Συνέντευξη με τον κύριο Δασκαλάκη Μανώλη Α. Πλευρά

Transcript

1 Συνέντευξη με τον κύριο Δασκαλάκη Μανώλη Α. Πλευρά Όταν σου επιβάλλουν, δεν μου το επέβαλε κανείς να παίξω, όταν βλέπω φακούς, όταν βλέπω κάμερες, δεν κομπλάρω. Αλλά χάνεται η διάθεση που είχατε. Τα πάντα, ναι. Κι εγώ έχω παίξει μουσικές πολλές φορές σε παρέες και με ντόπιους και με ξένους, με μαγνητόφωνο και μετά άκουσα και λέω «εγώ παίζω τα πράγματα αυτά». Αλλά τώρα δεν είναι στούντιο, αλλά Τώρα τελευταία έχω μάθει, καμιά φορά σε γλέντια που παίζω, παίζω με μεγάλα μηχανήματα κι ακούω τι παίζω. Παίζω, ακούω λίγο, γιατί, όταν παίζεις με μηχανήματα, δεν θέλει πολύ πάτημα το τόξο να παίξεις. Να σας ρωτήσουμε μερικά πράματα. Ποια ήταν τα ερεθίσματά σας τα πρώτα για να μάθετε βιολί; Δηλαδή, ο πατέρας σας έπαιζε, πώς αποφασίσατε ν ασχοληθείτε; Κοπέλα μου, τ όνομά σου πώς είναι; Ειρήνη. Ειρηνάκι μου, από δεκατριών χρονών παιδί ήμουν βοσκάκι, τσομπάνης και έφτιαξα μόνος μου μία λύρα μόνος μου, από ένα ξύλο που λέγεται μουρνιά. Κι έφτιαξα μόνος μου μια λύρα κι έβαλα, δεν ξέρω τι κόρδες έβαλα, δεν θυμάμαι, μια κόρδα δυο και μετά έβγαλα από του γαϊδάρου, ή της αγελάδας την ουρά τις τρίχες κι έκανα τόξο. Αυτό πώς το μάθατε και το φτιάξατε, δηλαδή από μόνος σας ευρεσιτεχνία; Δεν ξέρω τώρα, κάποιος μου το είπε, μόνος μου το κανα δεν θυμάμαι. Φτιάχνω που λες το λυράκι, φτιάχνω το τόξο από της αγελάδας την ουρά τις τρίχες. Αλλά θέλαμε και ρετσίνι. Κι εγώ έπαιζα πάνω στην 1

2 κόρδα, αλλά αυτό γλιστρούσε το τόξο, γλιστρούσε η τρίχα. Και τι κάνω εγώ; Υπάρχει ένα φυτό, λέγεται αγκονιζά κι αυτό κολλάει και κόβω μερικά φύλλα και τα τρίβω πάνω στις τρίχες, όπως τη ρετσίνι τώρα ακριβώς. Τις χορδές από τι τις είχατε φτιάξει; Τώρα δεν θυμάμαι από τι ήτονε, ήτονε ένα πολύ ψιλό σύρμα. Πού το βρήκα αυτό, δεν θυμάμαι. Δεν ήταν του εμπορίου αυτό, κάπου το βρήκα, ένα πολύ ψιλό σύρμα, όπως τη μι κόρδα του βιολιού, τη μι, τη ψιλή κόρδα, ήταν ίδιες και οι τρεις κόρδες, αλλά το μι το ψήλωνα πολύ, την άλλη τη χαμήλωνα, το λα, ας πούμε, το ρε και έμαθα και το κούρδιζα. Κι έβγανα κάποιο ήχο. Όταν κάτι σημείωνα στο όργανο, στη λύρα αυτή, όπως ήμουν στο βουνό επάνω με τα κατσίκια, με τα πρόβατα, είχα μαζί το σκύλο, το τσομπάνη το σκύλο, καθόταν δίπλα μου ο σκύλος και έκανε έτσι, μεταπατούσε, κουνούσε την ουρά και γελούσε ο σκύλος. Το κατσίκι έβγαινε απάνω σ ένα ψηλό βράχο μπε, μιλώ ειλικρινά, το αρνάκι, το προβατάκι μπε. Λέω κάτι συμβαίνει εδώ. Κάτι, δηλαδή μελωδία, δηλαδή κάτι σημείωνα. Μετά στα δεκαέξι χρόνια, είχε πάει απ το χωριό μου ένας χωροφύλακας κι αυτός πολεμούσε να μάθει μουσική, βιολί. Και είχε αγοράσει ένα βιολί. Λέω «μου το πουλάς το βιολί; Ναι». Κι αγόρασα το βιολί από κείνο το χωροφύλακα κι αρχίνηξα μετά μόνος μου μέχρι τα είκοσι χρόνια. Μετά είκοσι πέντε χρονών, έπαιξα πολλές φορές σε γλέντια. Μέχρι τότε κανένας από την οικογένεια άλλος έπαιζε; Κανείς, μόνο ο παππούς μου έπαιζε φλογέρα. Εσείς ακούγατε, δηλαδή, λύρα από μικρός στα πανηγύρια, είχατε το άκουσμα; Είχα τη γλύκα από μικρός, διότι θυμάμαι την κοντυλιά που παιξα τώρα, το σολ, γνωρίζετε από μουσική κι εσείς κι οι δυο σας. Κοιμόμουνα ένα βράδυ στο σπίτι και περνούσε μια παρέα -τώρα αυτή η δουλειά είναι ίσως και πενήντα χρόνια, θα μουνε εφτά χρονών, τώρα είμαι πενήντα 2

3 εφτά, θα ναι πενήντα χρόνια, μπορεί σαράντα πέντε. Λοιπόν, περνούσε μια παρέα από το σπίτι μας, από πάνω απ το δρόμο κι ακούω κι έπαιζε τη λύρα ένας γέρος, τον λέγανε Καλοχωριανό, απ το χωριό Ζήρος, έχει πεθάνει ο άνθρωπος, που ήταν ο ξακουστός λυράρης της επαρχίας της Σητείας. Κι ακούω την κοντυλιά αυτή και μου τυπώθηκε. Δηλαδή, του ανθρώπου ο εγκέφαλος είναι σαν το μαγνητόφωνο, το έγραψε. Με μία φορά που την ακούσατε; Ναι, με μια φορά. Ε, μετά την άκουσα πολλές φορές από άλλους λυράρηδες, που εκρατούσα κιθάρα και τους βοηθούσα, έπαιρνα εγώ και άκουγα. Έχω μουσικό αυτί. Την κιθάρα από πού την μάθατε; Μόνος μου. Από την κιθάρα έμαθα να κουρντίζω το βιολί. Σε τι ηλικία, δηλαδή, πρωτοξεκινήσατε; Δεν ξέρω αν το χεις μάθει στο σχολειό που πήγες, όταν ξέρεις να κουρδίσεις τα όργανα, ξέρεις τη μισή μουσική. Το χεις μάθει αυτό; Μάλιστα συμφωνούμε, αλλά λέμε σε τι ηλικία ξεκινήσατε όλα αυτά τα πράματα, την κιθάρα ή την λύρα; Για να σημειώνω μουσική αρχίνηξα απ τα δεκαέξι. Από δεκατριών χρονών έκανα την πρώτη λύρα, βρήκα το ξύλο, το πελέκησα μόνος μου, έβαλα τα κορδάκια πάνω από τέλι, έκαμα το τόξο από τις τρίχες της ουράς της αϊλιάς και ρετσίνα ήβαλα από την αγκονιζά, επειδή γλιστρούσε. Και μετά εσυνέχισα, επήρα το βιολάκι. Το βιολί σε τι ηλικία το πήρατε; Δεκαοχτώ χρονών. Το αγοράσατε από κάπου; Ναι. Από κάποιον χωροφύλακα, σας το είπα προ ολίγου. Το σπασα αυτό, το κούρδιζα μια φορά, το ξανακούρδιζα, αυτό ξεκούρδιζε, κρακ το κάνω χίλια κομμάτια. Μετά αγόρασα ένα άλλο πάλι, ένα πολύ παλιό 3

4 βιολί, το δωκα σ ένα καλό φίλο κι αυτός μουσικός είναι κι εδώ στη Σητεία μένει κι είναι και οργανοποιός αυτός. Τ όνομά του; Αυτό το παιδί είναι από τη Ζάκρο παντρεμένο, μπορεί να το ξέρεις, στο νοσοκομείο δουλεύει, το Θύμιο, πολύ μουσικός, κιθάρα ωραία κι είναι και οργανοποιός. Σ αυτός έδωκα το βιολί, ένα ωραίο βιολί. Τα πιασίματα ποιος σας τα δειξε; Απ το αυτί. Μόνος σας; Το αυτί δείχνει, όταν έχεις μουσικότητα, το αυτί διατάσσει τα δάχτυλα πού να πάνε, διότι έχεις ακούσει το βιολί είναι όργανο των τυφλών. Το χετε μάθει στο σχολείο αυτό; Γενικά όλα τα όργανα είναι. Όχι, το μόνο όργανο που δεν έχει νότες είναι το βιολί. Επειδή δεν έχει τα τάστα. Δεν έχει νότες. Το βιολί είναι το όργανο των τυφλών, με τα δάχτυλα βρίσκεις τις νότες, τ αυτιά. Γι αυτό οι πιο πολλοί, είχες γνωρίσει το Γιάννη από τον Κουτσουρά, το Στραβογιαννιό, τυφλοί ανθρώποι και ο μόνος έχει πεθάνει από τον Κουτσουρά, τον γνώρισες, το Στραβογιαννιό που λέγανε, που εμιμούντανε τόσο πολύ τον Καλογερίδη. Ήτανε και μπάρμπας του ο Καλογερίδης. Ο μόνος που μιμούτανε τον Καλογερίδη, τυφλός άνθρωπος, τυφλός από γεννήσεως. Το βιολί είναι όργανο των τυφλών. Πάμε παραπέρα. Εγώ θα ήθελα να σας ρωτήσω, παίξατε μαζί με κάποιους και μάθατε σιγά σιγά; Ουδέποτε επήγα σε δάσκαλο. Όχι σε δάσκαλο, δηλαδή είχανε ένα γάμο και μπορεί να σας λέγανε «πιάσε και εσύ το βιολί να παίξεις». Καθίσατε, δηλαδή, δίπλα σε άλλους, κλέψατε όπως λέμε; 4

