αξξαβσληαζηηθηάο ηνπ ηνπ θέξλεη ζην λνπ ην φξακα φπνπ ςάρλεη γη απηή ζηνλ νπξαλφ θαηά ηε Γεπηέξα Παξνπζία. γ) ε αξρή ησλ πνηεκάησλ Ο Σνισκφο πνηέ δελ είρε ηελ πξφζεζε λα γίλνληαη φια θαη ακέζσο θαηαλνεηά απφ ηνλ αλαγλψζηε ησλ πνηεκάησλ ηνπ. Μεξηθά ήζειε, φπσο ν ίδηνο έγξαθε, λα αξρίδνπλ ex abrupto, απφηνκα δειαδή, θαη ρσξίο θακηά εηζαγσγή. Σηνλ Κξεηηθφ ε ελφηεηα πνπ εκθαίλεηαη κε ηνλ αξηζκφ 18, ζηελ πξαγκαηηθφηεηα είλαη ε πξψηε ηνπ πνηήκαηνο. Με άιια ιφγηα, ν Σνισκφο ζρεδίαδε λ αξρίζεη ην πνίεκά ηνπ κε ηνλ Κξεηηθφ θαη ηελ αγαπεκέλε ηνπ λα βξίζθνληαη ήδε ζην πέιαγνο, κέζα ζηελ ηξηθπκία, ρσξίο θακηά επεμήγεζε γηα ην πνηνη ήζαλ θαη πψο βξέζεθαλ εθεί. Υπάξρνπλ φκσο αξθεηέο ελδείμεηο κέζα ζην πνίεκα γηα λα δσληαλέςεη ζην κπαιφ ηνπ ν αλαγλψζηεο ηηο πην ζεκαληηθέο πεξηζηάζεηο πνπ πξνεγήζεθαλ θαη αθνινχζεζαλ ην θξίζηκν ζπκβάλ ηεο ζχειιαο. Σθνπφο ηνπ, λα α- 4

5 θαηξέζεη απφ ηα πνηήκαηα θάζε άρξεζην επεμεγεκαηηθφ πιηθφ, γηα λα έρεη ην ππφινηπν, φρη κφλν κεγάιε πεξηεθηηθφηεηα θαη έληαζε, αιιά θη έλα κπζηήξην πνπ ζα γνήηεπε ηνπο αλαγλψζηεο ηνπ θαη ζα ηνπο θαινχζε λα ζπκκεηάζρνπλ ζηελ πνίεζή ηνπ. δ) πξνζσπνπνίεζε θαη επίθιεζε Ζ πξνζσπνπνίεζε αθεξεκέλσλ ελλνηψλ απνηειεί έλα απφ ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ πνηεηηθνχ η- δηψκαηνο ηνπ Σνισκνχ, αλ θαη ε ηερληθή απηή δε ρξεζηκνπνηείηαη ηφζν εθηεηακέλα. Αμίδεη λα ζεκεησζεί πσο ηελ επίθιεζε, ζπλήζσο, ν Σνισκφο ηελ ηνπνζεηεί ζην ζηφκα θάπνηνπ ήξσα αληί λα απεπζχλεηαη ζηα πξάγκαηα ν ίδηνο. ( «αζηξνπειέθη κνπ θαιφ, γηα μαλαθέμε πάιη! «) ε) παξνκνίσζε θαη κεηαθνξά Δλψ ζηε λενθιαζηθή πνίεζε ρξεζηκνπνηείηαη ζπρλά ε παξνκνίσζε, ζηε ξνκαληηθή, πνπ ηείλεη λα είλαη πην ιπξηθή, πξνηηκάηαη ζπλήζσο ε κεηαθνξά. Γεληθά ε έθθξαζε ζηελ ψξηκε πνίεζε ηνπ Σνισκνχ είλαη εμαηξεηηθά κεηαθνξηθή. Απηφ δίλεη εηθφλεο κεγάιεο νκνξθηάο. Ζ ρξήζε ησλ κεηαθνξψλ ζην Σνισκφ ραξαθηεξίδεηαη απφ κηα πνιππινθφηεηα ( π.ρ. ην απφζπαζκα 4, ηνπ Κξεηηθνχ). ζη) εηθνλνπιαζηηθή θαη ζπκβνιηζκόο Κάλεη εληχπσζε ε επηκνλή ηνπ πνηεηή λα ρξεζηκνπνηεί εηθφλεο πνπ πξνέξρνληαη απφ ηνλ θφζκν ηεο θχζεο θαη ηνπ ζχκπαληνο. Σπρλέο, π.