ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Π.Μ.Σ. «ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ»

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Π.Μ.Σ. «ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ» «Η Σειρά Προτασιακών Όρων στην Ελληνική Νοηματική Γλώσσα» Πτυχιακή εργασία της Παναγιώτας-Μαρίας Κασβίκη Επιβλέπων: κ. Κοτζόγλου Γεώργιος Μέλη της εξεταστικής επιτροπής: Μέλος 1. κ. Σαπουντζάκη Γαλήνη (Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας) Μέλος 2. κ. Βλάχου Ευαγγελία (Πανεπιστήμιο Αιγαίου) ΡΟΔΟΣ, Ιανουάριος

2 «Οι απόψεις που διατυπώνονται στην παρούσα πτυχιακή εργασία εκφράζουν αποκλειστικά τη συγγραφέα» 2

3 «Ό,τι ονομάζουμε αρχή συχνά είναι το τέλος και το να δίνεις ένα τέλος είναι να κάνεις μια αρχή. Από το τέλος ξεκινάμε. Και κάθε φράση και πρόταση που είναι σωστή (όπου κάθε λέξη είναι εκεί που αρμόζει, παίρνοντας τη θέση της για να στηρίξει τις άλλες, η λέξη ούτε διστακτική ούτε επιδεικτική, μια εύκολη συναλλαγή ανάμεσα στο παλιό και το καινούργιο, η κοινή ορθή χωρίς να ναι χυδαία, η συμβατική λέξη ακριβής αλλά όχι σχολαστική, το τέλειο ταίρι χορεύοντας μαζί) κάθε φράση και κάθε πρόταση είναι ένα τέλος και μια αρχή, κάθε ποίημα ένας επιτάφιος. Και οποιαδήποτε πράξη είναι ένα βήμα προς το ικρίωμα, τη φωτιά, βαθιά στο λαρύγγι της θάλασσας ή προς μια πέτρα δυσανάγνωστη: κι από κει είναι που ξεκινάμε.» T. S. ELIOT 5 ο μέρος από το Little Gidding από την ποιητική συλλογή Four Quarters Μετάφραση: Βλαβιανός Χάρης 3

4 Ευχαριστίες Η παρούσα διπλωματική εργασία πραγματοποιήθηκε στο Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγίου, στο πλαίσιο του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών με τίτλο Γλωσσολογία της Νοτιοανατολικής Μεσογείου. Για να ολοκληρωθεί η παρούσα διπλωματική εργασία η πολύτιμη βοήθεια ορισμένων προσώπων υπήρξε καταλυτική. Αρχικά θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή Γλωσσολογίας και επόπτη μου κ. Κοτζόγλου Γεώργιο, που δέχθηκε να αναλάβει την επίβλεψη της εργασίας αυτής καθώς επίσης και για τη συνεχή του καθοδήγηση ώστε να ολοκληρωθεί. Ευχαριστώ θερμά την καθηγήτρια Γλωσσολογίας & Ελληνικής Νοηματικής Γλώσσας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας κ. Σαπουντζάκη Γαλήνη που δέχθηκε να συμμετάσχει στην τριμελή επιτροπή της διπλωματικής μου εργασίας. Η βοήθεια και η συμβολή της ήταν ουσιαστική και πολύτιμη. Επίσης, θα ήθελα ευχαριστήσω και την καθηγήτρια Γλωσσολογίας κ. Βλάχου Ευαγγελία, για την άψογη συνεργασία που είχαμε κατά τη διάρκεια της πορείας μου στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών και για όλη τη βοήθεια που προσέφερε για την ολοκλήρωση της διπλωματικής αυτής εργασίας. Τέλος, θα ήθελα να εκφράσω θερμές ευχαριστίες στους φίλους μου Κική και Πέτρο για τη συνεχή τους βοήθεια, καθώς στο Χάρη για τη μεγάλη του στήριξη. Οφείλω βαθειά ευγνωμοσύνη στη μητέρα μου η οποία με ενθάρρυνε και με στήριζε καθ όλη τη διάρκεια σύνταξης της διπλωματικής εργασίας αυτής, γι αυτό και της την αφιερώνω. 4

5 Περίληψη Η παρούσα διπλωματική εργασία ασχολείται με τη γλωσσολογική περιγραφή της σειράς των προτασιακών όρων της Ελληνικής Νοηματικής Γλώσσας (στο εξής ΕΝΓ). Το πρώτο κεφάλαιο περιλαμβάνει το εισαγωγικό μέρος της εργασίας αυτής. Παρουσιάζονται πρωτίστως ο ορισμός της νοηματικής γλώσσας (στο εξής ΝΓ) και η εκπαίδευσης των κωφών εν γένει μέσα από μια σύντομη ιστορική αναδρομή και εν συνεχεία επεξηγούνται οι σημαντικότερες έννοιες-ορισμοί που θα αναφερθούν στα επόμενα κεφάλαια προς διευκόλυνση του αναγνώστη. Στο δεύτερο κεφάλαιο επιχειρείται μια σύντομη αναφορά της γλωσσολογικής έρευνας που έχει διεξαχθεί για την ΕΝΓ, καθώς επίσης μια μικρή ανάλυση των βασικών μορφολογικών της χαρακτηριστικών, σύμφωνα με τις μέχρι σήμερα μελέτες. Το τρίτο κεφάλαιο αφορά τη σειρά των προτασιακών όρων των φωνούμενων γλωσσών. Αρχικά γίνεται μια γενική περιγραφή της σειράς προτασιακών όρων στις φωνούμενες γλώσσες μέσα στο θεωρητικό πλαίσιο της γενετικής γραμματικής βάσει τυπολογικών μελετών και εν συνεχεία περιγράφεται συνοπτικά η συντακτική δομής της ελληνικής γλώσσας και η βασική της σειρά μέσα από τα κριτήρια που την καθορίζουν. Το τέταρτο κεφάλαιο επικεντρώνεται κυρίως στη σειρά των προτασιακών όρων της ΕΝΓ. Αρχικά περιγράφεται η τυπολογική μελέτη των νοηματικών γλωσσών και έπειτα αναφέρονται συνοπτικά οι έρευνες που έχουν γίνει για τη σειρά και τη βασική σειρά των προτασιακών όρων στις ΝΓ στον κόσμο. Εν συνεχεία, αναλύεται ο τρόπος με τον οποίο έγινε η επιλογή των φυσικών ομιλητών ΕΝΓ καθώς επίσης και η συλλογή των δεδομένων προκειμένου να γίνει μετέπειτα η μικρή επεξεργασία ώστε να εξαχθούν ορισμένα ενδεικτικά συμπεράσματα της σειράς των προτασιακών όρων στην ΕΝΓ. 5

6 Abstract The present study analyses the word order of Greek Sign Language (GSL) in a linguistic point of view. In the first section, along with the introduction, Sign Language is defined (SL) as well as the education of the deaf. Additionally, this research paper brings the reader s attention to the historical background of deaf education. It also takes into account the most important definitions of this area of study. Secondly, both current linguistic researches conducted for GSL and its main morphological characteristics are briefly examined. As far as the third section is concerned, word order in spoken languages is investigated. Word order in spoken languages is explored through the theoretical context of generative grammar. Moreover, typological studies, the syntactic structure of Modern Greek and its word order are taken into consideration Furthermore, the fourth section focuses on the word order of GSL. The typological studies of Sign languages are described and the research papers completed about word order and basic word order of SL around the world are scrutinized. What is more, the method used to select participants who are GSL natural speakers, and data collection are analyzed, in order to process them in a later stage and reach conclusions for word order in GSL. 6

7 Συντομογραφίες Προκειμένου να αποφευχθούν τυχόν συγχύσεις κατά την ανάγνωση της παρούσας διπλωματικής εργασίας, παρακάτω παρατίθενται οι συντομογραφίες που θα χρησιμοποιηθούν. Συντομογραφίες νοηματικών γλωσσών ΝΓ ΕΝΓ ASL BSL DGS NGT LSF LSQ ISL MSL LSB SSL Υ Ρ Α Νοηματική Γλώσσα Ελληνική Νοηματική Γλώσσα Αμερικάνικη Νοηματική Γλώσσα Βρετανική Νοηματική Γλώσσα Γερμανική Νοηματική Γλώσσα Νοηματική Γλώσσα της Ολλανδίας Γαλλική Νοηματική Γλώσσα Νοηματική Γλώσσα του Κεμπέκ Νοηματική Γλώσσα του Ισραήλ Νοηματική Γλώσσα του Μεξικού Βραζιλιάνικη Νοηματική Γλώσσα Σουηδική Νοηματική Γλώσσα Υποκείμενο Ρήμα Αντικείμενο Τα κεφαλαία γράμματα χρησιμοποιούνται για να αναφερθούν τα νοήματα. Όταν ένα νόημα δεν μπορεί να αποδοθεί με μια μόνο λέξη στα νέα ελληνικά χρησιμοποιούνται παύλες ανάμεσα στις λέξεις π.χ. ΑΝΕΒΑΙΝΩ-ΣΚΑΛΑ, ΣΠΙΤΙ ΠΕΡΤΑΤΩ-ΓΥΡΩ 7

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1. Τι είναι νοηματική γλώσσα Ορισμός Ελληνική Νοηματική Γλώσσα (ΕΝΓ) Στοιχεία της εκπαίδευσης των κωφών που επηρέασαν τη μελέτη της νοηματικής γλώσσας Σημαντικές έννοιες ορισμοί της νοηματικής γλώσσας ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ 2.1. Γλωσσολογική Έρευνα στην ΕΝΓ Βασικά Μορφολογικά Χαρακτηριστικά της ΕΝΓ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ - ΣΕΙΡΑ ΤΩΝ ΠΡΟΤΑΣΙΑΚΩΝ ΟΡΩΝ ΦΩΝΟΥΜΕΝΩΝ ΓΛΩΣΣΩΝ 3.1. Τυπολογία της σειράς των προτασιακών όρων των φωνούμενων γλωσσών Λειτουργική προοπτική της Πρότασης (Functional Sentence Perspective) για τη σειρά όρων στην ελληνική γλώσσα Η βασική σειρά των προτασιακών όρων στην ελληνική γλώσσα Κριτήρια που καθορίζουν τη σειρά των προτασιακών όρων στην ελληνική γλώσσα Στατιστική Μαρκάρισμα Συντακτική Δομή ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ Η ΣΕΙΡΑ ΤΩΝ ΟΡΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ 4.1. Τυπολογία των νοηματικών γλωσσών Βασική σειρά προτασιακών όρων των νοηματικών γλωσσών Βασική σειρά προτασιακών όρων στην ΕΝΓ Συλλογή δεδομένων Προφίλ νοηματιστών Μεταγραφή δεδομένων μέσω του λογισμικού ELAN Αποτελέσματα της μεταγραφής σε σχέση με τη σειρά των προτασιακών της ΕΝΓ στο δείγμα των προτάσεων..48 Θέση υποκειμένου.48 Θέση αντικείμενου.48 Σειρά Αντικειμένου και τύπος ρήματος 48 Θεματοποίηση (topic comment) Συμπεράσματα του κεφαλαίου ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

9 1. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ - ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η διπλωματική αυτή εργασία μελετά τη σειρά των προτασιακών όρων της ΕΝΓ από γλωσσολογική σκοπιά στην φωνούμενη κοινή νέα ελληνική και γενικότερα στις νοηματικές γλώσσες του κόσμου μέσα από τυπολογικές μελέτες. Η μελέτη της σειράς προτασιακών όρων της ΕΝΓ θα γίνει μέσα από προτάσεις, οι οποίες αποδίδονται από ορισμένους φυσικούς χρήστες της ελληνικής νοηματικής γλώσσας, οι οποίοι έχουν επιλεχθεί βάσει συγκεκριμένων κριτηρίων που θα αναλυθούν εκτενέστερα σε σχετικό κεφάλαιο. Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η εξαγωγή κάποιων συμπερασμάτων για τη συντακτική δομή της ΕΝΓ. Η σειρά των προτασιακών όρων σε μια γλώσσα διερευνάται στο γλωσσολογικό επίπεδο της συντακτικής ανάλυσης. Σύμφωνα με τη Φιλιππάκη-Warburton (1992: 95), ο τρόπος και οι κανόνες σύμφωνα με τους οποίους οι λέξεις συνδυάζονται, «συντάσσονται» δηλαδή, μέσα σε μεγαλύτερες ενότητες, μελετώνται μέσω της σύνταξης. Ο ορισμός της πρότασης σύμφωνα με το δομιστή Bloomfield (1933: 170) όπως αναφέρεται στο βιβλίο της Φιλιππάκη Warburton (1992: 96) είναι ο εξής: Πρόταση είναι ο μέγιστος, γραμματικά ανεξάρτητος, γλωσσικός τύπος. Όταν λέμε γραμματικά ανεξάρτητος εννοούμε ότι μπορεί να υπάρξει αυτόνομα στο λόγο. Σύμφωνα με τον ορισμό αυτό, προτάσεις είναι τόσο οι απλές και ανεξάρτητες (βλ. παραδ. 1.α & 1.β) όσο και οι σύνθετες προτάσεις (βλ. παραδ. 1.γ και 1.δ) (1). α. Ο Πέτρος θα πάει σπίτι β. Θα σε χτενίσω σήμερα γ. Της είπε ο Γιώργος ότι θα έρθει δ. Ο καθρέφτης που μου έδωσες είναι πολύ καλός Εφόσον στην εργασία αυτή θα γίνει συχνά αναφορά στα καθολικά χαρακτηριστικά, είναι απαραίτητο να γίνει μια διευκρίνιση των όρων που θα αναφερθούν παρακάτω. 9

10 Με τον όρο γλωσσικά καθολικά (language universals) γίνεται αναφορά στις γενικεύσεις για τα γλωσσικά σχήματα, από τυπολογική σκοπιά, που χαρακτηρίζουν τις φυσικές γλώσσες. Πέραν των επιμέρους ιδιομορφιών που εντοπίζονται στη γραμματική κάθε γλώσσας, επιφανειακά, εντοπίζονται και ομοιομορφίες ανάμεσα στις γλώσσες (Greenberg, 1963) 1 Στόχος του ορισμού των καθολικών 2 χαρακτηριστικών είναι ο προσδιορισμός των ιδιοτήτων που είναι αναγκαίες στις ανθρώπινες γλώσσες και αποτελούν πιθανά χαρακτηριστικά μιας γλώσσας, αλλά δεν εντοπίζονται σε όλες τις ανθρώπινες γλώσσες (Comrie, 1989: 33-4) Βάσει των κοινών χαρακτηριστικών που υπάρχουν σε όλες τις γλώσσες και εκείνων που διαφοροποιούνται ανά γλώσσα, υιοθετείται το μοντέλο της γραμματικής, η λεγόμενη Kαθολική Γραμματική (ΚΓ) (Universal Grammar), που αποτελείται από τις αρχές και τις παραμέτρους. Η ΚΓ αναπτύχθηκε ως μέρος της θεωρίας της Γενετικής Γραμματικής με πρωτεργάτη τον Chomsky. (Chomsky, 1981) Η ΚΓ είναι ένα ιδεατό σύστημα, σύμφωνα με το οποίο η ανθρώπινη γλώσσα είναι αποτέλεσμα ενός συνόλου από θεμελιώδεις γενικές αρχές και παραμέτρους οι οποίες είναι γενετικά προκαθορισμένες και ως εκ τούτου εμφανίζονται σε όλες τις γλώσσες. Ως πρότυπο περιγραφής ασχολείται με τoν καθορισμό των καθολικών και γενικευμένων αρχών που διέπουν την οργάνωση του γλωσσικού συστήματος. Αντιπροσωπεύει τη (βιολογικά καθορισμένη) καθολική γλωσσική ικανότητα ή γλωσσική δημιουργικότητα του ανθρώπου που πραγματώνεται στις διάφορες μορφές της υπό την επίδραση περιβαλλοντικών δεδομένων (Chomsky, 1957) 1 Ο Greenberg (1963) προτείνει 45 καθολικά γλωσσικά που σχετίζονται με τη σειρά των προτασιακών όρων, όσον αφορά τα συντακτικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά. 2 Για την έννοια της καθολικότητας υπάρχουν δύο βασικές προσεγγίσεις: α. η γενετική προσέγγιση όπου η καθολικότητα είναι βιολογικά προσδιορισμένη και β. η τυπολογία των γλωσσών όπου η καθολικότητα τίθεται με όρους επαγωγικούς βλ. Comrie, B. (1989) Language Universals and Linguistic Typology. 10