5 _ Αφού έπαιζα, τότεσα έπαιζα συνέχεια πάσο με την κιθάρα, πάσο κρατούσα. Σε ποιους; Σε πολλούς. Στον Παύλο, αλλά και πιο παλιούς. Πες μου και τα επίθετά τους. Ένας Ιεραπετρίτης, μπορεί να τον γνώρισες αυτόν. Εξουζίδης. Τον ξέρεις τον Λευτέρη τον Ανατολιωτάκη. Που χει το μεγάλο ξενοδοχείο. Ο πατέρας του ήταν από την Ανατολή, ο πατέρας του έπαιζε βιολί, είχε ένα ωραίο βιολί αυτός, νομίζω πως το χει ακόμα ο γιος του το βιολί αυτό. Σ αυτόν έπαιζα πάσο, τώρα μιλάω πριν σαράντα χρόνια, μπορεί και σαράντα δυο χρόνια. Είχε μαντολίνο αυτός, το βιολάκι και μαντολίνο κι ήπαιξα σ αυτόν πολλές φορές. Ήπαιξα και σ ένα, έχει πεθάνει κι αυτός, Νερουλίδης λεγότανε κι ήπαιζε λύρα, του παιζα κιθάρα κι αυτουνού, αλλά τα πιο πολλά χρόνια έχω συνεργαστεί πολύ με τον Παύλο, με τον Παύλο τον Εξουζίδη και με τον Καλομοιράκη το Μανώλη. Άλλους δεν θυμάμαι. Δηλαδή την ώρα που έπαιζα την κιθάρα, έπαιρνα κι απ αυτούς, ύστερα άμα το αυτί είναι λίγο καθαρό στη μουσική, μια, δυο, μαθαίνεις. Εσείς το λέτε αυτό, ότι κάποιος κλέβει, με την καλή έννοια του κλεψίματος, κλέβει τον τρόπο που παίζει κάποιος; Ναι, βεβαίως. Το αυτί το ρουφάει. Είναι ένας μαγνήτης. Μόνο με το αυτί; Μόνο με το αυτί. Άλλο αυτοί που μαθαίνουνε νότες. Όχι, άστους αυτούς, το μάτι, δηλαδή, δεν έβλεπε; Όχι, το μάτι δεν έχει καμιά σχέση με τη μουσική. Δεν έβλεπες πού πατούσε; Ποτέ. Όχι, το δοξάρι, εγώ δεν έχω δοξάρι καλό, το δοξάρι είναι όταν ο καρπός κινείται. Αυτό το πράμα είναι. Σ αυτό το πράμα μειονεκτώ 5

6 παίζω έτσι, γι αυτό βγάνω δυνατή φωνή, έτσι που κάνω πατεί περισσότερο το τόξο. Και οι άλλοι που θεωρείς δάσκαλοί σου παίζανε έτσι; Ο Παύλος που λέμε έχει ωραίο τόξο, επειδή είναι χρόνια επαγγελματίας δεν έμαθε πολλά πράγματα αλλά έχει ωραίο τόξο. Παίζει άγριο βιολί, δεν έχει γλυκάδα, αλλά έχει πολλά γυρίσματα, σ όλα και ευρωπαϊκά και κρητικά και πολλά έχει πολλά. Αλλά ήτανε επαγγελματίας χρόνια ο άνθρωπος. Εσύ στην πραγματικότητα, ποια μουσική παίζεις, δηλαδή ποιες κοντυλιές παίζεις; Του Εξουζίδη; Όχι, κανένα δεν μιμούμαι. Είπα στην κοπέλα, ήμουνε εφτά χρονών, δεν θυμάμαι, ας ήμουνε δέκα. Το σπίτι μας είναι κοντά στο δρόμο. Κοιμόμουνα. Θα τανε δυο, τρεις η ώρα μετά τα μεσάνυχτα και πέρνα μια παρέα με τον λυράρη από τη Ζήρο, αν έχεις ακούσει, τον Καλοχωριανό. Τον έχεις ακούσει. Ένας μεγάλος λυράρης την εποχή εκείνη. Το όνομά του είναι Καλοχωριανός; Όχι, Χαρκιολάκης, αλλά το αυτό ήταν το Καλό Χωριό. Χαρκιολάκης; Χαρκιολάκης, ναι. Και περνούσε μια παρέα κι έπαιζε την κοντυλιά του σολ. Και την ήρπαξε το μαγνητόφωνό μου, ο εγκέφαλος. Και αυτή η κοντυλιά μ αρέσει τρομερά. Μ αρέσει το σολ και το λα, αλλά λα παίζω που δεν παίζει κανείς, αλλά αν δεν τραγουδήξει κανείς δίπλα μου δεν μπορώ να συνεχίσω. Δυο, τρεις βόλτες, σταματώ. Αν δίπλα μου τραγουδάει και συνοδεύω με το βιολί, συνεχίζω πέντε μέρες. Εάν δεν τραγουδεί κανείς γι αυτό έχω το μειονέκτημα και σταματώ, δεν κρατάω πολύ. Αλλά μ αρέσει πάρα πολύ το σολ και το λα. Το ρε μ αρέσει πάρα πολύ, του δίνω χρώμα, όταν έχω καλούς πασαδόρους, καλή παρέα και σηκώσω και ατμούς, γιατί δεν είναι μόνο το πιοτό, σε μεθάει και η μουσική. 6

7 Γιατί αυτές οι κοντυλιές λες αυτή είναι του σολ, αυτή είναι του φα; Σ αυτό μπορώ να πω ότι το άκουσα από τον άλλο, τον πιο παλιό βιολάτορα. Απ την κιθάρα τα μαθα αυτά. Γιατί σας είπα ότι, όταν μάθεις να κουρδίσεις το όργανο, ξέρεις τη μισή μουσική. Άλλο σε σχέση με νότες. Δηλαδή, όταν λες ότι θα παίξεις την κοντυλιά του σολ, ξεκινάς από το σολ, γιατί την λες σολ; Ναι, από το σολ ξεκινάς. Από το σολ ξεκινάς και από το σολ σταματάς. Το ίδιο, απ το ρε ξεκινάς, πάλι απ το ρε σταματάς. Το ίδιο πράμα είναι. Αυτές τις ονομασίες, δηλαδή, τις είχατε ακούσει από άλλους παλιότερους; Οπωσδήποτε από άλλους. Μου λέει, αυτή η κόρδα λέγεται μι, αυτή σολ κι έτσι σιγά-σιγά με το χρόνο τα μαθαίνεις μετά μόνος σου. Δεν μου λες, απ αυτές τις κοντυλιές που παίζεις, υπάρχει κάποια που τη χρησιμοποιείτε ειδικά για κάποια περίσταση, ας πούμε στην καντάδα, υπάρχει ειδική κοντυλιά της καντάδας; Η κοντυλιά της καντάδας επί την εποχή μου, δηλαδή μιλάμε πριν τριάντα χρόνια, ήτονε αυτή η κοντυλιά του ρε, αλλά στις ψηλές κόρδες. Πώς τη λέμε αυτή Μανόλη; Πάλι ρε είναι, ρε μινόρε πρέπει να ναι. Αυτή είναι της καντάδας που βγάνει ψηλή φωνή και καλή φωνή. Αλλά έχει και χαμηλές για καντάδα; Η κοντυλιά του λα είναι τη νύχτα, φεύγοντας από το γλέντι, το χορό, τα θυμάστε αυτά. Παλιά κάθε Κυριακή γλεντούσανε. Μιλάμε πριν είκοσι χρόνια, τριάντα χρόνια, κάθε Κυριακή βάνανε γλέντι, δεν υπήρχαν τηλεοράσεις, δεν υπήρχαν μαγνητόφωνα, υπήρχε αγάπη, υπήρχε γλέντι. Ετελείωσε το γλέντι, αν το καφενείο έκανε και φαγητό τίποτα, παραγγέλνανε κανένα κουνέλι, καμιά κότα, ετελείωνε ο μεζές, καντάδα, ήτανε και νεαροί, πάμε στην γκόμενα καντάδα. Αν ήτονε η παρέα πιο ηλικιωμένη, «θα μας επαίξεις την κοντυλιά του λα», μια ωραία κοντυλιά του λα, μαντινιάδες παραπονιάρικες, όταν κανείς τον είχε ξεχάσει η 7

8 γκόμενα, έλεγε παραπονιάρικες μαντινιάδες. Αν κανείς, η κοπελιά του αυτό, έλεγε το ρε τη ψηλή κοντυλιά, φωνές, κακό, τα ξέρετε, καντάδες, το αηδόνι κελαηδούσε. Δηλαδή κυρίως του ρε και του λα λέγατε στις καντάδες; Και το σολ είναι πιο γλυκιά, η πιο γλυκιά κοντυλιά είναι τη νύχτα του σολ η κοντυλιά. Αλλά πρέπει να χεις πιει και τα κρασάκια σου, να χεις κάτι να σε ωθήσει, να την χαϊδέψεις την κόρδα να βγει μουσική. Μη κοιτάς αυτούς που παίζουνε στα μηχανήματα, δεν παίζουνε τίποτα, τα μηχανήματα δίνουν το χρώμα, δεν παίζουν τίποτα αυτοί, αλλά πρέπει να το χεις μέσα σου αυτό το πράμα. Πολλές φορές άμα έχω κέφι, τρέχουν τα δάκρυα. Μια και μιλάμε για μηχανήματα, έχεις παίξει Έχω παίξει πολλές φορές με μηχανήματα, αλλά είναι άλλα. Παίζεις πιο άνετα με μηχανήματα. Δηλαδή σου αρέσει να παίζεις με μηχάνημα; Ήπαιξα μια φορά με τον Αβυσσηνό στο Παλαίκαστρο, τον είχανε καλέσει στον πολιτιστικό σύλλογο και μου λέει στη Ζάκρο ένας, ήμαστε γνωστοί με τον Αβυσσηνό, το χεις ακούσει του Αβυσσηνού το όνομα; Λέει «ο δικός σου παίζει στο Παλαίκαστρο». Δεν είχα παίξει ποτέ σε μηχανήματα μέχρι τότε. «Μωρέ είσαστε καλά; Ναι, έχουνε μεγάλο γλέντι στο Παλαίκαστρο». Παίρνω τ αμάξι και πάω. Γίνουμαι τώρα μια παρέα και με τους Ρέληδες το γιατρό και σία και μου λέει τώρα «θα παίξεις εσύ». Κόσμος στο Παλαίκαστρο, πολύς κόσμος, αλλά δεν είχαν σηκώσει ατμό. Παίζει ο άνθρωπος, που παίζει ωραίο βιολί ο Γιώργης, ζει ακόμα αυτός; Ζει. Μου λένε τώρα και μένα οι Παλαικαστριανοί, «θα πα να παίξεις εσύ». Ο Γιώργης θυμώνει άμα είναι σε γλέντι να παίξει άλλος. Τότε τον γνώριζα τον άνθρωπο εγώ, λέω «θα πάω». Μία η ώρα μετά τα μεσάνυχτα. «- Γιώργο να σε ξεκουράσω; -Το ρωτάς μαέστρο» μου λέει. Είχα παίξει 8