ρ. ρξεζηκνπνηνχκελεο ιέμεηο: αέξαο, άζηξν, αζηέξη, νπξαλφο, θφζκνο, γε, λεξφ, ζάιαζζα, πέιαγν. Σπρλφηεξα επαλαιακβαλφκελα επίζεηα: θαζαξφο, δξνζάηνο, δξνζεξφο, γιπθφο, πνπ, είηε αλαθέξνληαη ζηε θχζε είηε ζηνλ εζηθφ θφζκν ησλ αλζξψπσλ, ν- πσζδήπνηε δειψλνπλ θαινζχλε θαη αγλφηεηα. Σπρλά εκθαλίδνληαη, επίζεο, νλφκαηα πνπ αλαθέξνληαη ζε κέξε ηνπ ζψκαηνο (κάηη, ρέξη, θσλή). Ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ παξνπζηάδνπλ νη εηθφλεο πνπ έρνπλ ζρέζε κε «μεηχιηγκα». Σπρλά πεξηγξάθεη θάπνην αληηθείκελν ( αθφκε θαη ην αλζξψπηλν ζψκα ) πνπ απνθαιχπηεη κηα θξπκκέλε φςε πνπ σο ηφηε ήηαλ κέζα εθεί θπιαθηζκέλε. Έηζη, ιέμεηο, φπσο «κπζηήξηνο» θαη «θξπθφο» ζπρλά επαλαιακβάλνληαη. (Σηνλ Κξεηηθφ: κηα αλάκλεζε πνπ εκθαλίδεηαη κπξνζηά ηνπ. Τν λεξφ λα πεηάγεηαη απφ ην βξάρν. Οη εζψηαηεο ζθέςεηο ηνπ πνπ ηηο δηαβάδεη ε θεγγαξνληπκέλε. Ζ πεξηγξαθή ηεο εκθάληζεο ηεο θεγγαξνληπκέλεο). Πνιιέο εηθφλεο ηνπ Σνισκνχ επαλαιακβάλνληαη απφ ην έλα πνίεκά ηνπ ζην άιιν ζαλ λα έρνπλ γίλεη κέξνο αλαπφζπαζην ηεο έθθξαζεο κηαο ηδέαο. ( π.ρ. ε καχξε πέηξα θαη ην μεξφ ρνξηάξη, ή ην άζηξν ηνπ βξαδηνχ, πνπ βγαίλεη φηαλ ηα λεξά ζνιψλνπλ, ή ε εηθφλα- ζχκβνιν ηεο θνπέιαο κε ηα ηξεκάκελα ινπινχδηα, γηα λα δεισζεί ε αγλφηεηά ηεο). Αληίζεηα απφ πνιινχο ξνκαληηθνχο πνηεηέο, ν Σνισκφο δε ρξεζηκνπνηεί πνιιά θαη δηαθνξεηηθά ζχκβνια. Μηα απφ ηηο πην έληνλα ζπκβνιηθέο κνξθέο ζηελ πνίεζε ηνπ Σνισκνχ είλαη ε «Φεγγαξνληπκέλε», πνπ εκθαλίδεηαη μαλά θαη μαλά. Σηνλ «Λάκπξν», ηελ ψξα πνπ απηφο θσπειαηεί κε ηελ θφξε ηνπ ηε λχρηα, ν Σνισκφο θάλεη ιφγν γηα θαληαζηψζεηο «ηεο Αθξνδίηεο λα γελληέηαη απφ ηε ζάιαζζα, λα ηε θσηίδεη θαη λα ηελ ληχλεη ην θεγγάξη». Έηζη, ε θεγγαξνληπκέλε κνηάδεη λα έρεη ζρέζε κε ηελ Αθξνδίηε ζαλ ζχλδεζκνο αλάκεζα ζηνλ επίγεην (ζσκαηηθφ) θαη ηνλ νπξάλην (ςπρηθφ) έξσηα. Ο ξφινο ηεο είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθφο ζηνλ «Κξεηηθφ», φπνπ δηδάζθεη ηνλ άληξα φηη