11 1.1 Τι είναι νοηματική γλώσσα Ορισμός Οι ΝΓ είναι οι φυσικές γλώσσες των κοινοτήτων των κωφών 3 και διαθέτουν φωνολογικά, μορφολογικά και συντακτικά συστήματα. (Sandler & Lillo-Martin, 2006) Το λεξιλόγιο, η μορφολογία και η σύνταξη στις ΝΓ λειτουργούν στο χώρο τρισδιάστατα, δηλώνοντας όλες τις γραμματικές σχέσεις στο επίπεδο της μορφολογίας (παραγωγή και κλίση), στις συντακτικές δομές και στη δήλωση χαρακτηριστικών και σχέσεων στο επίπεδο της σημασιολογίας (Stokoe, 1978 Stokoe & Kuschel, 1978). Οι ΝΓ εμφανίζουν κοινωνιογλωσσική ποικιλία (Lucas, 2001) και υπόκεινται σε ιστορική αλλαγή (Frishberg, 1975). Διαφέρουν από τις φωνούμενες γλώσσες κυρίως στο ότι εκφράζονται με τρόπο οπτικό-χειρονομιακό παρά με προφορικό-ακουστικό. Για τις γενετικές σχέσεις μεταξύ των ΝΓ γίνονται συνεχώς μελέτες μέχρι και σήμερα. Η περιγραφή των δυσκολιών κατά την εφαρμογή της ιστορικο-συγκριτικής μεθόδου των γενετικών σχέσεων των νοηματικών γλωσσών» γίνεται από την Zeshan (2005). Σύμφωνα με την ίδια, οι γλωσσικές οικογένειες, δηλαδή οι γενεαλογικές σχέσεις ανάμεσα στις νοηματικές γλώσσες είναι δύσκολο να οριστούν και να περιγραφούν πρωτίστως λόγω έλλειψης κάποιων γραπτών βιντεοσκοπημένων ενδείξεων σχετικά με τις τυχόν ιστορικές τους σχέσεις. (Zeshan, 2005) Η ονομασία των διάφορων ΝΓ ξεκίνησε από τις ενέργειες των γλωσσολόγων. Προηγουμένως οι νοηματιστές αποκαλούσαν απλώς τις γλώσσες τους «χειροκινητικά νοήματα» (signs) ή «γλώσσα των κωφών 4» (deaf language). Οι γλωσσολόγοι στην προσπάθεια τους να αποδείξουν τη γλωσσική υπόσταση των νοηματικών γλωσσών, χρησιμοποίησαν όρους προκειμένου να διαφοροποιήσουν τις φυσικές νοηματικές 3 Σύμφωνα με τον Παπασπύρου (2003), το λέξημα «κωφός» δεν υποδηλώνει μόνο ένα άτομο που δεν ακούει, αλλά ταυτόχρονα στερείται και διανοητικής ικανότητας. Αντ αυτού προτείνει τη λέξη «ανήκοος», η οποία δηλώνει την ύπαρξη μόνο της απώλειας ακοής σε ένα άτομο και κανενός άλλου διανοητικού προβλήματος, προκειμένου να εξαλειφθούν οι ρατσιστικές διακρίσεις. 4 Γενικότερα στη βιβλιογραφία συναντάται ο όρος Κωφός με κεφαλαίο το Κ, ο οποίο αναφέρεται σε άτομο που έχει ταυτότητα Κωφού και ανήκει στην κοινότητα των κωφών, από την άλλη, ο όρος κωφός με μικρό κ, αναφέρεται σε άτομο γενικά με ακουστική απώλεια, δηλώνοντας έτσι τη βιολογική ανεπάρκεια Woodward (1972). Στην παρούσα εργασία δε θα γίνει χρήση αυτού του διαχωρισμού. 11

12 γλώσσες από την παντομίμα ή τα τεχνητά συστήματα επικοινωνίας. (Woll κ.ά. 2001: 16) Από τη δεκαετία του 1960 η γλωσσολογική έρευνα της ΝΓ έδειξε ότι οι χειρονομίες, οι οποίες προηγουμένως θεωρούνταν ως γλώσσα μίμος ή πρωτόγονη, σχηματίζουν μια φυσική γλώσσα (Stokoe, 1960). Λίγα χρόνια αργότερα, έγιναν οι πρώτες αναφορές για την κοινότητα των κωφών 5 (Klima & Bellugi, 1979 Padden & Humphries, 1988). Η αντιμετώπιση των κωφών ως ατόμων με δικαιώματα στην κοινωνία και στην εκπαίδευση ξεκίνησε στα χρόνια του Μεσαίωνα στην Ευρώπη με βραδείς ρυθμούς. Οι κωφοί, μέσω της κοινότητάς τους, αγωνίζονται και πιέζουν το κράτος για την κατάκτηση των δικαιωμάτων τους (Moores, 2007: 347). Το 1988 στις Η.Π.Α. πραγματοποιήθηκαν κινητοποιήσεις κωφών, για την εγκατάσταση κωφού προέδρου στο Πανεπιστήμιο Gallaudet της Ουάσιγκτον (Πανεπιστήμιο των κωφών στην Αμερική) καθώς επίσης και για την καθιέρωση δίγλωσσων-διπολιτισμικών προγραμμάτων σπουδών σε σχολεία κωφών παγκοσμίως και για την αναγνώριση της νοηματικής ως επίσημης γλώσσας των κωφών (Padden & Humphries, 1989:1-2), εξελίξεις οι οποίες επηρέασαν θετικά στη διεκδίκηση των δικαιωμάτων των κωφών και στην Ελλάδα. Σημαντικός σταθμός για την αποκατάσταση των κοινωνικών δικαιωμάτων των κωφών και γενικότερα των ατόμων με αναπηρία, ήταν η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Παιδιού από τον Ο.Η.Ε. το 1959, η οποία όριζε ότι «το παιδί που μειονεκτεί σωματικά, διανοητικά ή κοινωνικά θα απολαμβάνει την ιδιαίτερη μεταχείριση, εκπαίδευση και φροντίδα που απαιτεί η ειδική κατάστασή του..» (Λαζανάς, 1984: 225). 5 «Η κοινότητα των κωφών αποτελείται από μια ομάδα ατόμων που κατοικούν σε κάποια περιοχή, έχει κοινούς στόχους που καθορίζονται από τα μέλη της και παλεύει για να πετύχει αυτούς τους στόχους. (Padden, 1980: 92) 12

13 1.2 Ελληνική Νοηματική Γλώσσα (ΕΝΓ) Για την Ελληνική Νοηματική Γλώσσα, οι πιο πολλές ονομασίες προήλθαν από άτομα ευήκοα (δηλαδή από άτομα με μηδενική /ελάχιστη απώλεια ακοής)), τα οποία είχαν κάποια επαφή με την κοινότητα των κωφών και προσπάθησαν να καταγράψουν και να περιγράψουν, χωρίς απαραίτητα να έχουν γλωσσολογικές βάσεις, τον τρόπο επικοινωνίας των μελών της κοινότητας (Λαζανάς, 1968: μιμική γλώσσα, Τριανταφυλλίδης, 1987: νεύματα). Ο γλωσσολόγος Παπασπύρου (2003) αντί του όρου «νοηματική», έχει προτείνει τον όρο «κινηματική», θεωρώντας ότι έχει μεγαλύτερη σημασιολογική ακρίβεια από τη λέξη «νοηματική». Η γλώσσα των ευήκοων από την άλλη, είναι η δεύτερη γλώσσα των κωφών. Η κατάκτησή της δεν είναι αυτόματη, αλλά γίνεται χρήση αυτής σαν τη φυσική ή την πρώτη τους γλώσσα. Η διγλωσσία των ατόμων με απώλεια ακοής είναι παρόμοια με τη εκείνης των ευήκοων. Θεωρητικά ισχύει όταν κωφά βρέφη και νήπια εκτίθενται σε περιβάλλον νοηματικής εγκαίρως, αλλά πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη μας ότι τα περισσότερα κωφά άτομα γεννιούνται σε περιβάλλον όπου δε χρησιμοποιείται η νοηματική, μέχρι το πέρας της κρίσιμης ηλικίας της αυτόματης κατάκτησης της πρώτης γλώσσας (ΝΓ για τους κωφούς). Επίσης, λόγω του ότι τη ΕΝΓ είναι κοινωνιογλωσσικά μια «λαϊκή» γλώσσα και του ότι διέπεται από προφορικότητα σύμφωνα με τα κριτήρια των αγράφων γλωσσών, η διγλωσσία παρουσιάζει ιδιομορφίες. Και οι δύο ομάδες εκφράζονται καλύτερα στη μητρική τους γλώσσα. (Ahlgren & Hyltenstam, 1994). Όπως συνέβαινε και στις διάφορες χώρες της Ευρώπης, έτσι και στην Ελλάδα η χρήση της νοηματικής ήταν στο περιθώριο ακόμη και στην εκπαίδευση, όπου αναμενόταν να αξιοποιηθεί. Όπως προαναφέρθηκε και στο προηγούμενο κεφάλαιο, μετά τη διεξαγωγή του συνεδρίου του Μιλάνου, επιβλήθηκε η χρήση της προφορικής μεθόδου στην εκπαίδευση των κωφών και η απαγόρευση της νοηματικής μέχρι και το 1984 μετά ακόμη κι από την ίδρυση του πρώτου ελληνικού σχολείου κωφών 6. Η συμβολή του Νικολάου Γραικού στην ύπαρξη της ΕΝΓ ήταν καθοριστική και 6 Το 1907, ο Χαράλαμπος Σπηλιόπουλος ανέλαβε την πρωτοβουλία να ιδρύσει τον «Εθνικό Οίκο Κωφαλάλων Χαραλάμπους και Ελένης Σπηλιοπούλου» που τελικά λόγω γραφειοκρατικών διαδικασιών ιδρύθηκε το 1937 (ΦEK 96/ ). 13

14 εξαιρετικά σημαντική, γι αυτό αξίζει να γίνει μια σύντομη ιστορική αναδρομή για τη συνολική του προσφορά στους κωφούς και στη νοηματική γλώσσα της Ελλάδας. Το 1938 στην Αθήνα αλλά και σε όλη την Ελλάδα, υπήρχε μόνο ένα σχολείο Κωφών, το «Εθνικό Ίδρυμα Προστασίας Kωφαλάλων» 7. Ο Νικόλαος Γραικός εκείνη την εποχή γνωρίστηκε με τον Ι. Άντζακα στην εκκλησία των Τριών Ιεραρχών στα Άνω Πετράλωνα. Ο Ι. Άντζακας πρότεινε στον τότε κατηχητή να του διδάξει νοηματική και ο κατηχητής να του μάθει τα λόγια του Ευαγγελίου. Λίγο αργότερα ήρθε κοντά τους και ο Π. Πανώριος και από κοινού εκπαίδευαν τον μετέπειτα επίσκοπο στη νοηματική γλώσσα. Όσο περνούσε ο καιρός δημιουργήθηκε ένα είδος κατηχητικού σχολείου οπού οι κωφοί άρχισαν να μαθαίνουν το λόγο του Θεού και προσήλθαν άλλα τρία άτομα ο Α. Βισκαδουράκης, ο Σ. Πεσματζόγλου και ο Μ. Κρητικός. Στα χρόνια του πολέμου του 1940, ο πατήρ Νικόδημος στήριζε όσο μπορούσε τα πνευματικά του παιδιά, κρατώντας τα κοντά στην Εκκλησία. Το 1948 ο Νικόδημος γνώρισε τη Μαρούλα Κατσίμπρα, η οποία ανέλαβε με τη βοήθειά του το κατηχητικό των κωφών κοριτσιών και στη συνέχεια έγινε η πρώτη διερμηνέας της ΕΝΓ. Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι σημαντικό για την ανάπτυξη της κοινότητας των κωφών εκ μέρους του μετέπειτα μητροπολίτη Νικόδημου, ήταν το ότι αρνήθηκε να υπακούσει στη χουντική εντολή απαγόρευσης γάμων μεταξύ Κωφών, όχι μόνο θεωρώντας την επιλογή Κωφού συντρόφου ανθρώπινο δικαίωμα αλλά και δεσμευόμενος να υποστηρίζει και κοινωνικά (όχι μόνο πνευματικά) τις οικογένειες Κωφών, ενισχύοντας έτσι τη συνοχή της Κοινότητας των Κωφών. Το 1963 ο Νικόδημος ίδρυσε το σωματείο φίλων των Κωφών «Προφήτης Ζαχαρίας». Το 1982, ιδρύθηκε το σωματείο «Ορθόδοξος Χριστιανική Αδελφότης Κωφών και Βαρήκοων Ελλάδος ΕΦΦΑΘΑ» (Καλαϊτζάκης, 1998). Μέσα στο σωματείο λειτουργούσε εκκλησία οπού τελούνταν ομιλίες και Θεία Λειτουργία πολλές φορές και με την παρουσία του μητροπολίτη πλέον Θηβών και Λιβαδειάς. Ο Νικόδημος, 7 Το «Εθνικό Ίδρυμα Προστασίας Κωφαλάλων» (ΕΙΠΚ), ιδρύθηκε το 1937, με τη συγχώνευση του σχολείου της Ελένης Παλατίδου (δασκάλας από το σχολείο Clark School for the Deaf της Μασαχουσέτης), με το ίδρυμα του Χαραλάμπου Σπηλιόπουλου. Το Ίδρυμα αυτό δημιούργησε παραρτήματα στη Θεσσαλονίκη, στις Σέρρες, στο Βόλο, στην Πάτρα και στην Κρήτη, τα οποία λειτουργούν μέχρι και σήμερα ως οικοτροφεία, παρέχουν δωρεάν εκπαίδευση στα κωφά παιδιά και έχει μετονομαστεί ως «Εθνικό Ίδρυμα Κωφών» (ΕΙΚ). (Λαμπροπούλου, 1999α: 16) 14

15 έμεινε κοντά στους κωφούς μέχρι τον θάνατό του, στις 15 Φεβρουαρίου (Άντζακας, 2010). Η επίσημη αναγνώριση της ΕΝΓ ως γλώσσα επικοινωνίας των κωφών στην Ελλάδα έγινε 2000 με το νόμο 2817/2000 (ΦΕΚ 78/ ), ο όποιος αναφέρει ρητά στο άρθρο 4.α) ότι: «Γλώσσα των κωφών και βαρήκοων μαθητών είναι η ελληνική νοηματική». Η ΕΝΓ είναι η φυσική γλώσσα των κωφών στην Ελλάδα και μία από τις πολλές νοηματικές γλώσσες του κόσμου. Η ΕΝΓ έχει πολλές διαφορές από τη δομή της γραπτής απόδοσης της φωνούμενης ελληνικής γλώσσας, και όπως επισημαίνει η Λαμπροπούλου (1997), αποτελεί μια πλήρη και ανεξάρτητη «μη γραπτή γλώσσα με όλα τα γλωσσολογικά φαινόμενα που παρατηρούνται στις ομιλούμενες γλώσσες (γραμματική, σύνταξη, λεξικό, φωνολογία)» (Λαμπροπούλου, 1997: 50-70). Αν και σε επιφανειακή δομή πολλά από αυτά τα φαινόμενα εκφέρονται με τρόπο μη-γραμμικό, τρισδιάστατο. Αν και ομολογουμένως, η νομοθεσία αυτή αναφέρεται σε κωφούς μαθητές, άρα στο χώρο της εκπαίδευσης και δεν καλύπτει τις ανάγκες της κοινότητας, όπως ούτε και τις ανάγκες των ατόμων που θα τη μάθουν ως δεύτερη γλώσσα κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Για το λόγο αυτό το 2013 (βλ. παρακάτω) θεωρήθηκε ότι πρέπει η νομική της αναγνώριση να ολοκληρωθεί αντίστοιχα. Το 2013 η Ομοσπονδία Κωφών Ελλάδος προχώρησε στη Διακήρυξη για τη Συνταγματική Αναγνώριση της Ελληνικής Νοηματικής Γλώσσας, σύμφωνα με την οποία ζητά την ισότιμη αναγνώριση και αποδοχή της Ελληνικής Νοηματικής Γλώσσας με τη νέα ελληνική γλώσσα, την πρόσβαση όλων των κωφών και βαρήκοων ατόμων στις δημόσιες υπηρεσίες μέσω των Διερμηνέων της ΕΝΓ ισότιμα και χωρίς εμπόδια καθώς και άλλες επιδιώξεις εκ μέρους της ελληνικής κοινότητας των κωφών (ΟΜ.Κ.Ε., 2013). 1.3 Στοιχεία της εκπαίδευσης των κωφών που επηρέασαν τη μελέτη της νοηματικής γλώσσας 15