9 πρώτη φορά, αλλά δεν ξέρω. Έχω παίξει κι άλλες φορές σε μηχανήματα, αλλά τόσο γλυκύτητα. Άκουγα τι έπαιζα, δεν ξέρω, ήταν τα μεγάφωνα γυρισμένα κοντά μου; Βγαίνω μία η ώρα πάνω στα όργανα κι έφυγα έξι η ώρα το πρωί. Εσύστει το Παλαίκαστρο και ξέρεις τι μου λέει ο Αβυσσηνός που ήταν μεγάλος βιολιστής τώρα, σιμώνει και μου λέει «μωρέ εσύ μαέστρο, απόψε μωρέ εγράντισες». Έδωκα καλά μηχανήματα κι έπαιξα πρώτη φορά σε μηχανήματα. Μετά έχω ξαναπαίξει πολλές φορές. Με το μηχάνημα παίζεις πιο άνετα, γιατί δεν πατάς το τόξο. Ο κόσμος το προτιμούσε το μηχάνημα; Όχι, σε μεγάλο γλέντι σε ανοιχτό χώρο, ναι. Αλλά μέσα σε κλειστό χώρο όχι, δεν ακούς τίποτα. Αυτός είναι ο βουβός σινεμάς που λένε. Εσείς πού καθόσασταν στο γλέντι; Τα όργανα πού καθόντουσαν; Στη μέση στο καφενείο παλιά. Τώρα; Τώρα, όταν παίζεις με μηχανήματα, σε μια άκρα απάνω. Όχι και τώρα χωρίς μηχανήματα. Εγώ δεν παίζω τώρα. Στο μαγαζί μου έχω ειδική θέση. Στο μαγαζί μου καθίζω σ ένα μέρος που έχει, πώς λέγεται αυτό; Αντίλαλος, πώς λέγεται; Απού, σαν να χεις μικρόφωνα, στο μέσο του μαγαζιού σαν να έχεις μαζί σου μεγάφωνα. Σε μια καρέκλα στη μέση. Εκεί θα κάτσει ο λυράρης, εκεί θα κάτσει ο πασαδόρος. Δηλαδή ίδια να χω μεγάφωνα. Είναι το μαγαζί μικρό κι έχει έτσι, πώς είναι αυτή η λέξη; Αντίλαλος. Όχι αντίλαλο, αντίλαλο ναι. Βλέπετε κάποιες διαφορές στην μουσική της Σητείας με τη μουσική κάποιων άλλων περιοχών ή ακόμα και στα χωριά της Σητείας, δηλαδή τα βορινά από τα νότια; Ναι, να σας ειπώ. Από δω να πάμε προς τη Ζάκρο, Παλαίκαστρο, εκείνα τα χωριά είναι σχεδόν η ίδια μουσική, δηλαδή ενενήντα εννιά τοις εκατό. Από πάνω Ζήρο, να κατέβουμε τα χωριά, εδώ τα δικά σας χωριά, άλλη 9

10 μουσική. Στη Σητεία έχουν άλλη. Ναι μεν τα ίδια όργανα παίζουνε, διαφορετικός τόνος. Τι εννοείτε διαφορετικός τόνος; Πιο γρήγορο ρυθμό. Ο ρυθμός διαφέρει, όχι η μελωδία; Ναι, ο ρυθμός πιο γρήγορος. Τώρα δεν ξέρω για ποιο λόγο. Μόνο ο ρυθμός; Ναι. Οι κοντυλιές είναι ίδιες; Οι ίδιες κοντυλιές είναι, αλλά βάνουν άλλα χρώματα μέσα. Καταρχήν όλοι, όχι πως μιμούνται τον Καλογερίδη, οι πιο πολλοί δηλαδή, μέρος, γιατί εσύ ό,τι παίζεις το ενενήντα τοις εκατό είναι του Καλογερίδη. Εσείς αυτά που μάθατε είναι Μέρος. Τα ακούγατε από κασέτες; Όχι από κασέτες. Αλλά πώς; Από άλλους λυράρηδες, γιατί παλιά δεν υπήρχε κιθάρα. Υπήρχε το τύμπανο, το νταούλι που λέμε. Άλλο πάσο δεν υπήρχε, υπήρχε πρόβλημα, το νταούλι υπήρχε. Παίζαν και βιολί με νταούλι; Ναι, πώς. Δηλαδή εσύ θυμάσαι περιπτώσεις Ένα λεπτό, στη Ζάκρο να παίξουνε βιολί με νταούλι, μπορεί να πω ψέματα δεν το θυμάμαι. Έχεις δει κάπου να παίζουνε βιολί με νταούλι; Στη Ζήρο έτυχα μια φορά, ήμουνε είκοσι χρονών και παίζανε βιολί με νταούλι. Ναι μεν είχαν κιθάρα, αλλά σπάσαν οι κόρδες και μετά το νταούλι φέρανε. Γιατί τι είναι, η κιθάρα κρατάει το ρυθμό. Το πάσο, ο 10

11 ρυθμός είναι αυτός. Διότι ένας που παίζει βιολί όταν δεν έχει πάσο δεν έχει τίποτα. Δίνει το ρυθμό. Έχεις εμπειρία και από την Ιεράπετρα μια και έχεις σχέση με τον Εξουζίδη. Βρίσκεις να υπάρχει διαφορά ανάμεσα στα ιεραπετρίτικα χωριά και στα στειακά ως προς τη μουσική; Μου φαίνεται πως μοιάζει πολύ με τη Σητεία η μουσική της Ιεράπετρας. Ο Παύλος δεν είναι Ιεραπετρίτης, ο Παύλος είναι από τη Ζάκρο. Ο Παύλος είναι καταρχήν Ρώσος, Ρωσοπόντιος. Έχει γεννηθεί στη Ρωσία. Και πότε ήρθε εδώ; Ήρθε εδώ στη Ζάκρο όταν ήρθαν οι Πόντιοι, ήρθε εφτά χρονών στο χωριό. Ο πατέρας του ήτανε μεν από τις Σέρρες, αλλά είχε γεννηθεί κι αυτός στη Ρωσία. Ο πατέρας του Παύλου έπαιζε λύρα, αλλά πόντια λύρα. Αλλά εν πάση περιπτώσει έχεις ακούσει Ιεραπετρίτες; Πώς; Ένας Γιαννικάκης, πώς λέγεται αυτός; Έπαιζε ωραίο βιολί, πάρα πολύ ωραίο βιολί ακριβώς όπως τα στειακά. Τον ξέρεις τον Γιαννικάκη; Ήταν ένας πολύ ωραίος βιολιτζής. Δεν είναι από την Ιεράπετρα μέσα, είναι από ένα χωριό, μου φαίνεται από την Ανατολή. Γιαννιωτάκης μήπως; Γιαννιωτάκης ναι. Από την Καλαμαύκα είναι; Ναι, παίζει ωραίο βιολί. Τώρα ένα παιδί νεαρός, μου φαίνεται πως παίζει ζερβά βιολί, αριστερό βιολί παίζει. Ο Βαρδάκης είναι αυτός. Βαρδάκης, ναι. Τώρα έχουν τα μηχανήματα. Όχι εγώ λέω αν τους έχεις ακούσει αυτούς, να μου πεις αν έχουν διαφορές από τους Στειακούς. Ε, λίγο κάτι διαφέρει, σε ορισμένα ζητήματα διαφέρουν. Εγώ από άλλους μάθαινα το όργανο, το παραίτησα, διότι το όργανο όταν δεν μάθεις τη 11