ν επίγεηνο έξσηαο δελ είλαη παξά ν δξφκνο πνπ, αθνινπζψληαο ηνλ, κπνξεί θαλείο λα θηάζεη ηνλ νπξάλην έξσηα. Μηα παξφκνηα νπηαζία ζπλαληάκε θαη ζηνπο Διεχζεξνπο πνιηνξθεκέλνπο, φπνπ θη εθεί πξφθεηηαη κάιινλ γηα ηελ Αθξνδίηε. Ζ ζάιαζζα έρεη θη απηή ζπκβνιηθή ζεκαζία ζηελ πνίεζε ηνπ Σνισκνχ. Σηνλ «Λάκπξν», ηνλ «Κξεηηθφ», ηνλ «Πφξθπξα», νη ήξσεο δνθηκάδνληαη καθξηά απφ ην νηθείν ηνπο πεξηβάιινλ, ζηε ζάιαζζα, ε νπνία δελ ηνπο πξνζθέξεη ζηαζεξή γε λα ζηαζνχλ. Οη ήξσεο ηνπ Λάκπξνπ, ε αξξαβσληαζηηθηά ηνπ Κξεηηθνχ, ν θνιπκβεηήο ζηνλ Πφξθπξα βξίζθνπλ ην ζάλαην ζηε ζάιαζζα. Έηζη, ε ζάιαζζα γίλεηαη ην ηέιεην ζθεληθφ γηα ηνλ αγψλα κεηαμχ δσήο θαη ζαλάηνπ. δ) Μνξθνινγηθά ζηνηρεία ηηρνπξγία 5

6 Ο Σνισκφο έθηαζε ζην απνθνξχθσκα ηεο πνηεηηθήο ηνπ δχλακεο κε ην δεθαπεληαζχιιαβν ηνπ «Κξεηηθνχ», ησλ «Διεχζεξσλ Πνιηνξθεκέλσλ» θαη φισλ ζρεδφλ ησλ χζηεξσλ ειιεληθψλ πνηεκάησλ ηνπ. Φαξαθηεξηζηηθφ ηνπ δεθαπεληαζχιιαβνπ ησλ δεκνηηθψλ θαη ηνπ Σνισκνχ, ε αληηζηνηρία αλάκεζα ζηα δχν εκηζηίρηα ( π.ρ. «Κξεηηθφο», 3, 12: ηελ θνίηαδα ν βαξηφκνηξνο κ εθνίηαδε θη ε- θείλε). Σηνλ Κξεηηθφ ρξεζηκνπνηεί νκνηνθαηάιεθηα δίζηηρα, θιαζηθφ ηεο θξεηηθήο ζηηρνπξγίαο. Ο Σνισκφο ππθλψλεη ην ζηίρν ηνπ δεκνηηθνχ ηξαγνπδηνχ. Δθεί πνπ ν δεθαπεληαζχιιαβνο ηνπ δεκνηηθνχ κπνξεί λα έρεη κφλν ηξεηο, ηέζζεξεο, πέληε ιέμεηο πνπ θέξνπλ ζεκαληηθφ λφεκα, ν Σνισκφο θαηαθέξλεη λα ρσξέζεη κέρξη θαη νθηψ. Οκνηνθαηαιεμία Όια ηα ειιεληθά ηνπ πνηήκαηα, κέρξη ην 1844, νπφηε μεθηλάεη ην Γ ζρεδίαζκα ησλ Διεχζεξσλ Πνιηνξθεκέλσλ, έρνπλ ξίκα. Σπάληα θάλεη πνιχπινθεο ξίκεο. Τνπ θηάλεη λα ρξεζηκνπνηεί απιέο - ζηνηρείν πηζαλφλ ελδεηθηηθφ γηα ην κεησκέλν ηνπ ελδηαθέξνλ γηα ηελ νκνηνθαηαιεμία. Άιια κνξθνινγηθά ζηνηρεία Γείρλεη επαηζζεζία ζηνλ ήρν ηεο γιψζζαο. Ηδηαίηεξα ζπλεζηζκέλε ε επαλάιεςε ηνπ ξήκαηνο ζηελ αξρή θάζε ζηίρνπ. Δπαλάιεςε, επίζεο, νκάδσλ ήρσλ. Παξερήζεηο φρη κφλν ζπκθψλσλ, αιιά θαη θσλεέλησλ (π.