16 Τα πρώτα σημάδια της ΝΓ κάνουν την εμφάνισή τους από την αρχαία Ελλάδα. Ο Πλάτων στο έργο του «Κρατύλος» παρουσιάζει το φιλοσοφικό διάλογο μεταξύ Σωκράτη και Ερμογένους σχετικά με την προέλευση, τη λειτουργία και τις δυνατότητες της γλώσσας, ενώ ταυτόχρονα γίνεται αναφορά στη ΝΓ των κωφών (Moores, 2007: 77). Ο Αριστοτέλης από την άλλη, πίστευε πως η γλώσσα και η ομιλία το ένα και το αυτό. Στο έργο του «Προβλήματα», κάνει λόγο για την ακοή διατυπώνοντας ως πιο σημαντική αίσθηση για τον άνθρωπο καθώς βοηθά στη νοητική ανάπτυξη (Άντζακας, 2010). Τα πρώτα γραπτά στοιχεία ΝΓ προέρχονται από το 16 ο αιώνα με ένα εγχειρίδιο αλφαβήτου (Lane, 1984) και πρόκειται για μια σειρά από χειρονομίες των χεριών που δηλώνουν τα γράμματα της αλφαβήτου. Στην Ισπανία, ο μοναχός Pedro Ponce de Leόn ( ) ο οποίος άνηκε στο τάγμα των Βενεδικτίνων, δίδασκε τη νοηματική και τη γραφή στους μαθητές εύπορων οικογενειών σε ένα σχολείο που ίδρυσε εντός του μοναστηριού στη Βαγιαδολίδ της Ισπανίας. (Moores, 2007: 84-90). Λίγο αργότερα, το 1620 ο Ισπανός ιερέας Juan Pablo Bonet ( ), δημοσίευσε το πρώτο βιβλίο για κωφούς, με συμβολισμούς του αλφαβήτου, νεύματα και το πρώτο δακτυλικό αλφάβητο. (Bonet, 1620) Η «Μέθοδος Bonet», όπως είναι γνωστή μέχρι και σήμερα, είναι ένας συνδυασμός του δακτυλικού αλφαβήτου, της χειλεανάγνωσης και της χρήσης του προφορικού λόγου. Το 1648, ο Άγγλος φιλόσοφος John Bulwer, επηρεασμένος από την εκπαιδευτική εξέλιξη των κωφών της Ισπανίας, εξέδωσε το βιβλίο του Philocophus; Or, the Deaf and Dumb Man s Friend, το οποίο αναφέρεται σε χειρομορφές και στο δακτυλικό αλφάβητο. Ο Bulwer, πίστευε, ότι οι κωφοί έχουν τη δυνατότητα να μάθουν μια γλώσσα συλλαμβάνοντας τα γράμματά της μέσω οπτικού καναλιού. Επικεντρώθηκε στο σύστημα που ονόμασε Chirologia, αναφερόμενος σε μια φυσική γλώσσα και όχι τεχνητή, όπως είχε αρχικά υποστηρίξει. Αργότερα ιδρύθηκαν σχολεία για την εκπαίδευση των κωφών σε Λονδίνο και σε Εδιμβούργο με σκοπό την εκμάθηση της ΝΓ και του γραπτού λόγου (Marschark & Spencer, 2011). Το 1755, σε μια άλλη χώρα της Ευρώπης, τη Γαλλία, ιδρύθηκε το πρώτο δημόσιο σχολείο κωφών στο Παρίσι, από έναν ιερέα τον Abbé de l' Épée (Moores, 1996). Ο de 16

17 l Epée πίστευε στη σημασία της ΝΓ και στην ικανότητά της να αποτελέσει το φυσικό μέσο επικοινωνίας και να συντελέσει στην ανάπτυξη λογικής σκέψης στα κωφά άτομα. Αρκετοί από τους μαθητές του δίδαξαν κι εκείνοι στο σχολείο αυτό καθώς επίσης και σε σχολεία σε άλλες χώρες, όπως για παράδειγμα, ο κωφός μαθητής του Laurent Clerk, ο οποίος ίδρυσε μαζί με τον Thomas Hopkins Gallaudet το 1817, το πρώτο σχολείο κωφών στις Η.Π.Α. (Άντζακας, 2010) Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφερθεί ότι το σύστημα διδασκαλίας του de l Epée, (δηλαδή η χειρομορφική απεικόνιση της ΝΓ) δεν υποστηρίχθηκε από όλους. Ο Γερμανός Samuel Heinicke προώθησε με μεγάλο ζήλο την προφορική μέθοδο την εκπαίδευση των κωφών της Γερμανίας, Ο ίδιος είχε την πεποίθηση ότι η ομιλία πρέπει να αποτελεί το βασικό επικοινωνιακό μέσο των ανθρώπων, μέσω του οποίου αποκτάται η γνώση και πως η εκμάθηση του προφορικού λόγου καθώς και η ανάπτυξη της ομιλίας στα κωφά άτομα προηγείται του γραπτού λόγου. (Marschark & Spencer, 2011) Μέχρι και τα μέσα του 19 ου αι. η διαμάχη μεταξύ των υπερασπιστών της ΝΓ και της προφορικής μεθόδου στην εκπαίδευση, ήταν πολύ έντονη στις Η.Π.Α. με την έντονη διαφωνία των Edward Miner Gallaudet ( ), γιο του Thomas Gallaudet και τον Alexander Graham Bell ( ). Ο Gallaudet πίστευε ότι ο συνδυασµός της προφορικής και χειροµορφικής µεθόδου είναι αποτελεσµατικός. Αν και στην αρχή υποστήριξε περισσότερο το λόγο της χειλεανάγνωσης και λιγότερο τη ΝΓ, αργότερα, την υποστήριξε σθεναρά. Αντίθετα, ο A.G. Bell (γνωστός στον κόσμο ως ο εφευρέτης του τηλεφώνου και του ακουομετρητή) θεωρούσε ότι χρήση της ΝΓ στην εκπαίδευση των κωφών, οδηγούσε τους μαθητές στην αποµόνωση και εµπόδιζε στην κατάκτηση της αγγλικής γλώσσας. Το 1880 στο Μιλάνο της Ιταλίας πραγματοποιήθηκε το 2 ο Συνέδριο Εκπαίδευσης για κωφά παιδιά, στο οποίο συζητήθηκε το Θέμα της ανωτερότητας της προφορικής μεθόδου και της ομιλίας στην εκπαίδευση των κωφών, με αποτέλεσμα της υπερίσχυσή της έναντι της ΝΓ. Οι υποστηρικτές της προφορικής μεθόδου πίστευαν πως η ΝΓ εμποδίζει τους κωφούς εκπαιδευμένους να αναπτύξουν ομιλία, διότι η χρήση νοημάτων είναι πιο εύκολη διαδικασία εκμάθησης. Ένα από τα βασικά συμπεράσματα του συνεδρίου ήταν η νομιμοποίηση της καταστολής των νοηματικών 17

18 γλωσσών σε αντιδιαστολή με την προώθηση της ανάπτυξης της καθαρής ομιλίας και της χειλεανάγνωσης, για την ένταξη των κωφών στον «κόσμο των ακουόντων» για τον εφοδιασμό τους με πληρέστερη γνώση της γλώσσας (Άντζακας, 2010). Αποτέλεσμα της διεξαγωγής του ανωτέρω Συνεδρίου, ήταν η παγκόσμια πτώση της δημοτικότητας της ΝΓ για τα επόμενα 10 χρόνια. Εβδομήντα πέντε τοις εκατό (75%) των δασκάλων που χρησιμοποιούσαν και δίδασκαν τη ΝΓ στις ΗΠΑ αποσύρθηκαν ή συνταξιοδοτήθηκαν μέχρι το 1890.(Μαγγανάρης, 2004) Τον 19 ο αιώνα έως τα μέσα σχεδόν του 20 ου αιώνα τα περισσότερα σχολεία κωφών χρησιμοποιούσαν σαν σύστημα επικοινωνίας κυρίως την προφορική μέθοδο και απαγόρευαν τη χρήση της Νοηματικής γλώσσας. Η προφορική μέθοδος διδασκαλίας διατηρήθηκε περίπου μέχρι το Από εκεί και μετά, το συγκεκριμένο μοντέλο διδασκαλίας τέθηκε σε αμφισβήτηση γιατί παρατηρήθηκε ότι οι Κωφοί δεν μάθαιναν τελικά να μιλούν και αποφοιτούσαν από το σχολείο με πολύ περιορισμένες γνώσεις σε σχέση με τα παιδιά που δεν είχαν πρόβλημα ακοής. Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι ο γνωστός γλωσσολόγος Chomsky το 1972, άσκησε δριμύτατη κριτική στο εκπαιδευτικό σύστημα κωφών της Μασαχουσέτης, το οποίο περιέγραψε σαν βάρβαρο, επειδή δεν επέτρεπε στα κωφά παιδιά να χρησιμοποιούν τη Νοηματική Γλώσσα στην επικοινωνία τους. Η επικριτική αυτή στάση που επικρατούσε διεθνώς μέχρι και τον 20 ο αι. απέναντι στη ΝΓ, καθώς επίσης και η απαγόρευσή της στο χώρο της εκπαίδευσης και η μη αναγνώρισή της ως ισότιμης προς τις υπόλοιπες γλώσσες, οδήγησε στη διεξαγωγή πολλών γλωσσολογικών ερευνών. Ο Tervoort (1953) και ο Stokoe (1960) ήταν οι πρωτοπόροι ερευνητές, για την καθιέρωση της νοηματικής ως μιας ολοκληρωμένης και πλούσιας γλώσσας, με δική της σύνταξη και γραμματική. 1.4 Σημαντικές έννοιες όροι της νοηματικής γλώσσας 18

19 Πριν προχωρήσουμε στην υποενότητα για την τυπολογία των νοηματικών γλωσσών, είναι σημαντικό να διευκρινιστούν διάφορες σημαντικές έννοιες (π.χ. νόημα, χειρομορφή, χειρημικά, μη-χειρημικά στοιχεία κλπ.), που θα αναφερθούν ακολούθως. Νόημα ορίζεται η βασική λεξική μονάδα της ΝΓ και αποτελεί την πιο σημαντική διαφορά των νοηματικών και των φωνούμενων γλωσσών. Το νόημα εκφέρεται με το ένα ή με τα δύο χέρια και συνοδεύεται από την κίνηση ή την έκφραση που μεταφέρει μια συγκεκριμένη έννοια καθώς επίσης δύναται να έχει λεξική ή γραμματική σημασία. (Ευθυμίου & Φωτεινέα, 2006). Τα νοήματα αποτελούνται από φωνήματα και ταυτόχρονα από μορφήματα. Συντίθενται από τη χειρομορφή, την κατεύθυνση που έχει η παλάμη παλάμης, την κίνηση του χεριού, τη θέση σχηματισμού του νοήματος στον χώρο νοηματισμού ή στο σώμα του νοηματιστή, καθώς και τα εκτός χεριών χαρακτηριστικά (non-manual features-μη χειρημικά στοιχεία) που ολοκληρώνουν την άρθρωση των νοημάτων. (Κουρμπέτης-Χατζοπούλου, 2010). Στην ΕΝΓ, τα νοήματα δεν πρέπει να ταυτίζονται με το δακτυλικό αλφάβητο, το οποίο είναι ένας τρόπος μεταγραφής του ελληνικού αλφαβήτου (Σχήμα 1). Ο συλλαβισμός στη ΝΓ έχει ακριβώς την ίδια λειτουργία όπως και στην προφορική, με τη διαφορά ότι και στη ΝΓ δακτυλοσυλλαβίζουμε λέξεις της ελληνικής αυτούσιες (code switching), πρόκειται δηλαδή απλά για οπτικοποιημένες ελληνικές λέξεις. Γίνεται συλλαβισμός σε άγνωστες λέξεις ή λέξεις που δεν γνωρίζουμε πώς προφέρονται. (Marschark, 1997). Το αλφάβητο χρησιμοποιείται από τους νοηματιστές για την απόδοση ακρωνύμιων και κύριων ονομάτων καθώς επίσης και για το σχηματισμό νοημάτων των οποίων τα στοιχεία του δακτυλικού αλφαβήτου χρησιμοποιούνται ως χειρομορφές. Για παράδειγμα, το νόημα που σημαίνει «κοινωνία» σχηματίζεται από το «κ» του δακτυλικού αλφαβήτου σε συνδυασμό με κίνηση. 19

20 Σχήμα 1. Ελληνικό Δακτυλικό Αλφάβητο της ΕΝΓ Χειρομορφή, είναι η μορφή που παίρνουν η παλάμη και τα δάκτυλα του χεριού να σχηματίσουν νοήματα. Στην περίπτωση της ΕΝΓ (όπως θα δούμε αναλυτικότερα παρακάτω), έχουν περιγραφεί περίπου 54 χειρομορφές, οι οποίες δεν έχουν την ίδια συχνότητα εμφάνισης και η χρήση τους ορίζεται βάσει αρθρωτικών περιορισμών των κινήσεων του χεριού και της μορφολογίας. (Κουρμπέτης & Χατζοπούλου, 2010). Η χειρομορφή από μόνη της δεν είναι φορέας σημασίας. 20

21 O Stokoe (1960), μελετώντας την Αμερικάνικη ΝΓ (American Sign Language-ASL), διαπίστωσε ότι κάθε νόημα μπορεί να αναλυθεί σε τρεις μικρότερες και ανεξάρτητες γλωσσικές μονάδες: α. τη θέση (tabulation) ή tab, δηλαδή την θέση του νοήματος στο χώρο, β. τη χειρομορφή (designation) ή dez δηλαδή το σχήμα του χεριού ή των χεριών που κάνουν το νόημα και γ. την κίνηση (signation) ή sig εννοώντας την κίνηση του/των χεριού/ών (κυκλική, πάνω/κάτω κλπ.) Στις ΝΓ γίνεται χρήση του χώρου με τέτοιο τρόπο που στις φωνούμενες γλώσσες δεν είναι εφικτό, αυτή η χρήση του χώρου είναι διάχυτη σε όλη τη γλώσσα: Στο λόγο, το ακουστικό νόημα προέρχεται ναι μεν αλλά είναι διαφορετικό, από την κίνηση των αρθρωτών (οι ορατές πληροφορίες από τα χείλη είναι εξαιρετικά περιορισμένες σε σχέση με το σύνολο της φωνολογικής καταγραφής). Στη νοηματική, το οπτικό σήμα η κίνηση των χεριών- είναι η κίνηση των αρθρωτών, δηλαδή, αυτό που φαίνεται είναι η χρονική δυναμική και η χωρική θέση των κινήσεων των χεριών. (Wilbur 2008: 218) Σχήμα 2. Χώρος νοηματισμού (Baker, 2008:22) Η απόδοση στην νοηματική μπορεί να χωριστεί σε δύο κανάλια: το ένα αποτελείται από χειρημικά στοιχεία (manual features), τα οποία αρθρώνονται με τα χέρια και το δεύτερο από μη χειρημικά στοιχεία (non-manual features), τα οποία είναι εκφράσεις που χρησιμοποιούνται για γραμματικούς λόγους, παύουν να είναι εικονιστικές, είναι πλήρως συμβατικοποιημένες και παρουσιάζουν συστηματική κατανομή (Sandler, 2005: 338). Τα μη χειρημικά στοιχεία μπορεί να είναι η έκφραση του προσώπου, η στάση του σώματος, η κίνηση των ματιών, το σχήμα που παίρνουν τα χείλια και η κίνηση του κεφαλιού, τα οποία εκτός του ότι χρησιμοποιούνται για να εκφράσουν συναισθήματα, αποτελούν και γλωσσολογικά στοιχεία των νοημάτων (Liddell, 1980). 21