12 μουσική από δάσκαλο να μιμείσαι τον άλλο, όταν δεν συνεχίσεις μέσα στο χορό πολλές ώρες να παίζεις, δεν μαθαίνεις τίποτα. Απ ό,τι θυμάστε το βιολί είναι πιο παλιό απ τη λύρα στην περιοχή σας; Όχι, τώρα το βιολί παίζει ο Καλογερίδης. Ο Καλογερίδης πόσα χρόνια είναι που ο Καλογερίδης πέθανε το πενήντα έξι. Καλά εδώ στη Σητεία και στα Χανιά λένε πως είναι το βιολί. Εσείς τι πιστεύετε; Εγώ θυμάμαι ότι οι λυράρηδες είναι παλιοί, όπως ο Καλοχωριανός, όπως στο Γέραμο κάποιος Κατσικαλάκης, αυτά τα ξέρει πιο καλά ο Καλόμοιρος, ένας από τις Χοχλακιές, ο Χριστόφορος, ένας από το Παλαίκαστρο ο Κοϊνάς, τώρα ζει αυτός, του χει κοπεί το ένα χέρι. Λύρα παίζανε. Βιολί εγώ θυμάμαι κι έπαιζε απ τους πιο παλιούς του Λευτέρη του Ανατολιωτάκη ο πατέρας, του Ανατολιωτάκη που είναι απ την Ιεράπετρα, ήταν από την Ανατολή αυτός. Μετά έπαιζε κάποιος Σολιδάκης, του γιατρού του Νίκου ο πατέρας, του γεωπόνου του Γιώργη ο πατέρας. Αυτός έμαθε απ τον Κιρλίμπα. Από την Μαρουνιά ήταν ο Κιρλίμπας. Άλλους δεν θυμάμαι. Έχουμε διαφορετικά κομμάτια στο βιολί απ ότι στη λύρα ή παίζανε τα ίδια; Οι κοντυλιές ήταν οι ίδιες; Εσύ θα μας πεις, αν έχεις ακούσει βέβαια. Τα ίδια πρέπει να είναι. Ορισμένα γυρίσματα δεν μπορεί να τα κάνει η λύρα, αλλά μου φαίνεται πως είναι η ίδια μουσική. Δηλαδή άσχετο αν παίζουν άλλους σκοπούς στα Χανιά. Τη λύρα ποιο όργανο τη συνόδευε; Η κιθάρα πάλι όπως το βιολί; Τώρα, παλιά το νταούλι, ξέρεις το τύμπανο που λέμε. Ποιο θεωρείτε εσείς πιο δύσκολο όργανο το βιολί ή τη λύρα; Ε, αφού το είπα, αφού είναι όργανο των τυφλών, το βιολί. Το βιολί πρέπει να ψάξεις να βρεις τις νότες με το αυτί, όχι με τα μάτια. Με τα μάτια δεν διδάσκεις μουσική. Μόνο να γράψεις νότες να διαβάζεις. Πρέπει 12

13 να σαι γεννημένος, να χεις μουσικά αυτιά. Εγώ μιλώ πέντε γλώσσες. Δεν πήγα στο σχολείο πουθενά, κι ήμαθα με τ αυτιά, μουσικά αυτιά. Στα γλέντια εκτός από τις κοντυλιές τι άλλο παίζατε; Έπαιζα και το στειακό, το συρτό, το χανιώτικο, επαίζαμε το βαλσάκι, επαίζαμε το ταγκό, τα παίζαμε όλα. Παίζατε και νησιώτικα; Και νησιώτικα βεβαίως. Από πού ερχόντουσαν αυτά; Καταρχήν, η μουσική είναι μπερδεμένη να ξέρεις. Ίσως να είναι τώρα, το βιολί ίσως να προέρχεται από τα νησιά. Δωδεκάνησα εννοείτε; Ναι. Ίσως, γιατί όπως ακούω ορισμένους ρυθμούς στη Νάξο που είναι τώρα εκεί το βιολί, όταν μια στιγμή σταματήσουν εκείνο το χορό, το μπάλο, αρχίζουν ένα συρτό και είναι όπως το δικό μας. Τώρα, εμείς τους τα κλέψαμε, αυτοί μας τα κλέψανε, είναι λίγο βαθύ. Ναι, αλλά στα Χανιά; Πού βρέθηκε το βιολί εκεί; Τα Χανιά, το άκουσα προ ημερών στην τηλεόραση, έπαιζε ένα παιδί βιολί και έλεγε ότι Χανιά και Σητεία από πολλά χρόνια έχουν το όργανο το βιολί. Τώρα από τους Ιταλούς το πήραμε, από τα νησιά, υπό κατοχή ιταλική χρόνια. Αυτό δεν το γνωρίζω, είναι λίγο βαθύ για μένα. Ο κόσμος ποιον θεωρούσε καλό βιολιτζή, οργανοπαίχτη καλλιτέχνη; Όχι ποιο όνομα, αλλά όταν έπαιζε κάποιος πότε λέγανε «α, αυτός είναι πολύ καλός»; Καλά υπάρχει ένα άλλο πράμα. Υπάρχουνε πολλοί καλλιτέχνες μεγάλοι σε πολλά όργανα, αλλά υπερνικούσε η λέξη «άνθρωπος». Και μετά καλλιτέχνης. Είσαι άνθρωπος, είσαι καλλιτέχνης τα χεις όλα αυτά τα πράγματα. Δεν έπαιζε ρόλο πόσο μεγάλο ρεπερτόριο ήξερε ο καλλιτέχνης; Οπωσδήποτε μεγάλο ρόλο. Ένας να πιάσει το βιολί, όταν κάτσει στο χορό είκοσι ανθρώποι, τριάντα ανθρώποι και προσπαθούν να χορέψουν 13

14 και δεν μπορούν να χορέψουν. Ξέρεις για ποιο λόγο δεν μπορούν να χορέψουνε; Δεν δίνει τον τόνο, τον ρυθμό. Υπήρχε όμως κάποιο πράμα που όταν το έκανε ο βιολάτορας τους ενθουσίαζε αυτούς που χορεύουν; Οπωσδήποτε. Τι ήταν αυτό; Να τα τώρα, σε ανώμαλα ρήματα με μπλέκετε. Μου κάνετε τεστ στον εγκέφαλο. Τι εκτιμούσε ιδιαίτερα ο κόσμος, πεταγόταν επάνω κι έλεγε «μπράβο». Αφού έπαιζε, τα δινε όλα. Όταν ένας ξέρει όργανο, είναι επαγγελματίας, γιατί άμα είναι επαγγελματίας έχει παίξει πολλές φορές και έχει εξοικειωθεί και τα δίνει όλα και βλέπεις τα πόδια και τα συνοδεύουνε τα δάχτυλα. Και ασφαλώς επηρεάζεται απ αυτούς που χορεύουν; Οπωσδήποτε. Αν χορεύουν καλά δηλαδή; Βλέπεις στρώνει, βλέπει και γράφει κάτω χορεύοντας. Επηρεάζεστε κι εσείς όταν παίζετε; Τρομερά. Προσπαθώ να δώσω πιο πολύ ρυθμό, πιο πολύ μελωδία. Μήπως βάζετε και περισσότερα στολίδια στο παίξιμό σας για να εντυπωσιάσετε; Οπωσδήποτε. Άμα δεις τώρα ένα και λέει «παίξε μου ένα χανιώτικο, παίξε μου ένα στειακό» και πιάνει και χορεύει και κάνει άλλα των άλλων κι εσύ αηδιάζεις μέσα σου. Προσπαθείς να κάνεις κάτι, του παίζεις λίγο και του κόβεις μετά. Δηλαδή σήμερα που μας παίξατε έτσι απλά ήταν λόγω του ότι δεν είχαμε κόσμο; Όχι. Παιδιά σας ευχαριστώ, χίλια συγνώμη που δεν μπορούσα ν αποδώσω τίποτα. Εγώ παίζω βιολί καλό. Δεν έπαθα τρακ. Πολύ ωραία παίξατε. 14

15 Έχω βιολί καλό, αλλά είδα φακούς, είδα μαγνητόφωνα, είδα το μικρόφωνο μπροστά μου, κομπλάρω. Όχι πως έπαθα τρακ. Έχετε δίκιο απόλυτα. Πού να κάτσετε τώρα μια παρέα είκοσι, τριάντα άτομα δίπλα μου να ντακάρουμε τις μαντινιάδες. Ξέρεις πρέπει να ντακάρουμε, ν αρχίξομε τις μαντινάδες. Να λες εσύ τον πόνο σου, εγώ τον δικό μου. Από κει το βιολάκι να συνοδεύει το κιθαράκι κι όλα αυτά. Είναι άλλο πράμα. Αυτά τα πράγματα δεν πρέπει να γίνονται οι μαγνητοφωνήσεις. Όχι σ αυτούς που τα κάνουν επαγγέλματα. Όταν υπάρχει ένα πανηγυράκι, όταν στο τάδε χωριό γίνεται συχνά παρέες, ρακοπαρέες, εκεί θα σχεδιάσετε να κάνουμε τέτοια πράματα. Στη Ζάκρο γίνουνται καζανέματα, γίνουνται έτσι. Εκεί θα σχεδιάσετε να φέρετε τα μηχανήματα να γράψομε. Β. Πλευρά Σήμερα γίνονται πανηγύρια παραδοσιακά όπως θυμάστε παλιά; Σβήσανε όλα παιδί μου. Δηλαδή σήμερα ποια είναι η εικόνα των πανηγυριών που γίνονται στις γιορτές; Τίποτα. Στο χωριό μου γίνεται πανηγύρι στις 6 Αυγούστου. Της Μεταμόρφωσης; Ναι. Ποιους φωνάζουνε να παίξουνε, τι γίνεται; Φέρνουνε τώρα τους Χανιώτες, τους Ηρακλειώτες, Ρεθεμνιώτες, μ αυτά τα νταούλια κείνα τα μεγάλα μπαμ, μπουμ. Είναι ο βουβός σινεμάς αυτός. Κι όταν πάνε μηχανήματα στο γλέντι ή στο γάμο δεν μπορείς να μιλήσεις μεταξύ σου. Βγαίνουν τα ντεσιμπέλ και βλέπεις φράζουν τα μέσα σου. Δεν φωνάζουνε ντόπιους; 15