ρ. ην άιθα ζηνλ Κξεηηθφ). Φξεζηκνπνηείηαη, επίζεο, ν ρηαζκφο, φπνπ ιέμεηο ή ζπληαθηηθά ζρήκαηα επαλαιακβάλνληαη κε αληίζηξνθε ζεηξά. Σηνλ Κξεηηθφ (3, 4 ) δίλεηαη κε έλα ζπάλην θαη «θξπθφ» ρηαζκφ κηα κίκεζε ηεο αληαλάθιαζεο ησλ άζηξσλ πνπ θαζξεθηίδνληαη ζηε ζάιαζζα. Αιιά θαη ζην 5, 43 ηνπ Κξεηηθνχ ππάξρεη έλαο ηδηφηππνο ρηαζκφο. ε) γιώζζα: ρξήζε αξρατθώλ θαη ηδησκαηηθώλ ζηνηρείσλ Παξφιν πνπ ήηαλ ζέκα αξρήο γηα ην Σνισκφ λα απνθεχγεη φζν ην δπλαηφ ηηο δηάθνξεο ληνπηνιαιηέο ζηε ζνβαξή ηνπ πνίεζε, αθνχ απνζθνπνχζε λα δηαβαζηεί απφ φινπο ηνπο Έιιελεο, ην ε- πηαλεζηαθφ ηδίσκα ππάξρεη κέζα ζηελ πνηεηηθή ηνπ γιψζζα, αθνχ ηελ ειιεληθή ηε καζαίλεη ζηε Εάθπλζν θαη ζηελ Κέξθπξα. Έηζη βιέπνπκε ηδηαηηεξφηεηεο ζε κεξηθά ξήκαηα, ηδηαίηεξα ζηνλ παξαηαηηθφ ζπλεξεκέλσλ ξεκάησλ (άξγεηε, άξγνπλε, εθνίηαα), ζηνλ Παξαηαηηθφ ηεο παζεηηθήο (ζε - φηνπλ: εξρφηνπλε, εζεηφηνπλ), ζηνπο κειινληηθνχο ρξφλνπο κε ηε ρξήζε ηνπ «ζέιεη» αληί ηνπ «ζα», ζηελ ππνηαθηηθή, κε ηε ρξήζε ηνπ «ήζειε» ( π.ρ.: αλ ήζειε ηεο πσ = αλ ηεο είρα πεη ) θαη κε ηε ρξήζε ηεο παζεηηθήο πξνζηαθηηθήο (π.ρ.: ράξνπ, θνίκνπ) ΓΙΑ ΣΟΝ ΚΡΗΣΙΚΟ Γξάθηεθε ην Αλ θαη αλαθέξεηαη ζαλ απφζπαζκα, είλαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα έλα ηειεησκέλν πνίεκα, παξ φιν πνπ ν πνηεηήο δελ έθαλε ην ηειεησηηθφ ρηέληζκα. Δίλαη ην κφλν πνίεκα ηνπ Σνισκνχ φπνπ απφ ηελ αξρή σο ην ηέινο κηιάεη έλαο επηλνεκέλνο αθεγεηήο, πνπ, αληίζεηα κε ηνπο πεξηζζφηεξνπο ήξσέο ηνπ, κέλεη δσληαλφο σο ην ηέινο γηα λα πεη ηελ ηζηνξία ηνπ. Ζ ζεηξά πνπ αθνινπζεί ν Κξεηηθφο γηα λα δηεγεζεί ηα βηψκαηά ηνπ δελ είλαη ε ζεηξά ηεο ηζηνξηθήο ηνπο εμέιημεο. Πνην, ινηπόλ, είλαη ην βαζηθό ζέκα ηνπ Κξεηηθνύ θαη εηδηθόηεξα ηη ζεκαίλεη ε «θεγγαξνληπκέλε»; Ο Σνισκφο δίλεη κηαλ απάληεζε ζηελ πξψηε εξψηεζε, φηαλ ιέεη φηη ην ζέκα ηνπ Κξεηηθνχ είλαη ν έξσηαο ζενπνηεκέλνο. Γηα ηελ εξκελεία απηήο ηεο θξάζεο πξέπεη λα εμεηάζνπκε ηελ ηαπηφηεηα ηεο «θεγγαξνληπκέλεο». Παιαηφηεξνη θξηηηθνί, επεξεαζκέλνη ίζσο απφ δχν γπλαηθείεο κνξθέο ζηνπο Διεχζεξνπο Πνιηνξθεκέλνπο, ππνζηήξημαλ φηη ε Φεγγαξνληπκέλε αληηπξνζψπεπε ηελ Διιάδα ή ηελ Διεπζεξία. Άιινη είπαλ φηη πξφθεηηαη γηα κηα αγία κνξθή, ίζσο ηελ Παλαγία.. Άιινη 6