22 Όπως διατυπώνουν οι ερευνητές Phau και Quer (2010), τα μη χειρημικά στοιχεία εκπληρώνουν λειτουργίες σε όλα τα επίπεδα της γλωσσικής περιγραφής. Για παράδειγμα, οι κινήσεις του στόματος μπορεί να αποτελέσουν μέρος της φωνολογικής περιγραφή ενός νοήματος, ορισμένες διαμορφώσεις των χειλιών και των μάγουλων είναι δυνατό να λειτουργήσουν ως μορφήματα, η θέση των φρυδιών παρέχουν συντακτικές πληροφορίες όπως το είδος της πρότασης που νοηματίζουν (π.χ. ερωτηματική) καθώς και την πληροφορία της δομής (π.χ. Θέμα). Τέλος η κλίση του σώματος μπορεί να μεταφέρει πληροφορίες στο επίπεδο της πραγματολογίας (Pfau & Quer, 2010 Pfau, 2014). Σύμφωνα με τις μελέτες του Άντζακα για την έκφραση της άρνησης, η κίνηση του κεφαλιού και οι εκφράσεις του προσώπου, χρησιμοποιούνται με αυτά τα μη χειρημικά στοιχεία, για να μαρκάρουν την άρνηση, όπως παρατηρείται και σε άλλες ΝΓ (Antzakas, 2003). Σχήμα 3. Οι διαμορφώσεις, το σχήμα και οι κινήσεις των φρυδιών, του στόματος των δοντιών και της κεφαλής για τον ορισμό των μη χειρημικών στοιχείων στην ASL (Benitez-Quiroz, Gokgoz, Wilbur & Martinez, 2014) 22

23 Τα στοιχεία που αναφέρονται συνήθως ως ταξινομητές στη βιβλιογραφία για τις NΓ είναι χειρομορφές που συνοδεύουν ρήματα κίνησης ή τοποθεσίας και αντικατοπτρίζουν ορισμένα σημασιολογικά χαρακτηριστικά μιας αναφοράς, δηλαδή λειτουργούν ως αναφορικές αντωνυμίες. Οι ταξινομητές με λίγα λόγια είναι αυτούσια κατηγορήματα καθώς δίνουν πληροφορίες για την ιδιότητα ενός ονόματος, για τη θέση και την κίνησή του. (Brentari, 2005). Δύο τύποι ταξινομητών συχνά διακρίνονται, ο ταξινομητής χειρισμού (handle classifier) που αναπαριστά την ενέργεια και την κατάσταση (π.χ. πώς παίρνω το βιβλίο κλπ.) και ο ταξινομητής οντότητας (entity classifier) ο οποίος αναπαριστά το αντικείμενο ως σημείο (μονοδιάστατο, δισδιάστατο ή τρισδιάστατο ανάλογα με τον πως ορίζεται στην ΕΝΓ). (Σαπουντζάκη, υπό έκδοση). Η γραμματική κατάσταση του ταξινομητή χειρισμού είναι ένα Θέμα συζήτησης (de Vos & Pfau, 2015). Γενικά στη ΝΓ ένας τρόπος για την παραγωγή και τη δημιουργία λέξεων είναι μέσω των ταξινομητών (Supalla, 1986). 23

24 2. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ - ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Σε συνέχεια του εισαγωγικού μέρους της εργασίας αυτής, στο παρόν κεφάλαιο θα γίνει αναφορά για τις μέχρι τώρα γλωσσολογικές έρευνες που έχουν γίνει για την ΕΝΓ, καθώς επίσης μια μικρή ανάλυση των βασικών της μορφολογικών χαρακτηριστικών και της συντακτικής της δομής. 2.1 Γλωσσολογική Έρευνα στην ΕΝΓ Η έρευνα για τη γραμματική της ΕΝΓ, μέχρι πρότινος, υπήρξε περιορισμένη και ως επί το πλείστον επικεντρώνεται στην ανάλυση των συγκεκριμένων συντακτικών φαινομένων (Antzakas & Woll, 2002 Sapountzaki, 2003 Antzakas, 2006) ή γίνονται γενικές θεωρητικές παραδοχές σχετικά με την ιδιότητά της ως φυσικής γλώσσας (Papaspyrou, 1990). Η γλωσσολογική έρευνα για την ΕΝΓ ξεκίνησε τα τέλη της δεκαετίας του 90. (Efthimiou & Katsoyannou, Antzakas, 2006 Sapountzaki, Hatzopoulou, 2008). Όπως συμβαίνει και στις υπόλοιπες νοηματικές γλώσσες, η ΕΝΓ, μπορεί να χαρακτηριστεί ως συνδυασμός των τεσσάρων διαφορετικών παραμέτρων: της χειρομορφής, του προσανατολισμού, της κίνησης, της θέσης, καθώς επίσης και των χειρημικών στοιχείων που περιλαμβάνουν τις μετρήσιμες εκφράσεις του προσώπου, τη θέση του κορμού και την κατεύθυνση του βλέμματος. Όσον αφορά τον αριθμό των χειρομορφών στην ΕΝΓ, Λαμπροπούλου (1997), είχε πρώτα καταγράψει και αναλύσει στοιχεία της δομής της ΕΝΓ (χειρομορφές, κινήσεις κλπ.) από ένα σώμα βιντεοσκοπημένων δειγμάτων. Από τη μεταγραφή των χειρομορφών που μελετήθηκαν, βρέθηκαν 17 διαφορετικές χειρομορφές, οι οποίες ανήκουν σε τέσσερις ομάδες Νοημάτων (Λαμπροπούλου, 1999β: 20-21) Όπως έχει εκτιμήσει ο Παπασπύρου (1994) υπάρχουν 45 χειρομορφές στην ΕΝΓ, σύμφωνα όμως με μια μεταγενέστερη έρευνα των Kourbetis & Hoffmeister (2002), 24

25 αναγνωρίστηκαν 53 χειρομορφές. Οι κατατμήσεις δεν αναδεικνύουν κάποια ασυμφωνία, αλλά εξαρτώνται από τη θεώρηση ζευγών αλλομόρφων/αλλοφώνων που μπορούν να εκληφθούν ως συγγενείς χειρομορφές ή ως αυτόνομες διαφορετικές χειρομορφές. Είναι σημαντική η γενετική ερμηνεία που έδωσε ο Παπασπύρου (1998) στη διδακτορική του διατριβή για την ΕΝΓ, την οποία απόδωσε ως κινηματική γλώσσα και φθογγογλώσσα. Με αυτόν τον τρόπο, επιδίωξε την ανάδειξη της γλώσσας ως θεμελιώδες σημείο αναφοράς στην ενδογενή γλωσσική ικανότητα του ανθρώπου. Η Σαπουντζάκη (2005) στη διδακτορική της διατριβή, μελέτησε τους βοηθητικούς δείκτες ως πιθανά βοηθητικά ρήματα στη γραμματική της ΕΝΓ. Με τη χρήση βιντεοσκοπημένου υλικού μελετηθήκαν τα νοήματα που έχουν σχέση με την εκφορά του χρόνου, της συμφωνίας, την τροπικότητα κλπ. Η διαπίστωση της Σαπουντζάκη, σε αυτήν την μελέτη είναι ότι ο χρόνος δεν αποτελεί γραμματική κατηγορία, υπάρχουν χρονικοί δείκτες που εκφράζουν τον χρόνο. Όσον αφορά την κατηγορία δεικτών τροπικότητας η κατέληξε ότι υπάρχουν διαφορετικές σημασιολογικές υποκατηγορίες από την φωνούμενη ελληνική γλώσσα. (Sapountzaki, 2005) Μια άλλη σημαντική μελέτη στην ΕΝΓ είναι εκείνη του Άντζακα (2008) ο οποίος στη διδακτορική του διατριβή μελέτησε την απόδοση της άρνησης στην ΕΝΓ. Η άρνηση στην ΕΝΓ, τοποθετείται στο τέλος της φράσης και εκφέρεται με τη χρήση μη χειριμικών στοιχείων και νοημάτων άρνησης όπως ΔΕΝ, ΜΗ, ΤΙΠΟΤΑ, κλπ. Σύμφωνα με την μελέτη του εντοπίστηκαν οκτώ αρνητικά Νοήματα και 11 Νοήματα με ενσωματωμένη άρνηση (ΔΕ ΘΕΛΩ, ΔΕΝ ΑΡΕΣΕΙ κλπ.) (Antzakas, 2008) Την ίδια χρονιά η Χατζοπούλου (2008) στη διδακτορική της διατριβή μελέτησε την εμφάνιση της γλωσσικής χρήσης της δείξης ως αντωνυμίας πρώτου-και μη-πρώτου προσώπου στην ΕΝΓ. (Hatzopoulou, 2008) H Βλέτση (2008) μελέτησε τη γραμματικοποίηση του παρελθοντικού χρόνου και της ρηματικής όψης (συνοπτικόμη συνοπτικό) στην Ε.Ν.Γ. με τη χρήση δομημένου τεστ με σκοπό τη διερεύνηση της ικανότητας παραγωγής του αορίστου χρόνου. (Βλέτση, 2008) 25

26 Το 2011 ο Μαυρέας στη διδακτορική του διατριβή εξέτασε τις παραμέτρους του γλωσσικού σχεδιασμού για την ΕΝΓ. Η κοινωνιογλωσσική στόχευση της μελέτης του αποσκοπούσε στην περιγραφή της γλωσσικής συμπεριφοράς των νοηματιστών. Μέσω της περιγραφής των γλωσσικών πρακτικών των νοηματιστών κατέγραψε ποια γλώσσα προκύπτει και διαπίστευσε την ύπαρξη συγκεκριμένων παραγόντων για την έντονη ποικιλομορφία της ΕΝΓ. Η Ανδρικοπούλου (2015) στη διατριβή της, αναλύει την μορφολογική διαδικασίας της Σύνθεσης στην ΕΝΓ. Διερευνά τα σύνθετα νοήματα της ΕΝΓ, τη διαδικασία της σύνθεσης, τους κανόνες που τη διέπουν, τις αλλαγές που λαμβάνουν χώρα κατά τη διαδικασία της σύνθεσης και τη σχέση μεταξύ των νοημάτων. Από την έρευνα διαπιστώνεται το σύνθετο αποτελεί μια αδιαίρετη μονάδα, λειτουργεί ως ενιαίο νόημα, μέσα στο οποίο δεν δύναται να παρεμβληθούν άλλα νοήματα. 2.2 Βασικά Μορφολογικά Χαρακτηριστικά της ΕΝΓ Σύμφωνα με τον Παπασπύρου (1994) η ΕΝΓ, έχει το δικό της λεξικό και τη δική της γραμματική, ακόμη κι αν έχει επηρεαστεί ή εξακολουθεί να επηρεάζεται από τη φωνούμενη ελληνική γλώσσα, όπως άλλωστε συμβαίνει σε κάθε μειονοτική γλώσσα που έρχεται σε καθημερινή επαφή με τη γλώσσα της πλειοψηφίας. Η ΕΝΓ χαρακτηρίζεται από μεγάλο εύρος λεξιλογίου όπως οι προφορικές γλώσσες. Στην ΕΝΓ αντί να προστεθούν περισσότερα νοήματα, για την απόδοση διαφορετικών εννοιών, αλλάζει η μορφή του βασικού νοήματος. Αυτές οι διαφοροποιήσεις ως προς την κίνηση, τη συχνότητα ή την κατεύθυνσή της, όπως έχουν διαπιστώσει ορισμένοι ερευνητές δεν παρατηρούνται μόνο στα ρήματα και τα συγγενή τους ουσιαστικά, αλλά αποτελούν μια διεργασία παραγωγής καινούριων εννοιών ή νοημάτων από συγγενή λεξικά στοιχεία ή από ρίζες των νοημάτων (Bellugi, 1980 Bellugi & Newkirk, 1981). Στην ΕΝΓ, για παράδειγμα εάν θέλουμε να πούμε τη λέξη κατασκευάζω (ενεστώτας), κατασκεύασα (αόριστος), η απόδοση γίνεται με την παραγωγή του βασικού νοήματος, μαζί με ένα νόημα που αναπαριστά το χρόνο. Ομοίως και για τα νοήματα: κατασκευή, 26

27 κατασκευαστικός, τα οποία αποδίδονται με το βασικό νόημα, όμως με διαφοροποίηση ως προς την κίνηση. Από την άλλη τα ρήματα όπως το δίνω, όπου ο ταξινομητής ενσωματώνεται στο ρήμα. π.χ. (ΔΙΝΩ ΝΕΡΟ, ΔΙΝΩ ΒΙΒΛΙΟ) Στην ΕΝΓ δηλώνονται επιλεκτικά, με ανεξάρτητο λέξημα, κάποιες από τις κατηγορίες που δηλώνονται υποχρεωτικά με κανόνες κλιτικής μορφολογίας στην Ελληνική. Μια τέτοια κατηγορία είναι το φύλο. Συχνά χρησιμοποιούνται μορφολογικοί δείκτες που δηλώνουν φύλο μαζί με τις έννοιες όπως οι ονομασίες των επαγγελμάτων (π.χ. δικηγόρος, γιατρός). Έτσι διαμορφώνονται απλά νοήματα για την απόδοση της γενικής έννοιας (χωρίς δήλωση φύλου) και σύνθετα νοήματα για τη διευκρίνιση αυτής, π.χ. «δικηγόρος» (άντρας ή γυναίκα), άντρας- δικηγόρος», «γυναίκα-δικηγόρος» (Ευθυμίου & Φωτεινέα, 2006). Συμβαίνει βέβαια και το αντίστροφο για παράδειγμα η κατεύθυνση όπως και η επιρρηματική πληροφορία αποτελούν υποχρεωτικά δηλωνόμενες κατηγορίες στην ΕΝΓ και αποδίδονται με μορφολογική υποχρεωτική κλίση, ενώ στην ομιλούμενη Ελληνική τόσο η κατεύθυνση όσο και η επιρρηματική πληροφορία δεν ενσωματώνονται υποχρεωτικά σε μορφολογικό επίπεδο αλλά δηλώνονται ως μέρος της σύνταξης με προσδιορισμούς τόπου, τρόπου κ.ο.κ. Όλες οι ΝΓ παρουσιάζουν μεγάλες ομοιότητες ως προς τη ρηματική συμφωνία ανάμεσα σε δράστη και πάσχοντα (agent /patient). Αυτό αναφέρεται σε κατηγορίες ρημάτων που πληρούν ορισμένες μορφολογικές και σημασιολογικές προϋποθέσεις. (βλ παρακάτω την κατηγορία α) (Sandler & Lillo-Martin, 2001: 545). Η Padden (1988) περιέγραψε και μελέτησε πρώτη το μορφολογικό αυτό σύστημα για την ASL, όπου μέσω της κίνησης των χεριών από ένα σημείο σε άλλο στο χώρο δείχνεται το κατηγόρημα. Όπως αναφέρει στη διδακτορική της διατριβή η Ανδρικοπούλου (2015), σύμφωνα με την Padden (1988), τα ρήματα διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες βάσει σημασιολογικών κριτηρίων. α. Ρήματα που επιτρέπουν τη συμφωνία Υποκειμένου (Υ) και Αντικειμένου (Α). Σε αυτά τα ρήματα υπάρχει συμφωνία ως προς το πρόσωπο και τον αριθμό του Υ και του Α που δέχονται (π.χ. ΡΩΤΑΩ, ΛΕΩ κ.α.). Σε αυτήν την κατηγορία εντάσσονται και τα αντίστροφα ρήματα, δηλαδή εκείνα που 27