16 Όχι, σε ανοιχτό χώρο για να παίξεις τώρα, έχουν αλλάξει τα πράματα ρε παιδιά, σε ανοιχτό χώρο που είναι μέσα χίλια άτομα στην πλατεία μέσα εκεί θα παίξεις στο γόνα; Τ ακούει το βιολί πουθενά αν δεν βάλεις μηχανήματα; Το βιολί ήτανε παλιά σε κλειστό χώρο, σε μικρό καφενείο, σ αυτά τα πράματα. Όχι, ο Σπύρος ρώτησε γιατί δεν καλούν τους ντόπιους και καλούν τους ξένους. Είναι μόνο για τα μηχανήματα; Οπωσδήποτε ναι. Και σου λέω αυτός είναι ένας μεγάλος καλλιτέχνης, αλλά εγώ λέω, «παίξετε μωρέ δίχως μηχανήματα». Εάν υποτεθεί πως εσύ αγοράζεις μηχανήματα, ωραία μηχανήματα, θα σε καλούνε; Βεβαίως, αυτή είναι η τέχνη. Δεν κάνω εγώ τώρα σαμποτάζ, ούτε τους κατηγορώ. Αυτή είναι η τέχνη, τα μηχανήματα. Το μηχάνημα σου δίνει πολύ χρώμα μέσα, πολλά πράγματα. Το ρεπερτόριο δεν παίζει κανένα ρόλο; Παίζει κι αυτό, αλλά να παίξει σκέτα σε μεγάλο χώρο μέσα, δεν κάνει τίποτα, δεν ακούγεται τίποτα. Αν έχεις μηχανήματα, αλλά έχεις το ρεπερτόριο που λες εσύ τώρα, «παίζω κοντυλιές και παίζω και στειακό κι αυτό είναι το ρεπερτόριό μου» θα σε καλέσουνε να πας έστω κι αν έχεις μηχανήματα ή όχι, θα προτιμήσουνε ένα Ρεθεμνιώτη που παίζει και συρτό, που παίζει και σούστα; Μα κι εγώ όταν πάω στα μηχανήματα θα παίξω άλλα, όλα, νησιώτικα. Γιατί άμα ξέρεις λίγο μουσική δυο μπρόβες κανείς, το παίζεις αμέσως, οι νότες είναι οι ίδιες. Έπαιξα μια φορά, τρεις φορές με μηχάνημα, ωπ αμέσως. Διότι ότι λάθος το κάνω εγώ, το συμπληρώνει το λαούτο, το πάσο. Το καλύπτει, το θάβει. Την παλιά εποχή, όταν ήσασταν μικρός, υπήρχε αμοιβή; Πώς δεν υπήρχε αμοιβή; Πώς γινόταν η αμοιβή; Ποιος πλήρωνε, ο χορευτής πλήρωνε; 16

17 Βεβαίως. Ή αυτός που οργάνωνε το γλέντι, το γάμο; Όχι, στη μέση στο καφενείο κάθεται ο βιολιτζής με τον πασαδόρο. Παλιά χορεύανε συνέχεια αυτά τα συρτά, χανιώτικο, στειακό, τι άλλο χορό είχαμε, τον καλαματιανό. Όταν λες παλιά πότε εννοείς; Μιλάμε πριν πενήντα χρόνια. Χορεύαν συρτό τότε; Πώς; Ήταν το χανιώτικο, ο σητειακός, τι άλλο συρτό έχουμε την εποχή εκείνη. Αυτά τα πράματα ήτανε. Μπορεί να κάλαγε ένας σε γάμο προπαντός να χορεύουνε συρτό σητειακό χορό, μπορεί ν αρχίσει από τις δέκα να χορεύει μέχρι το πρωί, όχι ο ίδιος χορευτής. Τελείωνε ο ένας που χορεύει το χορό, θα πάει να βάλει τα λεφτά ή εδώ την εποχή εκείνη. Τότε δεν υπήρχε η κιθάρα να τα βάλουν μέσα στην κιθάρα, αν ήταν με νταούλι τα βάνανε κάτω ανάμεσα στις δυο καρέκλες που κάθονται, όπως ο Μανώλης κι εγώ. Εκεί βάζαν τα λεφτά. Μετά ήρθε η κιθάρα, τα βάζαν μέσα στην κιθάρα ή χαρτιά ή κέρματα. Πεντοζάλη παίζανε; Και πεντοζάλη. Σούστα; Ναι, όλα τα συρτά. Όταν έκανε ένας την παραγγελιά, μπορούσε να χορέψει ένας άλλος μαζί του; Στα χωριά μας μπορούσε, σ άλλα χωριά δεν μπορούσε, στα μέσα χωριά, όπως στα ηρακλειώτικα. Γινότανε καυγάς. Φέρνει κι αυτό ο εγωισμός, το αλκοόλ. Λέει, όμως, ο βιολιτζής, «το χορό που θα παίξω τον έχει παραγγείλει ο Μανώλης, τον έχει παραγγείλει ο Σπύρος. Κι όμως υποτασσότανε, τελείωνε αυτός, «η σειρά σου να χορέψεις τώρα κι εσύ». Εδώ, όμως, δεν γινότανε είπες; 17

18 Ε, καλά, άμα μπει μέσα άλλος πιο μεθυσμένος υποχωρούσε ο άλλος πιο αμέθυστος λιγάκι. Όχι, λέω, δεν ήταν συνήθεια να κάνουν παραγγελιές; Όχι, έπαιρνε την ντάμα ο χορευτής σταματούσε πίσω στο βιολιτζή, έστεκε μέχρι να κάνει τη βόλτα ο άλλος χορευτής, ε, κουράστηκε λιγάκι, η συνέχεια μετά, συνέχιζε τον ίδιο χορό το στειακό, ή τον πεντοζάλη, ή τον χανιώτικο. Για να το πω διαφορετικά, σηκωνόμουνα εγώ κι έλεγα στο βιολιτζή «παίξε μου ένα πηδηχτό να χορέψω με την παρέα μου», μπορούσε να πιάσει και κάποιος άλλος; Πώς, πίσω απ την παραγγελία, βεβαίως μπορούσε. Δεν απαγορευότανε; Όχι. Οι γυναίκες συμμετείχανε στα πανηγύρια, στα γλέντια; Η γυναίκα είναι πάντα η αιώνια γυναίκα. Ισότιμα; Δηλαδή κάποια γυναίκα θα μπορούσε να σηκωθεί στο χορό να χορέψει πρώτη, χωρίς να την πάρει κάποιος καβαλιέρος; Ε, βρε παιδιά, δεν είμαι και πολύ παλιός εγώ. Παλιά, βέβαια, ήταν η γυναίκα λίγο καταπιεσμένη. Δηλαδή, θα την συζητούσανε αν έκανε κάτι τέτοιο; Οπωσδήποτε ναι. Παραγγελιά μπορούσε να κάνει; Δεν νομίζω, πολύ δύσκολο. Δηλαδή στα χρόνια τα δικά μου μπορούσε να κάμει παραγγελία, αλλά πριν πενήντα χρόνια δεν νομίζω. Τα μικρά τα παιδιά τ αφήνανε να Όχι. Πού παιδιά, λέει! Τα χρόνια τα δικά μου, να μουνα δέκα πέντε χρονών, να μπω εγώ σε γλέντι. Εγώ έμπαινα επειδή έπαιζα πάσο. Να μπούνε παιδιά μέσα δέκα πέντε χρονών, δέκα εφτά χρονών, δέκα οχτώ χρονών, αδύνατο να μπουν στο γλέντι. Στο καφενείο, αδύνατο. Μπορεί να κάναν δικό τους γλεντάκι σ άλλο καφενείο, ναι. 18

19 Τα χρήματα που παίρνατε από τους χορευτές τα μοιράζατε μετά μεταξύ σας; Ναι, άμα ήτανε ο βιολιτζής καλός άνθρωπος έδινε κάτι στον πασαδόρο. Έδινε κάτι, δηλαδή τα πιο πολλά τα παιρνε Αυτός ναι, εκατό τοις εκατό. Ο βιολιτζής; Ναι. Υπήρχε κάποια σειρά με την οποία σηκωνόντουσαν να χορέψουνε; Πώς; Δηλαδή πρώτα οι μεγαλύτεροι; Όχι. Τέτοια σειρά; Δεν υπήρχε. Το ποτό τα κάνει όλα. Όταν εσύ σηκώσεις ατμούς, δεν υπολογίζεις ηλικίες. Στο γάμο υπήρχε μια τέτοια σειρά; Στο γάμο συνήθως στα χωριά Δηλαδή μετά τη στέψη. Ε, αρχινούσε το σόι του αντρογύνου, οι συγγενείς. Όχι η νύφη και ο γαμπρός; Αυτοί πρωταρχινούσαν οπωσδήποτε. Αρχινούσε η νύφη, ο γαμπρός, ο πεθερός, η πεθερά, ο πατέρας, η μάνα, όλοι και μετά οι συγγενείς και μετά ο κουμπάρος όπως γίνεται και σήμερα, άλλο αν μας τα χαλάσαν οι τηλεοράσεις και τα μαγνητόφωνα. Στους γάμους όταν σας καλούσαν, παλιότερα λέμε, υπήρχε ειδική αμοιβή, δηλαδή γινόταν παζάρι μεταξύ αυτού που σας καλούσε, που έκανε το γάμο και των οργανοπαιχτών ότι «έλα να παίξεις και θα σου δώσω». Όχι, στο γάμο αρχινίζει το γλέντι, θα σηκωθεί η νύφη κι ο γαμπρός, θα σηκωθεί να πετάξει τα χρήματα στα όργανα ο πατέρας, η μητέρα, ο πεθερός, η πεθερά, οι κουμπάροι και μετά οι συγγενείς. Δεν είχε «έλα στο γάμο μου να πάρεις τα χρήματα αυτά». Όχι. Τώρα και μια 19