7 πάιη ππνζηήξημαλ φηη ζπκβνιίδεη ηελ αγάπε ηνπ Θενχ θαη φηη ν Κξεηηθφο, αζπλείδεηα ή φρη, ζπζηάδεη ηε γήηλε αξξαβσληαζηηθηά ηνπ γηα λα θεξδίζεη ηελ επαθή κε κηα ζετθή νπηαζία. Μεξηθνί, ηέινο, ππνζηήξημαλ πσο ε θεγγαξνληπκέλε δελ είλαη άιιε παξά ε αζάλαηε ςπρή ηήο αγαπεκέλεο ηνπ Κξεηηθνχ, πνπ γηα ειάρηζην ρξφλν κέλεη πάλσ απφ ην άςπρν ζψκα θαη ηνλ απνραηξεηά πξηλ αλέβεη ζηνπο νπξαλνχο. Σχκθσλα κ' απηή ηε ζεσξία, ν καγηθφο ερφο είλαη ε ζεία αξκνλία, θαζψο νη άγγεινη θαισζνξίδνπλ ηελ ςπρή ζηνλ νπξαλφ. Απηή ε ηειεπηαία άπνςε θαίλεηαη πην θνληά ζηελ αιήζεηα, αιιά ε πξαγκαηηθφηεηα είλαη ιίγν πην πνιχπινθε. Αο ζπκεζνχκε ηε θεγγαξνληπκέλε ζηνλ Λάκπξν, πνπ ν Σνισκφο είρε πεη φηη είλαη ε Αθξνδίηε. Αθφκε θη αλ δερηνχκε φηη ε θεγγαξνληπκέλε είλαη ε ςπρή ηεο αξξαβσληαζηηθηάο, έρεη πηα κεηακνξθσζεί ζηα κάηηα ηνπ Κξεηηθνχ ζε θάηη πην αθεξεκέλν. Μνηάδεη λα έρεη γίλεη ε ζετθή αξρή ηνπ Έξσηα, πνπ κπνξεί λα παξνπζηαζηεί κε δηάθνξεο κνξθέο: ζαλ ςπρή ηήο γήηλεο αγαπεκέλεο, ζαλ Αθξνδίηε, ζαλ Παλαγία, ή θάπνηα άιιε κεηξηθή κνξθή πνπ ηελ νλεηξεπηήθακε, ελψ βπδαίλακε ην γάια ηεο κάλαο καο. Δίλαη κηα ηδαληθή κνξθή, ελ κέξεη αθεξεκέλε έλλνηα θαη ελ κέξεη δεκηνχξγεκα ησλ νλείξσλ. Ζ κνξθή απηή ίζσο ήηαλ έκθπηε, φπσο νη Ηδέεο ζηηο νπνίεο πίζηεπε ν Πιάησλ. Πξνο ην ηέινο ηνπ πνηήκαηνο ν Κξεηηθφο ππνδεηθλχεη ηε δχλακε ηνπ Έξσηα θαη ηνπ Θαλάηνπ. Γηαηί ράξε ζηε ζπλεξγαζία απηψλ ησλ δχν, πνπ θαηέιεμε ζην ζάλαην ηεο αγαπεκέλεο ηνπ, κπφξεζε εθείλνο λα ππεξβεί ην Φξφλν. Παξ' φιε ηε βαζηά πιεγή πνπ ηνπ άλνημε ν ζάλαηνο ηνπ θνξηηζηνχ, κπνξεί ηψξα λα πξνζκέλεη κε ραξά κηα αηψληα επδαίκνλα χπαξμε ζηνλ Παξάδεηζν κε ηελ αγαπεκέλε ηνπ. Απηή ε αίζζεζε ηεο αζεκαληφηεηαο ηεο επίγεηαο δσήο, αλ ηε ζπγθξίλεη θαλείο κε ηελ αησληφηεηα, είλαη παξφκνηα κε ηα αηζζήκαηα πνπ εθθξάδνπλ θη άιια πξφζσπα ζηελ πνίεζε ηνπ Σνισκνχ. Ο πάλαγλνο έξσηαο ηνπ Κξεηηθνχ γηα ηελ αξξαβσληαζηηθηά ηνπ είλαη απηφο πνπ ηνπ επέηξεςε λα ξίμεη κηα ειάρηζηε καηηά ζηελ αησληφηεηα. 7