28 εμφανίζουν την ακριβώς αντίθετη λειτουργία με την ανωτέρω περίπτωση. Πιο συγκεκριμένα, η κίνηση του χεριού γίνεται από το Α προς το Υ. (π.χ. ΠΑΙΡΝΩ, ΠΡΟΣΚΑΛΩ, ΑΝΤΙΓΡΑΦΩ κ.α.). β. Ρήματα που συμφωνούν με συγκεκριμένα σημεία (χωρικά) π.χ. (ΒΑΖΩ, ΠΗΓΑΙΝΩ, ΜΕΤΑΚΙΝΩ κ.α.). γ. Ρήματα που δεν παρουσιάζουν καμία συμφωνία (plain verbs) (π.χ. ΞΕΡΩ, ΚΛΑΙΩ, ΣΚΕΦΤΟΜΑΙ). (Padden, 1988 Ανδρικοπούλου, 2015) 28

29 3. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ - ΣΕΙΡΑ ΤΩΝ ΠΡΟΤΑΣΙΑΚΩΝ ΟΡΩΝ ΤΩΝ ΦΩΝΟΥΜΕΝΩΝ ΓΛΩΣΣΩΝ Στο παρόν κεφάλαιο θα γίνει αρχικά μια τυπολογική περιγραφή της σειράς των προτασιακών όρων των φωνούμενων γλωσσών, μια σύντομη αναφορά στα καθολικά χαρακτηριστικά που υπάρχουν ανάμεσα σε αυτές, βάσει των ερευνών που έχουν πραγματοποιηθεί και εν συνεχεία θα περιγράψουμε συνοπτικά τη βασική σειρά των προτασιακών όρων στην ελληνική γλώσσα. 3.1 Τυπολογία της σειράς των προτασιακών όρων των φωνούμενων γλωσσών Όπως προαναφέρθηκε, τα κοινά χαρακτηριστικά των γλωσσών είναι απόρροια της Καθολικής Γραμματικής, σύμφωνα με την γενετική προσέγγιση. Για να γίνει ερμηνεία των ομοιοτήτων και διαφορών μεταξύ των γλωσσών υπάρχει η υπόθεση ότι η ΚΓ αποτελείται από ένα σύστημα Αρχών και Παραμέτρων - Μοντέλο της Θεωρίας των Αρχών και Παραμέτρων (Principles and Parameters Theory) (Chomsky & Lasnik, 1993). «Η γενετική προσέγγιση βασίζεται στην άποψη ότι με την αποκάλυψη των βασικών τυπικών και ουσιαστικών ιδιοτήτων της γραμματικής της κάθε γλώσσας, ανακαλύπτουμε εν γένει τα καθολικά της γλώσσας». (Hawkins, 1983: 6) Οι γενετιστές επιδιώκουν να ανακαλύψουν τα καθολικά μιας γλώσσας, ενώ οι τυπολόγοι δημιουργούν ταξινομήσεις που βασίζονται σε συστηματικές διαφοροποιήσεις μεταξύ των γλωσσών (Hawkins, 1983: 7). Η τυπολογική προσέγγιση στηρίζεται στη διατύπωση των γενικεύσεων βάσει των συγκρίσεων των γλωσσών. Η πρώτη εισήγηση περί καθολικότητας της σειράς των όρων έγινε από τον Greenberg (1963). Ο Greenberg αφού πρώτα επέλεξε ένα δείγμα από τριάντα γλώσσες, οι οποίες δεν σχετίζονται μεταξύ τους (γεωγραφικά, ιστορικά κλπ.) και έθεσε τα κριτήρια τυπολογικής κατάταξης, μετέπειτα προέβη στην ταξινόμηση των γλωσσών. Οι έξι (6) πιθανοί τύποι της σειράς των Υ (Υποκείμενο), Ρ (Ρήμα), Α (Αντικείμενο), είναι οι εξής: ΥΑΡ, ΥΡΑ, ΡΥΑ, ΡΑΥ, ΑΡΥ, ΑΥΡ. 29

30 Ο Dryer (1992) επισημαίνει ότι για να είναι στατιστικά ορθά τα στοιχεία του δείγματος θα πρέπει να είναι ανεξάρτητα μεταξύ τους, μια απαίτηση η οποία το σύνολο του Greenberg δεν πληροί, δεδομένου ότι το δείγμα του περιείχε «γλώσσες μέσα στην ίδια γλωσσική οικογένεια... [που] μοιράζονται ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικό, λόγω της αμοιβαίας κληρονομιάς» (1992: 83). Έτσι, αν και το σύνολο των 30 γλωσσών ήταν μεγάλο και η έρευνά του ήταν πρωτοποριακή, υπάρχουν ερωτήματα σχετικά με τη μέθοδο δειγματοληψίας που χρησιμοποίησε. Μια άλλη πτυχή της τυπολογικής μεθόδου είναι το αν θα μετρηθούν γλώσσες ή γλωσσικές οικογένειες και πόσες γλώσσες της κάθε συγκεκριμένης οικογένειας θα συμπεριληφθούν σε ένα δείγμα. Ο Perkins (1980) και ο Bybee (1985) συμπεριλαμβάνουν μία γλώσσα ανά οικογένεια σε ένα δείγμα προς μελέτη ώστε να είναι μην είναι εσφαλμένη η μέτρηση. Το δείγμα του Greenberg θεωρείται ότι δεν ήταν αντιπροσωπευτικό, διότι μέτρησε τις γλώσσες και όχι τις οικογένειες γλωσσών. Οι περισσότερες από τις γλώσσες που συμπεριέλαβε στο δείγμα του, προέρχονταν από την Ευρώπη και την Αφρική (Dryer, 1991). O Dryer (1991) από την άλλη μεριά συμπεριέλαβε πολλές γλώσσες ανά οικογένεια, αλλά μέτρησε μόνο κάθε οικογένεια. Στη βάση δεδομένων των 603 γλωσσών, έθεσε ως γένη τις οικογένειες γλωσσών στο σύνολό τους, οι οποίες βασίζονται σε δημοσιευμένες διαπιστώσεις των γενετικών ομάδων (Campbell & Mithun, 1979). Με τον όρο γένος ο Dryer αναφέρεται σε μια γενετική ομάδα: «περίπου συγκρίσιμη σε βάθος χρόνου με τις υποοικογένειες της ινδοευρωπαϊκής» (1992: 84). H βάση δεδομένων του Dryer (1992) από 625 γλώσσες (από 252 γένη) παρέχει «στατιστική σημασία» δεδομένου του ότι, γίνεται έλεγχος επίσης της μεθοδολογίας γεωγραφικών και γενετικών σχέσεων. Ο Tomlin (1986) αναγνώρισε 26 γλωσσικές περιοχές. Με βάση αυτές τις ταξινομήσεις, καθόρισε στατιστικά ένα δείγμα δείγμα 402 γλωσσών με τη μέγιστη γεωγραφική και γενετική απόσταση. Η μέθοδος του Tomlin παρέχει ένα υψηλό βαθμό ποικιλίας μεταξύ των γλωσσών. 30

31 Πιο κάτω βρίσκεται ο πίνακας (Σχήμα 4) με τα ποσοστά της σειράς όρων σύμφωνα με τις δειγματοληψίες του Greenberg (1963), του Dryer (2012) και του Tomlin (1986). Σχήμα 4. Σχετικά Ποσοστά βασικής σειρά όρων (αριθμοί =ποσοστά). (Whaley, 1997 :37) Ορισμένα από τα καθολικά που διατύπωσε ο Greenberg (1966) είναι τα εξής: Με απλή καθολική συνεπαγωγή: Καθολικό 3. Οι γλώσσες με κυρίαρχη σειρά ΡΥΑ είναι πάντοτε προθετικές. Καθολικό 4. Οι γλώσσες με κανονικά σειρά ΥΑΡ είναι μεταθετικές. Με σύνθετη καθολική συνεπαγωγή: Καθολικό 5: Αν μια γλώσσα έχει κυρίαρχη τη σειρά ΡΑΥ και το κυβερνόν ουσιαστικό ακολουθείται από γενική, τότε το επίθετο έπεται του ουσιαστικού. 3.2 Λειτουργική προοπτική της Πρότασης (Functional Sentence Perspective) για τη σειρά όρων στην Ελληνική Γλώσσα Γενικότερα, σύμφωνα με τις γραμματικές της νέας ελληνικής (βλ. Holton et al., 1999, βλ. επίσης Philippaki-Warburton, Tsimpli, Goutsos, 1994), 31

32 η δομή της πρότασης είναι σχετικά ελεύθερη με δυνατότητα μετακίνησης διαφόρων συστατικών. Η ελευθερία αυτή διασφαλίζεται λόγω της πλούσιας μορφολογίας της ελληνικής γλώσσας, αφενός μεν την καθιστά πολύπλοκη, αφετέρου δε της προσφέρεται μεγάλη ευελιξία. Ως εκ τούτου, όλοι οι συνδυασμοί Υ, Ρ, Α είναι θεωρητικά, επιτρεπτοί και γραμματικά αποδεκτοί: ΥΡΑ. ΡΥΑ, ΥΑΡ, ΡΑΥ, ΑΥΡ και ΑΡΥ. (Λασκαράτου & Γεωργιαφέντης, 2006) (2) α. Ο Πέτρος χτύπησε τη Μαρία β. Χτύπησε ο Πέτρος τη Μαρία γ. Χτύπησε τη Μαρία ο Πέτρος Η σειρά των όρων στην πρόταση καθορίζεται από τη θεματοποίηση (topicalization) και την εστίαση (focalization). Σε αυτήν την περίπτωση τη βασική σειρά καθορίζει πληροφορικό της περιεχόμενο, ήτοι η Λειτουργική Προοπτική της Πρότασης (Functional Sentence Perspective). Η Πληροφορία Δομής (Information Packaging) 8 αναφέρεται στην κατασκευή της πρότασης ανάλογα με το τι υποθέτει ο ομιλητής ότι ο ακροατής θα ήθελε/ χρειάζεται να γνωρίζει κατά τη διάρκεια του λόγου. Συγκεκριμένα, οι ομιλητές χρησιμοποιούν διάφορα γλωσσικά ερεθίσματα για να διακρίνουν αυτό που πιστεύουν ότι είναι νέα πληροφορία για τον ακροατή, από αυτό που υποθέτουν ότι ακροατής γνωρίζει ήδη. Έτσι, μια πρόταση χωρίζεται σε ένα τμήμα Εστίας (focus), που περιέχει τη νέα πληροφορία και σε ένα σταθερό (ground) τμήμα, δηλαδή της πληροφορίας που έχει ήδη δοθεί/γνωστή. (Vallduvi, 1992). Ο Halliday (1967) ορίζει το Θέμα (topic) από την άποψη της διαδοχικής σειράς, όπως το πρώτο μέρος της πρότασης. Στη θέση αυτή, το Θέμα (topic) είναι υπεύθυνο για το σχηματισμό κάθε φράσης «στη μορφή ενός μηνύματος για ένα από τα συστατικά της» (Ηalliday, 1967: 223) 8 Ο όρος Information Packaging όπως αναφέρει στο άρθρο της η Baltazani (2003), εντοπίζεται και ως information structure σύμφωνα με τους (Halliday, 1967 Chafe, 1974 Vallduví 1992) όπου αποτελούν τη δομή μιας φράσης σε μέρη όπως παλιά / νέα στοιχεία, εστίαση, υπόβαθρο, θέμα, σχόλιο κα. Αυτές είναι έννοιες που εμπίπτουν στην Πραγματολογία, ως μέρος της γραμματικής που ασχολείται με μη αληθείς συνθήκες ερμηνείας των προτάσεων (δηλαδή που δεν συνεπάγονται την αλήθεια του προτασιακού τους περιεχομένου). 32

33 Ως Θέμα (topic) ορίζεται το συστατικό για το οποίο γίνεται λόγος μέσα στην πρόταση. Είναι η κεντρικότερη πληροφορία που έχει δοθεί και ταυτίζεται κανονικά με το στοιχείο που βρίσκεται στη θέση υποκειμένου. Δεδομένου ότι είναι γνωστή πληροφορία, το Θέμα μπορεί να παραλειφθεί στα παρακάτω παραδείγματα, ενώ για λόγους διευκρίνησης η παρουσία του απαιτείται. Από την άλλη Σχόλιο (comment) είναι η νέα πληροφορία. Η πρόταση είναι αμαρκάριστη όταν το Θέμα προηγείται του Σχολίου (comment) και η πιο συνήθης δομή της είναι ΥΡΑ, εφόσον το Θέμα ταυτίζεται με το υποκείμενο. (3) α. -Σήμερα είδα την Κατερίνα. Η Κατερίνα είναι σύζυγός του Γιώργου. β. (-Ποιον έχει παντρευτεί η Γωγώ;) Η Γωγώ έχει παντρευτεί το Γιώργο. γ. (-Ποιος χτύπησε ο Πέτρος;) Ο Πέτρος χτύπησε τον Κώστα. Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις που και κάποιο άλλο συστατικό της πρότασης (πχ αντικείμενο άμεσο ή έμμεσο) μπορεί να αποτελέσει δεδομένη πληροφορία ως Θέμα (topic) δηλαδή και έτσι η σειρά των όρων είναι ΑΥΡ. (4) α. (-Ποιος πληροφόρησε την Μαρία;) Τη Μαρία πληροφόρησε ο Πάνος, β. (-Ποιος πήγε στην εταιρεία το μεσημέρι;) Το μεσημέρι πήγε ο Τάσος. Πέραν του κανόνος της θεματοποίησης (topicalization) που μετακινεί συστατικό μιας πρότασης στην αρχική θέση, υπάρχει και ο κανόνας της εστίασης (focalization). Εστία ορίζεται το πιο σημαντικό τμήμα της νέας πληροφορίας σε μια πρόταση, είναι η πραγμάτωση του Σχολίου (comment), στην πιο απλή μορφή εμφανίζεται στο τέλος της πρότασης και μαρκάρεται με τόνο. (5) α. Τι ζήτησε ο Πέτρος; - ( Ο Πέτρος) ζήτησε να έρθει. β. Ποιον πάτησε; - Εμένα πάτησε. γ. Θέλω να πας στο Γιώργο, όχι σε άλλους. Η εστίαση εκφράζει έκπληξη ή αντιδιαστολή. Στην ελληνική γλώσσα, η εστίαση αντικειμένου, αποκλείει την παρουσία της αντίστοιχης κλιτικής αντωνυμίας, σε αντίθεση με τη θεματοποίηση. (Φιλιππάκη-Warburton, 1992) 33