20 εικοσαετία πρέπει να ναι αυτό, μπορεί και τριάντα χρόνια, είναι απ την μέσα πάντα, απ τα Μεσαπαντίτικα είναι αυτό το πράμα. Είναι το επάγγελμα, επαγγελματικά. Παλιά δεν θυμάμαι εγώ πόσο θες να ρθεις να παίξεις. Πόσους σκοπούς του γάμου είχατε; Στο γάμο είχαμε το σκοπό της νύφης. Στο στόλισμα της νύφης δηλαδή; Ναι. Τον ίδιο τον είχατε και για το στόλισμα του γαμπρού ή όχι; Του γαμπρού το στόλισμα ήταν η κοντυλιά του λα. Στο ξύρισμα; Ναι, η κοντυλιά του λα και το στόλισμα της νύφης ήτονε άλλος σκοπός, ο σκοπός της νύφης, τον παίζεις αυτόν μου φαίνεται, ένας ωραίος σκοπός, ένας συγκινητικός σκοπός. Τον παίζατε αυτόν τον σκοπό; Πώς; Αλλά σήμερα είναι πολύ δύσκολο να τα κατεβάσει όλα αυτά ο φτωχός νους. Μπορείς να μας τον τραγουδήσεις λίγο το σκοπό της νύφης να δούμε τη μελωδία; Δεν κακολογώ, έχουμε και ασθενές φύλο. Έχω μεγάλη ιστορία γραμμένη εγώ. Έχω σχέση με όλο τον κόσμο. Το κάνω αυτό το επάγγελμα χρόνια. Α, μου πατε προ ολίγου πώς εβγήκε το όνομα μαέστρος; Το 1961 έπαιζα σ ένα γλέντι στο χωριό, στη Ζάκρο, του Ευαγγελισμού, 25 του Μάρτη. Εφύγαμε από το σπίτι του εορτάζοντος, ήταν αδέρφια Ευαγγελία και Ευάγγελος, πήγαμε στο καφενείο, κόσμος πολύς. Στο γλέντι ήτονε κι ένα αντρόγυνο Ελβετοί, ήταν στο τραπέζι των εορταζόντων. Ο άντρας είχε πιοθεί. Αρχίζουμε το γλέντι, πιάνει το χορό ο Βαγγέλης που εόρταζε, δίπλα η αδερφή του, ενθουσιάστηκε ο Ελβετός και βγάνει συμβολικά, δεν θυμάμαι χαρτιά ήτανε κέρματα και λέει «αβάντι μαέστρο». Αυτό του Καραγκιόζη που λέει, στην Ελλάδα αυτός 20

21 λέει «παίξε μαέστρο». Από κει κόλλησε το παρωνόμι «μαέστρος». Και βλέπεις μες στο μαγαζί μπορεί να χω πέντε χιλιάδες, δέκα χιλιάδες φωτογραφίες, μπορεί να χω εκατό χιλιάδες επιστολές, κάρτες απ όλο τον κόσμο και να γράφουνε πίσω «μαέστρος Ζάκρος Creta». Δεν γράφουν τ όνομά μου. Λοιπόν, είπαμε τώρα το σκοπό της νύφης. (Παίζει με το βιολί το σκοπό της νύφης). Αυτό είναι. (Τραγουδάει το σκοπό). Όταν πηγαίνετε στην εκκλησία παίζετε άλλο σκοπό; Την εποχή εκείνη στα χωριά μας ουδέποτε πηγαίνανε το αντρόγυνο με τα όργανα στην εκκλησία, απού τώρα τελευταία το χουνε από μέσα απ τα ηρακλειώτικα. Δηλαδή πώς πηγαίνανε; Όχι με όργανα. Τα όργανα τα παίζανε στο σπίτι όταν το αντρόγυνο στολιζότανε. Στα δικά μας χωριά, στα δικά σας δεν ξέρω. Τα όργανα παίζανε στο σπίτι, δηλαδή ήτανε δυο δωμάτια στη μέση στο διάδρομο καθόνται τα όργανα κι ήταν στο άλλο δωμάτιο η νύφη στολιζότανε και στο άλλο δωμάτιο ο γαμπρός. Για το γαμπρό θυμάστε κάποια μελωδία, κάποιο σκοπό που παίζανε; Ναι. Σας είπα είναι ακριβώς στη νότα λα, αλλά είναι (παίζει με το βιολί το σκοπό του γαμπρού). Λέει (τραγουδάει) «γαμπρέ τη νύφη ν αγαπάς / να μη τηνε μαλώνεις» και συνεχίζει «γιατί θα σε κρεμάσομε / από το παντελόνι». Δηλαδή για τον γαμπρό παίζανε κανονική κοντυλιά του λα; Ναι. (Παίζει βιολί). Τ άλλο που λέει «γαμπρέ τη νύφη» (τραγουδάει άλλο σκοπό). Δεν είναι δικό μας αυτό. Δεν είναι... Όχι. Το λένε και τώρα σε γάμους αλλά δεν είναι δικό μας, δεν είναι στειακό αυτό. Γενικά στειακό, μήπως δεν είναι από τη Ζάκρο; 21

22 Όχι. Αυτό είναι, σας είπα δεν είμαι επαγγελματίας, ούτε ξεροκέφαλος, αυτό το τραγούδι που λένε τώρα είναι μια σαν ποίηση Μαρκοπούλου και το χουνε διασκευάσει, αλλά είναι από μέσα, ηρακλειώτικο, ρεθεμνιώτικο είναι αυτό. Όταν μετά τη στέψη λέγανε τα παινέματα της νύφης, εκεί λέγανε κάποιο σκοπό ειδικό; Να σας ειπώ ένα πράμα, δηλαδή μετά τη στέψη στο τραπέζι επάνω; Ναι. Στο τραπέζι αυτό είναι το τραγούδι της τάβλας, οπωσδήποτε, αρχινούσαν τις μαντινιάδες και λένε «νύφη μου κερανύφη μου / το πρώτο ζυμωτό σου / ζάχαρη να ν τ αλεύρι σου / και κάντιο το νερό σου». Σε τι μουσική; Αυτό δεν νομίζω να έχει ειδικό σκοπό. Είναι όπως κατεβεί του λυράρη. Κοντυλιά παίζανε; Ναι, κοντυλιά. Άλλο τα τραγούδια τα ριζίτικα, αυτά είναι απ τη μέσα μπάντα, δεν είναι δικά μας. Παλιά συνηθίζατε να πηγαίνετε να ξυπνάτε το ζευγάρι με τραγούδια; Τα «ξυπνήματα» που λένε; Αφού έχει γίνει το γλέντι, έχει περάσει η νύχτα, το πρωί της Δευτέρας. Όχι, τώρα θ απαντήσω κατάλληλα. Καταρχήν, σε ορισμένα χωριά μπορεί να ναι πιο εξελιγμένοι οι ανθρώποι, σε ορισμένα μπορεί να ναι πιο χαμηλού επιπέδου, πνευματικού εν πάση περιπτώσει, αλλά δεν νομίζω ότι ήτανε ορθό να πας μετά τα ξυπνήματα. Εκείνη την ώρα θέλανε κι αυτοί οι κακομοίροι. Εκείνη την εποχή να τώρα το περίμενα να μου το ξεφουρνήσεις, εκείνη την εποχή δεν υπήρχε ο αρραβώνας να πουν να είναι ο γάμος να χουν τελειώσει τα πάντα. Περίμενε ο κακομοίρης ο γαμπρός Αλλού τα κάνανε όμως, γι αυτό σε ρωτάω. 22

23 Ένα λεπτό, αυτοί ήταν ξεθυμασμένοι. Επερίμενε ο γαμπρός ο κακομοίρης να τελειώσει γρήγορα-γρήγορα το γλέντι να πάει να κάμει τη δουλειά του ο άνθρωπος. Πάντως δεν ξέρετε κάποιο σκοπό γι αυτό; Όχι. Αυτά παιδί μου τα βγάνεις, κείνη την ώρα βγαίνουν οι σκοποί. Άμα δεις το αντρόγυνο κι είναι χαρούμενο. Πόσες μέρες κρατούσε το γλέντι του γάμου; Καμιά φορά και μια βδομάδα, αλλά συνήθως τρεις μέρες. Εξαρτάται πόσο μισούσαν τον γαμπρό, δεν τον αφήναν να φύγει. Όσο κρατούσε το γλέντι ο γαμπρός δεν το κουνούσε από κει, έτσι; Μα δεν έχεις ακούσει την παροιμία, δεν τ άκουσες ποτέ εκειό το πράμα, λέει «ήκλασε η νύφη εσχόλασε ο χορός». Να κι αν δεν το περίμενες τώρα να το. Άμα το αντρόγυνο ήθελε να φύγει μετά σιγά-σιγά το διαλυούσανε. Είντα να κάνανε, να ξανοίγουνε τους τοίχους οι ανθρώποι. Λέει το αντρόγυνο να πάει στη δουλειά του. Συγνώμη για το θράσος μου αλλά εσείς με πιέζετε. Ξέρεις τον κύριο Μανώλη πότε τον γνώρισα; Θα την πω την ιστορία, να την πω; Όχι τώρα. Ε, κάντε με ερωτήσεις. Για πέστε μου το βιολί πώς το κουρδίζετε εσείς; Έχεις διαπασών και το κουρδίζεις; Όχι. Με το αυτί; Ποτέ. Αφού καμιά φορά που βγάνουν απ την τσέπη οι καλλιτέχνες εκείνο το πράμα το σφυριχτράκι, πώς το λένε εκείνο; Το διαπασών. Και λέω, «είναι το βιολί κουρδισμένο, για παίξε μου το μι». Το ίδιο, όλα, σαν να χω μέσα μου κάτι. Χωρίς διαπασών, δηλαδή μόνος σας; 23

24 Με τ αυτί παιδί μου. Όταν παιδί μου δεν έχεις μουσικό αυτί, μη προσπαθήσεις ποτέ σου να μάθεις μουσική. Μπορεί να μάθεις να διαβάζεις, να γράφεις. Παιδιά δεν σας διαβάλλω απ το επάγγελμά σας, αλλά ο άνθρωπος γεννιέται για κάθε επάγγελμα. Χαρά σε μένα αν το όργανο αυτό το συνέχιζα να το μάθω. Όχι πως θα χα κάνει εκατομμύρια. Την τελευταία χορδή την αλλάζατε ποτέ από μι να την κάνετε ρε; Άμα σπάσει ναι. Όχι, άλλο θέλει να σε ρωτήσει ο Σπύρος. Να στο πω πιο απλά. Υπήρχε περίπτωση που έπρεπε να παίξετε μια μελωδία, ένα σκοπό και ν αλλάξετε το κούρδισμα του βιολιού. Για πες μου τις νότες του βιολιού. Ποιες είναι οι χορδές; Μι, λα, ρε, σολ. Υπήρχε περίπτωση ν αλλάξεις το κούρδισμα αυτό; Όχι. Μα γιατί κύριε ν αλλάξει. Συγνώμη είστε μουσικός; Υπάρχουν περιπτώσεις και στα νησιά. Όχι, μόνο στο Καβούσι κάνουν ένα κούρδισμα παράξενο. Ναι και στο Καβούσι, για να παίξεις το Καβουσανό σκοπό πρέπει ν αλλάξεις το κούρδισμα. Αυτό ρώτησε ο Σπύρος. Το κάνει, όμως, λάθος αυτό το κούρδισμα, αφού το φτιάχνει με τα δάχτυλα τις νότες αυτές. Πού πιάνει το λα, κάντο παραπέρα να το βρει. Το κάνει πολύ λάθος αυτό που κάνει, καταρχήν, αφού κάνει άλλο κούρδισμα δεν βγάνει τίποτα. Στα γλέντια θα ήθελα να σας ρωτήσω, εκτός από τον ψυχαγωγικό χαρακτήρα, δηλαδή να πάμε να χορέψουμε, να διασκεδάσουμε, νομίζετε ότι είχε κάποιο άλλο σκοπό το γλέντι; Δηλαδή εξυπηρετούσε κάποια άλλη σκοπιμότητα; Βαθύ αυτό, είμαι αγράμματος, αλλά θα μπορέσω να τ απαντήσω. Βαθύ, πολύ βαθύ αυτό. Δεν υπήρχε άλλη διασκέδαση τα παλιά χρόνια. Εκτός απ αυτό. 24

25 Υπήρχε ο λόγος να πιάσει ο νέος την κοπέλα του, να σιμώσει, να της πιάσει το χέρι, να δει ο ένας στα μάτια τον άλλο. Γιατί τα μάτια δείχνουν την καρδιά που πρέπει ν αγαπήσεις. Τακ και χτυπάς την καρδιά και μετά γίνεται η αντανάκλαση. Ναι κοπέλα μου, αυτός ήταν ο σκοπός τότε. Τώρα τίποτα. Τώρα έχουν τα πάντα τελειώσει. Παλιά ήταν αυτό, να γίνει το γλέντι, να πάει ο γείτονας, ο ξάδερφος, να καλέσει την τάδε κοπέλα, τη γειτόνισσα, τη φίλη κι η γκόμενα στη μέση, φέρε την άλλη κοπέλα από κει γίνεται το γλέντι, για το σκοπό αυτό ήτανε όλα. Ήταν σημείο συνάντησης; Ναι. Συνάντησης, οπωσδήποτε. Γι αυτό υπήρχε κι αγάπη τότε, τώρα τελειώσαν όλα. Και όταν είχατε να πούμε ένα παράδειγμα. Κάποιος πλούσιος ήθελε μια κοπέλα, ενδιαφερόταν γι αυτή, μπορεί να ταν γιος του παπά, να χε καλή κοινωνική θέση, οικονομική. Και ενδιαφερόταν για την ίδια κοπέλα κι ένας νέος, αλλά φτωχός. Νέοι κι οι δυο, αλλά φτωχός και πλούσιος. Θα μπορούσε κάποιος που ήτανε φτωχός και δεν είχε την κοινωνική θέση να του φάει την κοπέλα μόνο με μία μαντινάδα, ή με το τραγούδι του; Δεν έχεις ακούσει τη λέξη, «έρωτας ανίκατε μάχα». Αυτό είναι παιδί μου. Τα χρήματα στον έρωτα δεν μετράνε. Μπορεί να την παντρευτεί Δεν λέει για τα χρήματα, για τη μουσική λέει. Δηλαδή η μουσική να βοηθάει με τέτοιο τρόπο ώστε μόνο με τη μουσική Δεν μου το πες. Με μια μαντινάδα σου είπε να την φάει κάποιος άλλος. Όχι, καμιά φορά οι οργανοπαίχτες είχανε πολλές ερωτικές επιτυχίες και σήμερα υπάρχει αυτό, αλλά δεν νομίζω επειδή εγώ αγαπώ εσένα, ένα παράδειγμα, και ο κύριος είπε μια μαντινιάδα ερωτική, δεν νομίζω. Γιατί είπες πλούσιος με φτωχό, μπορεί την κοπέλα να την πάρει ο πλούσιος, 25

26 να τελειώσω με κείνο, αλλά ο γάμος δεν θα στερεώσει. Νικά ο έρωτας πάντοτε. Ας το θέσουμε αλλιώς. Δύο φτωχοί, ο ένας τραγουδάει, ο άλλος δεν τραγουδάει. Ε, εκεί τώρα κάνει κουμάντο η κοπελιά. Δεν νομίζω ότι το τραγούδι, μπορεί κάτι. Εγώ έπαιζα μαντινιαδάκια σε όμορφες κοπέλες, ε, μου χαμογελούνε, να μου φιλήσουνε αλλά δεν έχει. Καλά εγώ είμαι και μια ολιά απαίσιος εν πάση περιπτώσει. Ορισμένοι καλλιτέχνες, βέβαια, έχουνε επιτυχίες, αλλά εγώ Κι εγώ είχα με τις Γαλλίδες, είχα πολλές επιτυχίες. Αλλά άλλο το έθεσες, με τον πλούσιο, με το φτωχό, τέτοια όχι. Αν έπαιζε, δηλαδή, κάποιος ένα όργανο δεν είχε περισσότερη Ναι κέρδιζε, αλλά όχι πολλές, μην ακούτε. Τώρα στο γλέντι μπορούσατε να λύσετε διαφορές, να λέει ο ένας μια μαντινάδα, ν απαντάει ο άλλος; Πώς; Ήταν δηλαδή τρόπος να λύσετε διαφορές; Και μετά ερχότανε μετά το ξύλο, τρέλες, παλιές ιστορίες αυτές. Οι καυγάδες γινόντουσαν, ο τσακωμός απάνω στην μαντινάδα. Ή μπορούσαν να λυθούνε διαφορές; Πώς δεν μπορούσανε, ναι. Να χουν κάποια παρεξήγηση και με το Με την μαντινιάδα, ο πιο ποιητής ενικούσε. Θα πούνε δυο, τρεις, τέσσερις μαντινιάδες, τον κατατροπώνει, δεν έχει άλλο ν απαντήσει, τελειώνει, νικητής είμαι εγώ. Οι άνθρωποι είναι όπως τα ζώα. Θυμάσαι καμιά τέτοια περίπτωση, ένα τσακωμό που να είπε κάποιος μια μαντινάδα και να απάντησε ένας άλλος στη μαντινάδα του αυτή και να τον αποστόμωσε και να μην μπορούσε να πει τίποτε. Θυμάσαι καμιά τέτοια περίπτωση; Πολλές φορές. Θυμάσαι να μου πεις μια τέτοια μαντινάδα; 26

27 Πώς να την πω τώρα, πού να τα θυμηθώ όλα; Μα σήμερα μου κάνετε μεγάλη ιστορία κι ήρθα απροετοίμαστος. Τι μου δημιούργησες Μανώλάκι, αυτά δεν μου τα πες να ρθω ετοιμασμένος, δεν μου τα είπες. Και να στα έλεγε δεν θα ξερες τι θα σε ρωτήσουμε; Υπάρχουνε πολλές μαντινιάδες, αλλά πού να τις θυμηθώ τώρα όλες. Αν θυμάσαι καμιά. Πού να κατέβουνε τώρα, έχουμε και φυσιολογική φθορά. Ε, νέος είσαι ακόμα. Μα δεν είμαι γέρος, αλλά δεν είμαι πια νέος. Αλλά έχουμε φυσιολογική φθορά, πού να θυμηθώ τώρα, δεν είναι εύκολο. Καλά δεν πειράζει. Πάντως, γινότανε τέτοια. Παναγία μου και σήμερα γίνονται. Τώρα υπάρχουν περιπτώσεις που τραγουδάνε και όταν τραγουδάνε κάποια τραγούδια, απαγορεύεται να παίξουνε με όργανα; Όπως στα ριζίτικα, ας πούμε, που δεν συνοδεύονται με όργανα. Στη μεριά μας δεν νομίζω, όχι. Στην επαρχία της Σητείας, δεν νομίζω. Το όργανο συνοδεύει τον τραγουδιστή και ο τραγουδιστής το όργανο. Γι αυτό σας είπα ότι σήμερο δεν υπάρχει τίποτα. Γρίτσι, γρίτσι, γρίτσι, δεν μπορείς να κάνεις τίποτα, διότι τραγουδώντας εσύ, εγώ συνοδεύω εσένα. Που παίρνει ο άλλος το τραγούδι, εγώ συνοδεύω και ανανεώνεται, ένας κύκλος γίνεται. Όταν εγώ παίζω σ ένα ρομπότ, δεν είναι τίποτα. Συνοδεύεις τη μουσική. Το βιολί πιστεύετε στις μέρες μας έχει κάποια πτώση, υποχωρεί σε σχέση με τη λύρα; Σας είπα, το βιολί έσβησε. Γιατί έγινε αυτό; Σας είπα ότι έγινε ίδιο, τα μηχανήματα τα σβήσαν όλα. Ναι, αλλά η λύρα γιατί δεν έσβησε κι έσβησε το βιολί; Διότι από δω και μέσα το εξασκούνε επάγγελμα αυτό, είναι οργανωμένοι, δηλαδή είναι ένας σύλλογος. 27