34 Όταν υπάρχει ουδέτερος επιτονισμός η εστία μεταφέρεται στο τελευταίο στοιχείο της πρότασης, αν υπάρχει εστία λόγω έμφασης (6α) ή αντιπαραβολικού επιτονισμού (6β) υπάρχει η περίπτωση να πάρει και άλλη θέση. (6) α. Η Δήμητρα θέλει να φύγει αύριο β. Η ΣΟΦΙΑ τον έδιωξε (όχι Η ΓΙΑΝΝΑ) Σύμφωνα με την Καθολική Γραμματική και τη «Θεωρία των Αρχών και Παραμέτρων», στο πλαίσιο του Προτύπου της «Κυβέρνησης και Αναφορικής Δέσμευσης», κάθε γλώσσα είναι είτε θετικά είτε αρνητικά τιμολογημένη ως προς την Παράμετρο Κενού Υποκειμένου: [±pro drop] (Chomsky 1981, 1986, Rizzi 1982, 1986, Jaeggli 1982, Hyams 1983, Phinney 1983, Huang 1984 κ.α.). Το κατά πόσο το προφερόμενο γραμματικό υποκείμενο του κλιτού τύπου του ρήματος μίας πρότασης μπορεί να αποσιωπηθεί, δηλαδή η ύπαρξη ή όχι κενών υποκειμένων σε μία γλώσσα, ελέγχεται από την Παράμετρο Κενού Υποκειμένου 9. Σύμφωνα με τον Chomsky (1982) σε γλώσσες pro-drop το μη εμφανές υποκείμενο αντιπροσωπεύεται από μια κενή κατηγορία που συμβολίζουμε με το «pro». Η ελληνική αποβάλλει (drops) την αντωνυμία του υποκειμένου και γι αυτό ονομάζεται γλώσσα pro-drop 3.3 Η βασική σειρά των προτασιακών όρων στην ελληνική γλώσσα Βάσει της ταξινόμησης του Greenberg, η ελληνική γλώσσα ανήκει στην ομάδα των γλωσσών με βασική σειρά όρων ΥΡΑ (Greenberg, 2005). Από τη μία, αυτός ο ορισμός της Ελληνικής βρήκε τους υποστηρικτές του, σύμφωνα με τις έρευνες των οποίων και τα πιο συγκεκριμένα δεδομένα, επιβεβαιώνεται για την Ελληνική γλώσσα η δομή ΥΡΑ ως βασική (Tzartzanos, 1963 Horrocks, 1983). Από την άλλη μεριά, υπάρχουν μελέτες, που θεωρούν λανθασμένη αυτήν την ταξινόμηση. (Philippaki- 9 Όπως υποστηρίζει ο Chomsky (1986), η Παράμετρος Κενού Υποκειμένου έχει σχέση με την Αρχή της Διευρυμένης Προβολής (Extended Projection Principle) όπου σε όλες τις φυσικές γλώσσες υπάρχει σε κάθε πρόταση δομική θέση υποκειμένου. 34

35 Warburton, 1985a Tsimpli, 1990 Drachman, 1994 Alexiadou & Anagnostopoulou, 1995 Alexiadou, 1999). Η Φιλιππάκη-Warburton, υποστηρίζει ότι η βασική σειρά όρων για την Ελληνική Γλώσσα είναι η ΡΥΑ. Η ίδια, αποδέχεται ότι η σειρά ΡΥΑ δεν είναι η πιο συχνά χρησιμοποιούμενη συντακτική δομή, όμως την υποστηρίζει ως μη μαρκαρισμένη, χρησιμοποιούμενη σε περικείμενα που δεν απαιτούν την εφαρμογή οποιασδήποτε πληροφοριακής δομής (Philippaki-Warburton, 1985a: 142, 144). Γίνεται επιλογή της ερώτησης «τι γίνεται;», ως την πιο ουδέτερη για την πληροφοριακή δομή. (Philippaki-Warburton, 1985: 122) Κριτήρια που καθορίζουν τη σειρά των προτασιακών όρων στην ελληνική γλώσσα Τα κριτήρια που καθορίζουν τη σειρά των προτασιακών όρων στην Ελληνική Γλώσσα είναι τρία. Η συχνότητα που εμφανίζεται, το μαρκάρισμα και η συντακτική δομή. Σε αυτήν την υποενότητα θα γίνει μια αναλυτική περιγραφή των κριτηρίων αυτών Στατιστική Όπως αναφέρεται και στο άρθρο των Λασκαράτου & Γεωργιαφέντη (2006), βάσει των τυπολογικών μελετών (βλ. Greenberg, 1963), η ελληνική συμπεριλαμβάνεται στις γλώσσες με επικρατέστερη τη σειρά ΥΡΑ. Η σειρά των όρων όμως αυτή, όπως υποστηρίζει η Λασκαράτου (Lascharatou, 1989 α ) με βάση τα δεδομένα της, είναι κυρίαρχη τόσο σε κύριες όσο και σε δευτερεύουσες προτάσεις. Βάσει του κριτηρίου της στατιστικής της σειράς των όρων στην ελληνική γλώσσα, η χρήση της σειράς ΡΥ είναι πιο συχνή από τη σειρά ΥΡ και η απόκλιση αυτή δεν είναι μεγάλη (σε δομές αμετάβατες και παθητικές), γεγονός που επαληθεύει την διατύπωση της Φιλιππάκη- Warburton (1982) ότι η πρώτη θέση της πρότασης είναι κυρίως θεματική. 35

36 Σημαντικό πρόβλημα του κριτηρίου της στατιστικής (συχνότητας) της σειράς των όρων, είναι ότι δεν ελέγχονται οι ενδογλωσσικές παράμετροι για τον καθορισμό της σειράς στο απαραίτητο περιβάλλον Μαρκάρισμα H θεωρία του μαρκαρίσματος (markedness) είναι σε συνάφεια της παραμετρικής άποψης για τη γλώσσα. (Chomsky 1981). Η ελληνική γλώσσα στον γραπτό και στον προφορικό λόγο χαρακτηρίζεται από σχετική ελευθερία στη διάταξη των βασικών και µη βασικών όρων της πρότασης (Philippaki-Warburton 1985, Lascaratou 1998, Holton et al. 1999, Κλαίρης & Μπαµπινιώτης 1999, Λασκαράτου & Γεωργιαφέντης 2006: 11-61), αλλά και της Ονοµατικής Φράσης (ΟΦ), λόγω του πλούσιου μορφολογικού της συστήματος (ονοματικά και ρηματικά). Στο πλαίσιο αυτό οι σειρές ΥΡ και ΡΥ, έχουν χαρακτηριστεί ως ουδέτερες. Σε αντίθεση αυτού ενώ η πρόταξη βασικού όρου (συµπληρώµατος, π.χ. αντικείµενο (Α)) ή µη βασικού (προσαρτήµατος) σε επίπεδο πρότασης και ΟΦ, σηµατοδοτεί τη λειτουργία στο επίπεδο της πραγματολογίας (θεµατοποίηση, έµφαση/αντιδιαστολή) που σχετίζεται με τη δόµηση της παλιάς και της νέας πληροφορίας στον γραπτό και προφορικό λόγο. Η φύση και η σημασία της αρχικής θέσης ως θέσης προβολής της νέας πληροφορίας, (μαρκαρισμένης) κάνει την ΥΡΑ δομή εμφατική (Lascaratou, 1998). Βάσει αυτού, η Philippaki-Warburton υποστηρίζει, ότι η λιγότερο μαρκαρισμένη συντακτική δομή για την Ελληνική είναι η ΡΥΑ, με το ρήμα στην αρχική θέση (Philippaki-Warburton, 1985a) Συντακτική Δομή Ακολουθώντας τις αναλύσεις του Μινιμαλιστικού Προγράμματος (Minimalist Program), η θέση του υποκειμένου [Χαρ, ΡΦ] είναι η βασική. (Philippaki- Warburton 1998, όπως αναφέρεται στη Θεοφανοπούλου-Κοντού, 2002). Η θέση αυτή ανταποκρίνεται στη διάταξη των όρων ΡΥΑ, (ανύψωση) στην κεφαλή ΚΛ ([Ρ-ΚΛ]). Γίνεται μετακίνηση του ρήματος από την αρχική θέση μέσα στη 36

37 Ρηματική Φράση στην Κλ. για να ελέγξει τα χαρακτηριστικά του. Η πτώση του υποκειμένου ελέγχεται βάσει των αντίστοιχων χαρακτηριστικών του ρήματος, σύμφωνα με το Μινιμαλιστικό Πρόγραμμα (Philippaki-Warburton, 1998 Alexiadou-Anagnostopoulou, 1998 Philippaki-Warburton & Spyropoulos, 1999 όπως αναφέρεται στη Θεοφανοπούλου-Κοντού, 2002). Όπως έχει προαναφερθεί το υποκείμενο μπορεί να μην είναι φωνολογικά εκπεφρασμένο (7β.) Τα χαρακτηριστικά του κενού υποκειμένου δίνονται από την ρηματική κατάληξη (δηλ. μέσα από τη μορφολογία του ρήματος). Στην περίπτωση αυτή παρατηρείται η ύπαρξη ενός κενού αντωνυμικού τύπου pro που βρίσκεται στη συντακτική θέση του υποκειμένου. (Θεοφανοπούλου-Κοντού, 2002). (7) α. Η Μαρία πλένει ένα αμάξι β. Πλένει ένα αμάξι Η βασική σειρά όρων στην ελληνική, βάσει της συντακτικής δομής είναι ΡΥΑ, δεδομένου του ότι είναι γλώσσα με κεφαλή μπροστά και μετακινεί την κεφαλή στην κατηγορία της Κλίσης. Όπως έχει προτείνει η Φιλιππάκη-Warburton (1985), όταν η σειρά των όρων είναι ΥΡΑ το υποκείμενο είναι σε θέση Θέματος και για να μπορέσει να πάρει θεματικό ρόλο πρέπει να βρίσκεται κοντά στο ρήμα. Εφόσον λοιπόν, δεν υπάρχει κανόνας ανύψωσης του υποκειμένου στο χαρακτηριστή της φράσης κλίσης [Χαρ, ΦΚΛ], τότε το υποκείμενο όταν είναι σε θέση προ ρήματος, δεν αποτελεί όρισμα αλλά προσάρτημα. Συνεπώς η ΡΥΑ προκύπτει ως βασική σειρά όρων. (Φιλιππάκη-Warburton, 1999) 37

38 4. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ Η ΣΕΙΡΑ ΤΩΝ ΟΡΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Το κεφάλαιο αυτό αφιερώνεται στη σειρά των προτασιακών όρων στην ΕΝΓ. Αρχικά θα γίνει μια μικρή αναφορά στην τυπολογική μελέτη των νοηματικών γλωσσών και εν συνεχεία θα αναφερθούν εν συντομία οι έρευνες που έχουν γίνει για τη σειρά και τη βασική σειρά των προτασιακών όρων των ΝΓ στον κόσμο. Στη συνέχεια θα αναλυθεί ο τρόπος με τον οποίο έγινε η συλλογή των δεδομένων από τους φυσικούς ομιλητές της ΕΝΓ και αμέσως μετά θα γίνει μια μικρή ανάλυση της επεξεργασίας των 16 απλών καταφατικών προτάσεων μέσω του προγράμματος επισημείωσης επιπέδου φράσης και πρότασης ELAN. Στην παρούσα εργασία θα γίνει μια πρώτη προσέγγιση προκειμένου να εξαχθούν ενδεικτικά συμπεράσματα για τη σειρά των όρων στην ΕΝΓ για τα οποία πρέπει να γίνει μια περαιτέρω έρευνα και μελέτη. 4.1 Τυπολογία των νοηματικών γλωσσών Με την έλευση της έρευνας στη γλωσσολογία της ΝΓ στη δεκαετία του 60, οι συγκριτικές μελέτες έχουν αποκαλύψει ότι οι ΝΓ είναι πλήρως συγκρίσιμες με τις φωνούμενες γλώσσες σε όλες τις πτυχές της γλωσσικής δομής (π.χ., Fischer, 2008 (1974), Liddell 1980 Sandler & Lillo- Martin, 2006). Παρόλα αυτά, μέχρι σήμερα, οι ΝΓ σπάνια περιλαμβάνονται σε τυπολογικές μελέτες (Evans et al Majid & Levinson, 2011 Anderson 2012 και Velupillai, 2012 είναι αξιοσημείωτες εξαιρέσεις). Ορισμένες όμως διαγλωσσικές έρευνες και τυπολογικές μελέτες των νοηματικών γλωσσών, όπως αυτές των Sandler και Lillo-Martin (2006), Brentari (2010) των Pfau, Steinbach και Woll (2012), έχουν ρίξει φως στα καθολικά αλλά στην ποικιλομορφία των ΝΓ, συμβάλλοντας σημαντικά στην κατανόηση των ανθρώπινων γλωσσών γενικότερα (Leeson & Saeed, 2012). Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι, κάθε χώρα έχει τη δική της ΝΓ, η οποία διαμορφώθηκε σε βάθος χρόνου βάσει των εμπειριών και του πολιτισμού της. Έτσι, υπάρχει η Ελληνική Νοηματική Γλώσσα (ΕΝΓ), η Αμερικάνικη Νοηματική Γλώσσα (ASL), η Γαλλική Νοηματική Γλώσσα (LSF), κ.ο.κ. (Μαγγανάρης, 2003: 24) 38

39 Όπως είναι αναμενόμενο, για κάθε ανθρώπινη γλώσσα, οι νοηματικές γλώσσες διαφέρουν μεταξύ τους σε όλα τα σχετικά επίπεδα της γλωσσικής ανάλυσης. (Perniss, κ.α., 2007) Για κάθε νέα ΝΓ που αποτελεί αντικείμενο έρευνας προσθέτει στην κατανόηση μας πιστοποιήσεις ποικιλιών και ομοιοτήτων, πέραν των ΝΓ και οι λεγόμενες κοινωνικές ποικιλίες είναι οι πιο πρόσφατες προσθήκες στον τομέα της τυπολογίας της ΝΓ (Zeshan, 2008). Από κοινωνιολογική σκοπιά, όπως έχουν αναφέρει οι Σαπουντζάκη κ.α. (2007), υπάρχουν ορισμένες περιφερειακές και κοινωνικές ποικιλίες της ΕΝΓ. Η ύπαρξη των περιφερειακών ποικιλιών οφείλεται στο γεγονός ότι οι ομάδες των ενηλίκων νοηματιστών απομονώθηκαν μέχρι πολύ πρόσφατα. Από την άλλη, οι κοινωνικές ποικιλίες, υπάρχουν λόγω της ύπαρξης των κοινωνικών ομάδων εντός της κοινότητας των κωφών. Στην ΕΝΓ, για παράδειγμα, ένας από τους λόγους διαφοροποίησης ποικιλιών είναι η γλωσσική προτίμηση λόγω περιβάλλοντος ή γλωσσικής ταυτότητας: οι χρήστες που θεωρούν τους εαυτούς τους ως επί το πλείστον ελληνόγλωσους, τείνουν να χρησιμοποιούν περισσότερο ελληνικές δομές στη ΝΓ τους, ενώ οι χρήστες που αισθάνονται ως επί το πλείστον κωφοί χρησιμοποιούν περισσότερο τη δομή της ΕΝΓ (Σαπουντζάκη κ.ά., 2007) Όπως υποστηρίζει η Zeshan (2008), η αλληλεπίδραση μεταξύ της έρευνας της ΝΓ και της τυπολογίας της γλωσσολογίας, αποτυπώνεται παρακάτω (Σχήμα 5.) Με αυτό το σχέδιο, απεικονίζεται ο διπλός προσανατολισμός στην τυπολογία της νοηματικής γλώσσας: Από τη μία, η τυπολογία της ΝΓ κάνει χρήση θεωρητικών και μεθοδολογικών πηγών από τη γλωσσική τυπολογία, αλλά διευρύνει το φάσμα των διαθέσιμων γλωσσών για να συμπεριλάβει τη ΝΓ. Αντιθέτως, η τυπολογία της ΝΓ χρησιμοποιεί τα αποτελέσματα από την έρευνα της ΝΓ, αλλά επικεντρώνεται τυπολογικά στη γλωσσική πολυμορφία εντός της ομάδας των ΝΓ. 39

40 Σχήμα 5. Οι τομείς πηγών της τυπολογίας της νοηματικής γλώσσας (Zeshan, 2008: 672) 4.2 Βασική σειρά προτασιακών όρων των νοηματικών γλωσσών Από τη δεκαετία του 1970 και του 1980, η δυνατότητα μελέτης της σειράς των όρων στις ΝΓ έχει γίνει αντικείμενο συζήτησης πολλών μελετών. Σύμφωνα με την Brennan (1994), η μελέτη της σειράς των όρων είναι ένα πολύπλοκο θέμα, καθώς η σύνταξη της νοηματικής γλώσσας είναι ταυτόχρονη, εικονική και συχνά με πραγματολογικό τρόπο οργανωμένη. Ο προσδιορισμός της βασικής σειράς των όρων περιπλέκεται περαιτέρω από το γεγονός ότι οι εναλλακτικές σειρές όρων συχνά εμφανίζονται ως αποτέλεσμα των λειτουργιών, όπως, για παράδειγμα, θεματοποίηση και αντιγραφή αντωνυμίας. Όλες οι ΝΓ της δυτικής Ευρώπης έχουν δομή Θέμα-Σχόλιο (topic-comment). (Γερμανική ΝΓ-DGS: Hirsch 1961, ΝΓ της Βρετανίας-BSL: Deuchar (1983), ASL: Friedman (1976), Aarons (1996), και Janzen (1995, 1997, 1998). Πολλοί ερευνητές έχουν προτείνει ότι οι νοηματικές έχουν βασική προτασιακή δομή Θέμα-Σχόλιο. Σε αυτήν την περίπτωση το Θέμα παρουσιάζεται πρώτα και ακολουθεί το Σχόλιο το οποίο σχετίζεται με το Θέμα (Fischer, 1975 Liddell, 1980 Padden, 1988). Οι ΝΓ έχουν πλούσια μορφολογία ενώ η μορφολογική δομή τους είναι στενά συνδεδεμένη με τη συντακτική της λειτουργία (Klima & Bellugi,1979 Padden, 1988 Aronoff, Meir & Sandler, 2005). Μία από τις σημαντικές διαφοροποιήσεις μεταξύ των φωνούμενων και των νοηματικών γλωσσών είναι η σπουδαιότητα της χωρικής 40

41 αντίληψης στις ΝΓ (π.χ. σύστημα της ρηματικής συμφωνίας), η οποία ενσωματώνεται στο γραμματικό σύστημα (για τη μορφολογική κλίση) εν αντιθέσει με τη λειτουργία της διαδοχής (για τη σειρά των όρων) (Valli & Lucas, 2000 Sandler, 2003). Είναι ευρέως αποδεκτό ότι η σειρά των όρων στη ΝΓ είναι ευέλικτη. Η ευέλικτη σειρά των λέξεων μέσα στην ρηματική κυριαρχία της Νοηματικής Γλώσσας του Κεμπέκ (LSQ) έχει οδηγήσει τον Bouchard (1996) και τους Bouchard και Dubuisson (1995) να καταλήξουν στο συμπέρασμα ότι νοηματικές γλώσσες σε γενικές γραμμές δεν έχουν καμία ιεραρχική δομή. Αυτό το συμπέρασμα υποστηρίζεται από την Neidle κ.α. (2000: 60-61) και από τις Sandler & Lillo-Martin (2006: 305), βάσει των μελετών τους στην ASL. Τα κριτήρια που έχουν καθοριστεί για τον προσδιορισμό της βασικής σειράς των όρων σε φωνούμενες γλώσσες δεν εφαρμόζονται με σαφήνεια στις ΝΓ, λόγω της ταυτόχρονα συγκολλητικής τους φύσης, εφόσον πάνω από ένας αρθρωτές είναι ενεργοί ανά πάσα στιγμή. Όπως έχει διατυπώσει ο Kimmelman (2012), οι ΝΓ διαφέρουν από τις φωνούμενες γλώσσες από την άποψη ότι δεν είναι πλήρως γραμμικές. Ένα νόημα μπορεί να παραχθεί ταυτόχρονα με ένα άλλο νόημα, χωρίς να έχουν διαδοχική σειρά (λόγω των ενεργών αρθρωτών που προαναφέραμε). Κατά συνέπεια, στην περίπτωση των ΝΓ, δεν είναι δυνατόν να πούμε εκ των προτέρων αν η σειρά των όρων παίζει εξίσου σημαντικό ρόλο στη γραμματική τους και αυτό είναι ένα σημαντικό ερευνητικό ερώτημα. (Kimmelman, 2012) Το πρώτο κριτήριο, η συχνότητα εμφάνισης της σειράς του ρήματος, του υποκειμένου και του αντικειμένου του, είναι προβληματική στις ΝΓ. Όπως επισημαίνει η Nadeau (1993) για τη Νοηματική Γλώσσα του Κεμπέκ (LSQ), οι προτάσεις με εμφανές υποκείμενο και εμφανές αντικείμενο είναι αρκετά σπάνιες κατά το λόγο στη νοηματική γλώσσα. Η έρευνά της αποτελούταν από ένα σώμα ομιλιών στην LSQ, πάνω από 1300 προτάσεις, από τις οποίες μόνο έντεκα (11) φράσεις είχαν εμφανές υποκείμενο και αντικείμενο. Από αυτές τις προτάσεις οι επτά (7) είχαν σειρά ΥΡΑ και οι τέσσερις (4) ΥΑΡ, καθιστώντας αδύνατο οι ερευνητές να καθορίσουν τη βασική σειρά των όρων εάν επέμειναν να χρησιμοποιήσουν τη γραμμικότητα ως βάση για την έρευνά τους (Nadeau, 1993). 41

42 Επιπλέον, ο τρόπος εκμαίευσης του γλωσσικού υλικού είναι καθοριστικός για τι θα εξάγουμε, όπως προαναφέρθηκε υπάρχουν γλωσσικές ποικιλίες ΝΓ πιο γραμμικές, οι οποίες χρησιμοποιούνται σε περιβάλλοντα όπου η γλώσσα κοινωνικού κύρους είναι η εκάστοτε προφορική, αυτή της πλειοψηφίας. Ως εκ τούτου, πρέπει να ακολουθούνται συγκεκριμένες μεθοδολογικές αρχές ώστε να διασφαλίζεται η φυσικότητα της απάντησης. Παρόλα αυτά, η βασική σειρά όρων έχει καθοριστεί για μερικές ΝΓ. Η Fischer (1975) βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό σε ξεχωριστές προτάσεις νοηματικής, για τη βασική σειρά όρων στην ASL. Άλλοι έχουν αναλύσει τη νοηματική ατόμων που έδιναν απαντήσεις ως ερεθίσματα ζεύγη εικόνων (μεταξύ άλλων, Volterra, κ.α για τη ΝΓ της Ιταλίας-LIS, Coerts 1994 για τη ΝΓ της Ολλανδίας-NGT). Ερευνητές όπως οι Bergman & Wallin (1985) για τη ΝΓ της Σουηδίας και ο Quinto (1999), για την Μεξικάνικη ΝΓ, ανέλυσαν αφηγήσεις ή παραγωγές φυσικών νοημάτων απαντώντας σε ερωτήματα δηλ. σε συνεντεύξεις. Τέλος, συνδυασμό των ανωτέρω προσεγγίσεων για τη συλλογή των δεδομένων τους, χρησιμοποίησε ο Liddell (1980) για την ASL και η Leeson ( 2001) για τη ΝΓ της Ιρλανδίας-ISL. Στην ASL, σε προτάσεις όπου η σημασιολογική ερμηνεία του υποκειμένου και του αντικειμένου είναι δυνητικά «αναστρέψιμη», η βασική σειρά των λέξεων είναι ΥΡΑ (Fischer, 1975). Σε ορισμένες περιπτώσεις, που συχνά χρησιμοποιούνται μη χειρημικά στοιχεία (όπως έχει προαναφερθεί, δηλαδή με στοιχεία που δε σχηματίζονται με τα χέρια), είναι δυνατόν να έχουμε σειρές AΥΡ και ΡΑΥ. Επιπλέον, ορισμένες σειρές όρων είναι δυνατές χωρίς τα ανωτέρω (διαλείμματα επιτονισμού, χειρημικούς δείκτες, εφ όσον δεν υπάρχει καμία παρανόηση ως προς το ποια φράση λειτουργεί ως Δράστης και ποια είναι ο Πάσχων. Έτσι, η σειρά των λέξεων είναι δυνατή, για παράδειγμα, σε προτάσεις με μη αναστρέψιμο το Υποκείμενο και το Αντικείμενο, σε προτάσεις με συμφωνία ρημάτων, όπου οι γραμματικές σχέσεις φαίνονται από την κατεύθυνση ή τον προσανατολισμό του ρήματος (Fischer, 1975) και στην περίπτωση της μετατόπισης του Αντικειμένου λόγω 42

43 της παρουσίας των ταξινομητών 10 (handling classifier predicates) (Chen Pichler, 2001) και της όψης των ρημάτων (Matsuoka 1997; Braze 2004). Η σειρά ΥΡΑ υφίσταται σε προτάσεις στις οποίες το Α είναι μπροστά, όπως σε προτάσεις ΑΥΡ (Fischer 1975 Liddell 1980 Aarons 1994), αλλά και σε περιπτώσεις με μετατόπιση του Αντικειμένου. Η ASL είναι μια γλώσσα pro-drop, δημιουργώντας σειρές όρων ΥΡΑ, ΥΡΑ ή ΥΡΑ (Lillo-Martin, 1986). Η βασική σειρά όρων στην Σουηδική ΝΓ (SSL), είναι ΥΡΑ, όπως και στην φωνούμενη Σουηδική. Η σειρά ΥΡΑ φαίνεται να είναι η πιο συχνή σειρά προτάσεων με ρήματα μεταβατικά, η ΡΑΥ είναι πολύ συχνή σε μεταβατικές φράσεις με την προσωπική αντωνυμία ως Υποκείμενο, η σειρά ΥΑΡ είναι δυνατή σε προτάσεις με μη αναστρέψιμους όρους. Η σειρά ΥΡ εμφανίζεται σε αμετάβατες προτάσεις και σε μεταβατικές με κλιτές μορφές ρήματος και με Αντικείμενο που παραλείπεται. Η σειρά ΡΥ είναι σε προτάσεις αμετάβατες με αντωνυμικό Αντικείμενο και σε μεταβατικές προτάσεις με κλιτά ρήματα όπου το αντικείμενο παραλείπεται. Η σειρά ΡΑ με παράληψη Υ όπου το Υ είναι συν-αναφορικό με το Υ της προτάσεως που προηγείται. (Bergman & Wallin, 1985). H Βραζιλιάνικη ΝΓ (LSB) έχει ως βασική σειρά όρων την ΥΡΑ. Επιτρέπει, όπως και η ASL, να εμφανιστούν κι άλλες σειρές όρων που προκύπτουν από την αλληλεπίδραση των γραμματικών μηχανισμών. Οι σειρές ΑΥΡ και ΥΑΡ είναι δυνατές με ορισμένους περιορισμούς: (i) όταν υπάρχουν γυμνά ρήματα χωρίς συμφωνία που μπορούν να ανατραπούν οι όροι με ένα ξεχωριστό βοηθητικό νόημα και (ii) όλα τα απλά ρήματα (αυτά δηλαδή που έχουν συμφωνία) αποδίδονται με συγκεκριμένα μη χειρημικά στοιχεία. Άλλοι συνδυασμοί στη σειρά των όρων δεν είναι δυνατοί στην LSB, ακόμη και με μη χειρημικά στοιχεία (Mueller de Quadros, 1999) Όσον αφορά τη σειρά όρων της ΝΓ της Βρετανίας (BSL), σύμφωνα με την πρόταση του Deuchar (1983), για την ανάλυσης της γλώσσας με τους όρους Θέμα-Σχόλιο 10 Ένας ορισμός που δόθηκε από τους Κουρμπέτη & Χατζοπούλου (2010: 109), οι ταξινομητές μπορούν να θεωρηθούν ως «ένα είδος ρήματος ή ρηματικής φράσης που αποτελεί το κατηγόρημα μιας πρότασης, ειδικές αντωνυμίες, σύμβολα ομαδοποίησης αντικειμένων». (Κουρμπέτης & Χατζοπούλου, 2010: 109) 43

44 (topic-comment), στην BSL το Θέμα εμφανίζεται στην αρχική θέση μέσα στην πρόταση και μαρκάρεται με διάφορους τρόπους: (i) με την ακολουθία παύσης, (ii) παράγεται με τα μάτια ανοικτά ακολουθώντας παύση, (iii) συνοδεύεται από ένα νεύμα της κεφαλιού, ή (iv) νοηματίζεται με το ένα χέρι ενώ το άλλο παράγει το Σχόλιο. Η σειρά των λέξεων στην BSL είναι ελεύθερη εάν οι ρόλοι Δράστης και Πάσχων είναι σαφείς. Όταν το Θέμα μαρκάρεται, η σειρές, ΑΥΡ και ΡΑΥ είναι δυνατές. (Sutton-Spence & Woll, 1998). Το ίδιο ισχύει και για την ΝΓ του Ισραήλ (ISL) (Meir & Sandler, 2008), η οποία όπως και η BSL εντάσσεται στην κατηγορία των γλωσσών με δομή Θέμα-Σχόλιο. Το Θέμα αναφέρεται στην αρχή και μαρκάρεται με το ανασήκωμα των φρυδιών και το μισοκλείσμο των ματιών ενώ το Σχόλιο μαρκάρεται με ουδέτερα φρύδια και ανοιχτά μάτια. (8). HOUSE-MY GARDEN AREA OUTSIDE BURN Ανασηκωμένα φρύδια διάλειμμα & ανοιγόκλειμα ματιών οδέτερα φρύδια μισόκλειστα μάτια ανοικτά μάτια (Meir & Sandler, 2008: 126) 4.3 Βασική σειρά προτασιακών όρων στην ΕΝΓ Για την ΕΝΓ ο Παπασπύρου (1994, 1998) έχει προτείνει πως η σειρά προτασιακών όρων είναι η ΥΡΑ (Παπασπύρου, ) (9). (α) ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΡΩΩ ΣΟΥΠΑ (ΕΝΓ) Ο Γιώργος τρώει σούπα (ΝΕ) Στη δομή της ΕΝΓ η ακολουθία Θέμα Σχόλιο είναι θεμελιώδης κανόνας σε όλα τα επίπεδα γραμματικής. Το Θέμα σε αμαρκάριστες προτάσεις στην ΕΝΓ είναι η αρχική πρόταση ή φράση, αντιπροσωπεύει το ουσιαστικό, συγκεκριμένες οντότητες ή τοπικούς προσδιορισμούς και συνοδεύεται κατά κανόνα από ανασήκωμα των φρυδιών και παύση για το μαρκάρισμα του Θέματος. Το Σχόλιο από την άλλη, είναι ή λεκτικοί, ή αντωνυμικοί/επιθετικoί προσδιορισμοί. Επιπλέον, οι δομές και 44

45 λειτουργίες των ταξινομητών του Σχολίου παρατηρούνται με ρήματα κίνησης και ρήματα που δηλώνουν τόπο όπως συμβαίνει και σε άλλες ΝΓ της Ευρώπης. (Σαπουντζάκη, υπό έκδοση). Σύμφωνα με τη Σαπουντζάκη (2016), ακολουθία Θέμα-Σχόλιο έχουν οι ονοματικές και ρηματικές φράσεις των μερών της βασικής πρότασης, ενώ σε ερωτηματικές και αρνητικές προτάσεις η ερώτηση και η άρνηση αντίστοιχα αποτελεί εξ ορισμού το Σχόλιο, άρα η φυσική της θέση είναι μετά το Θέμα. Για παράδειγμα, στις ονοματικές φράσεις, το ουσιαστικό προηγείται του αριθμητικού (πχ. 10α. & 10β.) και στην ρηματική φράση, το ρήμα προηγείται των ερωτηματικών ή των αρνητικών μορίων (10γ). Συνεπώς αρχικά στην πρόταση τοποθετείται η γνωστή πληροφορία/δεδομένο (δλδ. το Θέμα) και στο τέλος οι επενέργειες ή οι αλληλεπιδράσεις των θεμάτων (το αμαρκάριστο Σχόλιο/α). (Σαπουντζάκη, 2016) (10). (α) ΣΠΙΤΙ (Θ) ΕΝΑ (ΕΝΓ) Ένα σπίτι (ΝΕ) (β) ΑΜΑΞΙ (Θ)ΜΙΚΡΟ Μικρό αμάξι (ΝΕ) (γ) ΣΠΙΤΙ (Θ) ΕΞΩ ΒΛΕΠΩ ΤΙ; Τι βλέπω έξω από το σπίτι; (ΝΕ) Συλλογή δεδομένων Για τη συλλογή δεδομένων (δείγματος) χρησιμοποιήθηκε βιντεοσκοπημένο υλικό φυσικών ομιλητών ΕΝΓ το οποίο αντλήθηκε από την πλατφόρμα «Βιντεοθήκη Υλικού μελέτης για τα προγράμματα κατάρτισης εκμάθησης της Ελληνικής Νοηματικής Γλώσσας» του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, για το οποίο Επιστημονικά Υπεύθυνη είναι η κ. Σαπουντζάκη Γαλήνη. (βλ. Πιο συγκεκριμένα έγινε συλλογή 16 απλών καταφατικών προτάσεων οι ομαδοποίηση των οποίων έγινε βάσει του ρήματος. 45