28 Δηλαδή οι επαγγελματίες προτιμούν να προωθούν τη λύρα Και το βιολί το προτιμούν όταν είναι ένας καλός καλλιτέχνης κι έχει και μηχανήματα, οπωσδήποτε. Μπορώ να ρωτήσω κάτι, γιατί στα Χανιά νομίζεις ότι δεν έσβησε το βιολί, στην Κίσσαμο που παίζεται όπως παλιά, παίζεται και σήμερα και επαγγελματικά και ερασιτεχνικά, γιατί συμβαίνει αυτό, ενώ στα μέρη εδώ στη Σητεία δεν έγινε κι έσβησε; Μήπως είναι και θέμα εγωισμού; Ό,τι νομίζεις, δεν ξέρω. Μήπως είναι θέμα εγωισμού και είναι καλός εγωισμός αυτός. Κι αυτοί εξασκούν το επάγγελμα με τα μηχανήματα με το βιολί. Κι είναι το ίδιο. Και δω ένας καλός βιολιτζής, να παίζει καλό βιολί και πάλι τα μηχανήματα όπως είπαμε προτιμούνται στην επαρχία μας, δεν θα φέρουν τους άλλους. Δηλαδή δεν υπάρχει κανείς βιολιτζής εδώ στην επαρχία που θα μπορούσε να χει μηχανήματα; Δηλαδή ήταν οικονομικό θέμα τα μηχανήματα και δεν τα πήρε κανείς; Δεν νομίζω, κανείς στην επαρχία Σητείας τώρα και μια δεκαετία, δεν λέω πριν που δεν υπήρχαν μηχανήματα, μια δεκαετία δεν έχει εξασκήσει το επάγγελμα. Κανείς. Επαγγελματικά να παίζει δηλαδή. Δεν θέλουν να είναι επαγγελματίες βιολιστές; Δεν ξέρω γιατί, δεν νομίζω να μη το θέλουνε, δεν ξέρω γιατί δεν ριζώθηκε το πράγμα αυτό εδώ. Κανείς εδώ στη Σητεία στα χωριά μας Ζάκρο, Παλαίκαστρο, Σητεία και τα υπόλοιπα χωριά Μουλιανά μέσα εδώ, δεν είναι κανένας να πάει σε γλέντι να έχει μηχανήματα, μεγάφωνα, όπως τα σύγχρονα μηχανήματα. Δεν ήταν κανένας. Υπάρχουνε σήμερα εδώ επαγγελματίες στην περιοχή που να ζούνε αποκλειστικά; Στη Σητεία δεν νομίζω, κανείς. Δηλαδή όλοι είναι ερασιτέχνες και λέει έγινε μία βάφτιση, άμα είναι η βάφτιση μεγάλη θα φέρουμε όργανα. 28

29 Τηλεφωνούν στο Ηράκλειο στον οργανισμό, στον σύλλογο «στείλε μου τον τάδε λυράρη». Κανείς δεν παίζει τώρα και μια δεκαετία και να παίξει πάλι βιολί μπορεί να δανειστεί. Όχι πως δεν έχει χρήματα ν αγοράσει μηχανήματα. Θα πάρει μηχανήματα από ένα φίλο του να παίξει. Δεν έχει τώρα επαγγελματίες βιολιτζήδες, είναι όλοι ερασιτέχνες. Για σας ο καλός καλλιτέχνης τι πρέπει να διαθέτει, εκτός από ανθρωπιά; Ανθρωπιά, καλλιτέχνης σημαίνει όταν είσαι άνθρωπος τα χεις όλα. Ύστερα, βέβαια, αυτό είναι χάρισμα για να μάθεις μουσική. Ο επαγγελματίας, ο αυτοδίδακτος είναι χάρισμα. Έχετε ακούσει ποτέ να λένε ότι κάποιος παίζει πάρα πολύ ωραία και δεν μπορούν να το εξηγήσουν αυτό αλλιώς και να λένε, σαν εικασία, ότι έμαθε να παίζει αυτός το βιολί από νεράιδες δηλαδή είναι τόσο χαρισματικός άνθρωπος που δεν μπορεί να έμαθε από άνθρωπο να παίζει έτσι. Αυτά παιδί μου είναι έμφυτα, σας το είπα. Το λένε δηλαδή αυτό εδώ στην περιοχή; Πώς δεν το λένε, εγώ έχω ακούσει πολλούς στην παρέα που καθόμαστε, μιλάω τώρα όχι πέντε, δέκα χρόνια, πολλές φορές λέει «να ξερε την αξία του» σε μένα που μαι άλλη παρέα και λέει «να ξερε την αξία του ο μαέστρος». Παλιά έπαιζα ωραίο βιολί εγώ. Να στο πω διαφορετικά. Εγώ έχω καταγράψει κάπου μια ιστορία, ένα έθιμο. Β. ΚΑΣΣΕΤΑ Α. Πλευρά Ένα έθιμο ότι αν θέλεις να γίνεις καλός λυρατζής, για λύρα μιλάγανε θα πας σ ένα σταυροδρόμι και θα κάνεις ένα κύκλο, θα κάτσεις στη μέση, θα πιάσεις τη λύρα και θα ρθουν, λέει, νεράιδες και κάτι γίνεται εκεί 29

30 πέρα και θα μάθεις τη λύρα και θα γίνεις σπουδαίος. Υπάρχει καμιά τέτοια παράδοση εδώ στην περιοχή μας; Εσείς αυτό το πιστεύετε; Όχι, δεν λέω ότι το πιστεύω, εγώ σε ρωτάω αν υπάρχει καμιά τέτοια παράδοση. Εγώ πρώτη φορά το ακούω. Εντάξει, αυτό ήθελα να μου πεις. Αυτά είναι όλα έμφυτα και με το χρόνο αρχινάς και εμπλουτίζεις αυτό που σου χει ο Θεός χάρισμα δοσμένο, ακούς μετά από κάποιον κάτι και το συμπληρώνεις. Τους μουσικούς τους θεωρούνε σε καλή κοινωνική τάξη, δηλαδή πού τους κατατάσσουν, τους θεωρούν παρακατιανούς; Άκουσε κοπέλα μου, ο μουσικός είναι το λεπτότερο ον της γης. Δεν ρωτάμε τι πιστεύεις εσύ, ο κόσμος πού τον κατατάσσει; Ορισμένοι τον κατατάσσουν σε μεγάλο σκαλοπάτι και ορισμένοι πολύ χαμηλά, αλλά παίζει σημασία τι άνθρωπος είναι αυτός που παίζει το όργανο που χει. Θες να είσαι επιστήμονας, πρέπει να είσαι άνθρωπος πρώτα. Δηλαδή ένας γονιός, ας πούμε, στο χωριό σου, αφήνει το παιδί του εύκολα να μάθει βιολί ή φοβάται μήπως αν θα γίνει βιολιτζής, θα ναι για τα πανηγύρια; Αυτό παλιά υπήρχε, ναι. Τώρα όχι, νομίζω πως ο γονιός θα το χει καμάρι. «Το παιδί μου θα κάτσει στο γλέντι» να πει «να παίζει» να μην είναι κανείς, όπως εμένα τώρα στα όργανα. Είναι για το γονέο μεγάλο προτέρημα. Παλιότερα, όμως, ήταν διαφορετικά τα πράγματα; Ε, ναι, παλιότερα σου λέει το παιδί μου θα το κάνω μπουζουξή, βιολιτζή. Ξενυχτάγανε, θα κάναν οικογένεια. Όμως, αν ήθελε ν ασχοληθεί αποκλειστικά με τη μουσική, τι γινότανε; Θα τον παρότρυνε ή θα του λεγε όχι; 30

31 Οπωσδήποτε αν ο γονέος είχε σχέση, ήταν προπατορικό του το πράμα αυτό οπωσδήποτε τον ωθούσε. Γιατί ορισμένοι την παλιά εποχή ζήσαν οικογένειες, όπως σας είπα ο Καλοχωριανός απ τη Ζήρο, τον ξέρει ο Μανόλης, είχε δώδεκα παιδιά. Και έζησε τα παιδιά του από τη λύρα και έκανε μεγάλη περιουσία. Άμα είναι οικογενειακό, κληρονομικό, ναι, οπωσδήποτε τον παρότρυναν. Οι πιο πολλοί γονείς που χουν παιδιά, που τον καλλιτέχνες, λυράρηδες, μπουζουξήδες οπωσδήποτε τα παιδιά έχουν το αίμα το ίδιο. Δυο δείγματα, μαθαίνει, προχωρεί μετά. Ορισμένοι πάλι που βλέπουν ότι οι πιο πολλοί καλλιτέχνες, μπουζουξήδες, τελευταία, γιατί η μουσική είναι αλκοόλ, τσιγάρο, γι αυτό δεν κρατάμε και πολύ εμείς. Φεύγουν πολλοί, δηλαδή αυτοί οι επαγγελματίες σβήνουν στα πενήντα, εξήντα. Παλιότερα αλλά και τώρα θεωρείτε εσείς ότι η μουσική παίζει πρωταρχικό ρόλο σε κάποια γεγονότα της ζωής; Δηλαδή παλιότερα ίσως αν δεν στολίζαν τη νύφη με τα όργανα και δεν λέγανε αυτά που έπρεπε να πουν θεωρούσανε ότι δεν είχε γίνει κανονικά το στόλισμα. Ναι, μεγάλη σημασία. Σου λέει είναι πολύ παρακατιανοί ανθρώποι, ούτε τα όργανα πήραν ούτε τίποτα. Όχι, να μην το νιώθουν οι ίδιοι μέσα τους ότι δεν έγινε αυτό το γεγονός; Ναι, δεν έγινε σωστό αυτό. Υπάρχει αυτό ακόμα και σήμερα; Δεν νομίζω. Καταρχήν σήμερο δεν νομίζω να παίζουνε στα μέρη μας εκεί πέρα που γίνονται γάμοι, σας είπα ότι καταρχήν δεν πάνε όργανα ντόπια. Πάντως πηγαίνουνε όργανα. Ναι, έρχονται αυτοί οι ξένοι, ναι αλλά τι, παίζουνε τώρα κάτι παράξενα πράματα τα οποία δεν τα καταλαβαίνεις. Εμείς έχουμε άλλα τραγούδια. Κάνουνε γλέντι σήμερα με ηχογραφημένη μουσική, κασέτες; Η νεολαία τι κάνει παιδί μου; Γίνεται αυτό; 31

32 Δυστυχώς, αυτό γίνεται. Και πιάνει η μουσική, κλιτς, κλατς να τη. Δεν είδες τι κάνουνε; Καλά εσύ δεν φαίνεσαι τέτοιος άνθρωπος, λέω η νεολαία. Πάει στα νυχτερινά κέντρα που φεύγει το πρωί και βλέπεις και φυσά από κει τα μαλλιά με τα μηχανήματα το βράδυ. Τι κάνει το παιδί, τρελάθηκε. Φυσά από δω, φυσά από κει. Δυστυχώς τελειώσαμε. Σε κουράσαμε πολύ, αλλά σ ευχαριστούμε. 32