46 Προφίλ νοηματιστών Το δείγμα των νοηματιστών του βιντεοσκοπημένου υλικού, που χρησιμοποιήθηκε για την μελέτη των προτάσεων και την εξαγωγή των συμπερασμάτων, πληρούν όλες τις προϋποθέσεις του «φυσικού» χρήστη της ΝΓ, ο οποίοι νοηματιστές, όπως έχει διατυπώσει η Σαπουντζάκη (2005: 74), έχουν καθημερινή τριβή με τη γλώσσα ως μέλη της κοινότητας των κωφών και δύνανται να κρίνουν μεταγλωσσικά πραγματώσεις της. Στο σημείο αυτό είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι τα άτομα που μεγαλώνουν στην κουλτούρα των κωφών και έχουν κωφούς γονείς, μιλούν τη ΝΓ ως μητρική Μεταγραφή δεδομένων μέσω του λογισμικού ELAN Για την μεταγραφή των δεδομένων, χρησιμοποιήθηκε το πρόγραμμα επισημείωσης επιπέδου φράσης και πρότασης του συστήματος επισημείωσης ELAN (the Eudico Linguistic Annotator, (ELAN Sloetjes κ.α. 2008)). Λίγα λόγια για το ELAN. Το πρόγραμμα αυτό αποτελεί ένα λογισµικό που δίνει τη δυνατότητα να εισάγονται επισημειώσεις σχόλια σε αρχεία την εισαγωγή επισηµειώσεων και σχολιασµών σε αρχεία και ψηφιακού βίντεο. Οι επισηµειώσεις µπορεί να είναι πολλών επιπέδων, π.χ. κάποιος τίτλος που σχετίζεται με ολόκληρο το αρχείο, μια ελεύθερη μετάφραση διαλόγων, ένας διαχωρισµός λέξεων ακόμη και φωνημάτων. Με αυτό τον τρόπο γίνεται έλεγχος αν μια ακολουθία από διαδοχικά τµήµατα ενός επιπέδου (tier) συμπίπτει µε ένα τµήµα του πατρικού επιπέδου (parent tier). Επιπλέον στο ELAN οι τιµές των επισημειώσεων (των σχολίων) µπορούν να είναι προκαθορισμένες και να ελέγχονται (ελεγχόμενο λεξιλόγιο). (Καρανικόλας κ.α., ) Για τη μεταγραφή των προτάσεων δημιουργήθηκαν tiers με τις εξής ονομασίες: ΔΕΞΙ ΧΕΡΙ, ΑΡΙΣΤΕΡΟ ΧΕΡΙ, ΜΗ ΧΕΙΡΗΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ (ΚΛΕΙΣΙΜΟ ΜΑΤΙΩΝ, ΑΝΑΣΗΚΩΜΑ ΦΡΥΔΙΩΝ, ΚΙΝΗΣΗ ΚΕΦΑΛΗΣ κλπ.), ΣΕΙΡΑ ΟΡΩΝ (με ετικέτες 46

47 όπως Υ, Ρ, Α που αντιστοιχούν στα νοήματα/στοιχεία, ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ (όπου μεταφράζονται οι προτάσεις στη νέα ελληνική). Οι προτάσεις που συγκεντρώθηκαν είναι οι εξής: (11). (α) ΠΕΡΥΣΙ ΠΑΣΧΑ ΤΑΞΙΔΕΥΩ ΕΚΕΊ ΚΕΡΚΥΡΑ (ΕΝΓ) μισόκλειστα μάτια ουδέτερα ματια Πέρυσι το Πάσχα ταξίδεψα στην Κέρκυρα (ΝΕ) (β) ΣΗΜΕΡΑ ΠΛΗΡΩΝΩ (ΑΟΡ.) ΤΣΙΧΛΕΣ 50 ΛΕΠΤΑ (ΕΝΓ) ουδέτερα μάτια μισόκλειστα ματια Σήμερα πλήρωσα τις τσίχλες 50 λεπτά (ΝΕ) (γ) ΧΡΩΜΑ ΜΟΥ ΑΡΕΣΕΙ ΚΑΦΕ (ΕΝΓ) ουδέτερα μάτια μισόκλειστα μάτια ουδέτερα μάτια ανασήκωμένα φρύδια Μου αρέσει το καφέ χρώμα (ΝΕ) (δ) ΑΓΧΟΣ+++ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ (ΕΝΓ) ανασηκωμένα φρύδια & μάτια ανοικτά ουδετερα μάτια Αγχώνομαι με τις εξετάσεις (ΝΕ) (ε) ΠΑΡΕΑ ΒΟΛΤΑ ΠΡΟΣΚΑΛΩ ΕΛΑ (ΕΝΓ) ουδέτερα μάτια ανοικτά μάτια κλειστά φρύδια ανασηκωμένα φρύδια Πήγαμε βόλτα με παρέα τον προσκάλεσα να έρθει (ΝΕ) (στ) ΒΟΛΤΑ ΤΕΛΟΣ ΒΡΑΔΥ ΕΠΙΣΤΡΕΦΩ ΣΠΙΤΙ ουδέτερα μάτια Όταν τέλειωσε η βόλτα επέστρεψα σπίτι (ζ) ΠΑΡΕΑ ΠΗΓΑΙΝΩ ΚΑΦΕ ΠΕΡΑΣΕ -ΠΟΛΥ ΩΡΑ κλειστά φρύδια Πήγαμε παρέα για καφέ και πέρασε πολύ ώρα (ΕΝΓ) (ΝΕ) (ΕΝΓ) (ΝΕ) (η) ΜΑΘΗΜΑ ΑΜΦΙΘΕΑΤΡΟ ΑΚΟΛΟΥΘΩ ΠΑΡΑΚΑΛΟΥΘΩ (ΕΝΓ) κλειστά φρύδια ουδέτερα φρύδια Παρακολουθώ μάθημα στο αμφιθέατρο (ΝΕ) (θ) ΧΘΕΣ ΠΗΓΑΙΝΩ(ΑΟΡ.) ΜΑΓΑΖΙ ΒΛΕΠΩ(ΑΟΡ.) ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΠΛΗΡΩΝΩ(ΑΟΡ.)] (ΕΝΓ) ανασηκωμένα φρύδια ουδέτερα φρύδια Χθες πήγα στο μαγαζί είδα την εφημερίδα και την πλήρωσα (ΕΝΓ) (ι) ΠΑΛΙΑ ΒΛΕΠΩ(ΑΟΡ.) ΓΥΑΛΙΑ ΗΛΙΟΥ ΟΜΟΡΦΑ ΠΛΗΡΩΣΑ(ΑΟΡ.) 20 ΕΥΡΩ (ΕΝΓ) μισοκλειστα μάτια ουδέτερα μάτια ανασηκωμένα φρύδια ουδέτερα φρύδια Παλιά είχα δει κάποια ωραία γυαλιά ηλίου που πλήρωσα 20 ευρώ (ΝΕ) (ια) ΔΡΟΜΟΣ ΠΕΡΠΑΤΑΩ ΒΛΕΠΩ ΠΑ EKEI ΣΚΥΛΑΚΙ ΜΙΚΡΟ (ΕΝΓ) μισόκλειστα μάτια κλειστά μάτια ουδέτερα μάτια κλειστά φρύδια ανασηκωμένα φρύδια ουδέτερα φρύδια Στο δρόμου που περπατούσα είδα εκεί ένα μικρό σκυλάκι (ΝΕ) 47

48 (ιβ) ΠΑΙΔΙΑ ΔΥΟ ΠΑΡΝΩ-ΒΟΛΤΑ ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΚΕΙ ΑΦΗΝΩ (ΕΝΓ) ουδέτερα μάτια μισόκλειστα μάτια ουδέτερα φρύδια κλειστά φρύδια Πήρα τα δυο παιδιά βόλτα μέχρι εκείνη την περιοχή και τα άφησα (ΕΝ) (ιγ) ΚΑΘΕ ΜΕΡΑ ΡΟΥΧΑ ΑΛΛΑΖΩ (ΕΝΓ) ανοιγοκλειμα ματιών μισόκλειστα ματια κλειστά φρύδια Κάθε μέρα αλλάζω ρούχα (ΕΝΓ) (ιδ) ΤΡΩΩ ++++ ΤΕΛΕΙΩΣΑ ΠΑΛΙ ΔΕΥΤΕΡΟ ουδέτερα μάτια Τελείωσα το φαγητό και μετά έφαγα δεύτερο (ιε)πηγα ΣΧΟΛΕΙΟ ΠΑΙΡΝΩ(ΑΟΡ.) ουδέτερα μάτια κλειστά φρύδια Πήγα στο σχολείο και τον πήρα (ΕΝΓ) (ΝΕ) (ΕΝΓ) (ΝΕ) (κ) ΕΓΩ ΡΩΤΑΩ(ΑΟΡ.) ΔΙΕΥΘΥΝΤΗ ΠΑΡΑΚΑΛΩ ΘΕΛΩ ΔΟΥΛΕΙΑ ουδέτερα μάτια μισοκλειστα μάτια ανασηκωκωμένα φρύδια ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΟΧΙ ΣΙΩΠΗ (ΕΝΓ) ανοικτά μάτια κλειστά μάτια. κλειστά φρύδια ουδέτερα φρύδια (ΕΝΓ) Εγώ ρώτησα και παρακάλεσα το διευθυντή ότι θέλω δουλειά και μου απάντησε όχι, εγώ σιώπησα (ΝΕ) Αποτελέσματα της μεταγραφής σε σχέση με τη σειρά των προτασιακών της ΕΝΓ στο δείγμα των προτάσεων Θέση υποκειμένου Όπως έχουμε προαναφέρει σε προηγούμενα κεφάλαια το υποκείμενο στις ΝΓ ορισμένες φορές παραλείπεται, ομοίως συμβαίνει και στην ΕΝΓ. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται και στα ανωτέρω παραδείγματα που έχουμε μελετήσει, όπως (α) ΠΕΡΥΣΙ ΠΑΣΧΑ ΤΑΞΙΔΕΥΩ ΕΚΕΊ ΚΕΡΚΥΡΑ και (γ) ΧΡΩΜΑ ΜΟΥ ΑΡΕΣΕΙ ΚΑΦΕ. Θέση αντικείμενου Η θέση του Αντικειμένου σύμφωνα με τα παραδείγματα που έχουμε συγκεντρώσει βρίσκεται προς το τέλος της πρότασης ή έπεται του ρήματος τις περισσότερες φορές. Όπως και στην ASL όταν υπάρχει ρήμα συμφωνίας, το Υ και το Α είναι πιο ξεκάθαρα στην πρόταση όπως στο παράδειγμα (θ) [ΧΘΕΣ ΠΗΓΑΙΝΩ (ΑΟΡ.) 48

49 ΜΑΓΑΖΙ ΒΛΕΠΩ (ΑΟΡ.) ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΠΛΗΡΩΝ (ΑΟΡ.)] και στο παράδειγμα (ιε) ΠΗΓΑΙΝΩ(ΑΟΡ.) ΣΧΟΛΕΙΟ ΠΑΙΡΝΩ(ΑΟΡ.) Σχήμα 6. ΠΑΙΡΝΩ Σειρά Αντικειμένου και τύπος ρήματος Σύμφωνα με την επεξεργασία των προτάσεων παρατηρήθηκε ότι στις περισσότερες προτάσεις με ρήματα όπως (ΤΡΩΩ, ΠΛΗΡΩΝΩ κλπ) η σειρά ΡΑ (με απουσία του Υποκειμένου) είχε τη μεγαλύτερη εμφάνιση (Σχήμα 7), στις προτάσεις με ρήματα συμφωνίας (ΔΙΝΩ, ΔΕΙΧΝΩ, ΠΡΟΣΚΑΛΩ κλπ.) η σειρά όρων ΥΡΑ, ΡΑ και ΑΡ δεν είχε μεγάλες αποκλίσεις ως προς τη συχνότητα εμφάνισης (Σχήμα 8), ενώ στα χωροθετικά ρήματα η σειρά όρων ΑΡ (ξανά με απουσία του Υ) εμφανίστηκε σε όλο το δείγμα που έχουμε. (Σχήμα 9) Σχήμα 7 Σχήμα 8 49

50 Σχήμα 9 Θεματοποίηση (topic comment) Όπως έχει υποστηρίξει ανωτέρω η Σαπουντζάκη (υπό έκδοση) οι ονοματικές φράσεις έχουν δομή Θέμα-Σχόλιο και το ουσιαστικό προηγείται του αριθμητικού, ισχυρισμός τον οποίο βλέπουμε και στα παραδείγματα (ια) ΔΡΟΜΟΣ ΠΕΡΠΑΤΑΩ ΒΛΕΠΩ ΠΑ ΣΚΥΛΑΚΙ (Θ) ΜΙΚΡΟ(ΑΡΙΘΜ.) και (β) ΣΗΜΕΡΑ ΠΛΗΡΩΝΩ(ΑΟΡ.) ΤΣΙΧΛΕΣ (Θ) 50 ΛΕΠΤΑ (ΑΡΙΘΜ.) Στο παράδειγμα (ια) όπως παρατίθεται παρακάτω διαπιστώνουμε πως η ύπαρξη μη χειρημικών στοιχείων (όπως μισοκλείσιμο και κλείσιμο ματιών) μαρκάρουν το θέμα της πρότασης ΔΡΟΜΟΣ ΠΕΡΠΑΤΑΩ ΒΛΕΠΩ ΠΑ EKEI ΣΚΥΛΑΚΙ ΜΙΚΡΟ μισόκλειστα μάτια κλειστά μάτια ουδέτερα μάτια κλειστά φρύδια ανασηκωμένα φρύδια ουδέτερα φρύδια Στο δρόμου που περπατούσα είδα εκεί ένα μικρό σκυλάκι 4.4. Συμπεράσματα του κεφαλαίου Ως τελικό συμπέρασμα που μπορούμε να εξαγάγουμε από αυτήν τη μικρή μελέτη των 16 προτάσεων που έχουν επεξεργαστεί και μελετηθεί, είναι η απουσία του Υποκειμένου στις περισσότερες από αυτές. Επίσης, όταν απουσιάζει το Υποκείμενο, η σειρά όρων στο μεγαλύτερο μέρος των προτάσεων αυτών είναι ΡΑ είτε όταν το ρήμα είναι απλό είτε όταν το ρήμα είναι συμφωνίας. 50

51 Σχήμα 10. Σίγουρα υπάρχουν πολλοί παράγοντες που επηρεάζουν τη σειρά των όρων όπως έχουμε προαναφέρει στην εργασία αυτή (όπως ταυτόχρονοι αρθρωτές, μη χειρημικά στοιχεία κλπ.), παράγοντες οι οποίοι δεν αναλύθηκαν σε αυτή την εργασία, γι αυτό χρήζει περισσότερης έρευνας για την εξαγωγή ορθών συμπερασμάτων. 51