Βασιλείου Αγγελική. PDF created with pdffactory Pro trial version ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ-ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ (Δ.Π.Μ.Σ.) "ΕΠΙΣΤΗΜΗ & ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ" ΕΠΙΣΤΗΜΗ & ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ «Σχεδιασμός Πρότυπης Περιφερειακής Υπηρεσίας Υδάτων, βάσει του Μοντέλου Βιώσιμων Οργανισμών (Viable System Mode, VSM), για την εφαρμογή του άρθρου 8 της Οδηγίας-Πλαίσιο 2000/60» Βασιλείου Αγγελική Αθήνα, Οκτώβριος 2009 Επιβλέπων Καθηγητής: Κ. Χατζημπίρος Επιτροπή Παρακολούθησης Μεταπτυχιακής Εργασίας: Κ. Χατζημπίρος Αναπλ. Καθηγητής ΕΜΠ Δ. Μαμάης Επ. Καθηγητής ΕΜΠ Π. Παναγιωτίδης Ερευνητής ΕΛΚΕΘΕ

2 Ευχαριστίες Μετά την ολοκλήρωση αυτής της μεταπτυχιακής διατριβής, θα ήθελα να ευχαριστήσω ένα σύνολο ανθρώπων, οι οποίοι συνέβαλαν στη διαμόρφωσή της. Οφείλω αρχικά να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα, Αναπληρωτή Καθηγητή του Ε.Μ.Π. Κίμωνα Χατζημπίρο, για την καθοδήγησή του καθ όλη τη διάρκεια της συγγραφής της παρούσας μεταπτυχιακής διατριβής και τις πολύτιμες υποδείξεις και διορθώσεις του, οι οποίες έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην τελική διαμόρφωση της εργασίας. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τον ερευνητή του ΕΛΚΕΘΕ κ. Π. Παναγιωτίδη για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε, από την αρχή έως το τέλος του μεταπτυχιακού προγράμματος, την καθοδήγησή του σε όλα τα στάδια της έρευνας, τη διαρκή διαθεσιμότητα και την πάντα θετική αντιμετώπιση των ιδεών που εξέφραζα. Δεν θα πρέπει να παραλείψω τη συμβολή του Επίκουρου Καθηγητή Ε.Μ.Π. κ. Δ. Μαμάη και του Λέκτορα Ε.Μ.Π. κ. Κ. Νουτσόπουλου, οι οποίοι υπήρξαν πάντα διαθέσιμοι για συζήτηση θεμάτων της εργασίας και επίλυση αποριών. Καθοριστική ήταν η συνδρομή του Δρ. Π. Παναγιωτακόπουλου, ο οποίος με εισήγαγε στον κόσμο των μοντέλων οργάνωσης και ειδικότερα του μοντέλου VSM, όχι μόνο μέσω του πλούσιου βιβλιογραφικού υλικού που πρόθυμα μου προσέφερε αλλά κυρίως μέσα από πολύτιμες υποδείξεις, παρατηρήσεις και επίλυση αποριών, με στόχο την σε βάθος κατανόηση των δυνατοτήτων του VSM και την ορθή χρήση του, στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας. Οφείλω επίσης να ευχαριστήσω, τον Αναπληρωτή Καθηγητή Ε.Μ.Π. κ. Π. Παντουβάκη, για το χρόνο που αφιέρωσε για συζήτηση γύρω από το VSM, καθώς και το Διευθυντή του Ινστιτούτου Περιφερειακής Ανάπτυξης κ. Α. Παπαδασκαλόπουλο για την προθυμία του να βοηθήσει και το πλούσιο βιβλιογραφικό υλικό που μου προσέφερε. Ένα ευχαριστώ οφείλω στην υπεύθυνη της Περιφερειακής Χημικής Υπηρεσίας Γ' Αθηνών κα. Ε. Παντιλιέρη και στον κ. Αρβανιτίδη Αναπληρωτή Διευθυντή της Κεντρικής Υπηρεσίας Υδάτων για το χρόνο που αφιέρωσαν και τις χρήσιμες πληροφορίες που μου προσέφεραν σε θέματα διαδικασιών και εφαρμογής. Η εργασία δεν θα μπορούσε να ολοκληρωθεί χωρίς τη συμβολή των μηχανικών του Οργανισμού Εργατικής Κατοικίας, κου Κ. Παπαηλία, κας Σ. Σκεπετάρη, κας Μ. Κουτσοπούλου και κας Ε. Μήντση, καθώς και των μελών του Εργαστηρίου

3 Υγειονομικής Τεχνολογίας, Ε. Ανδρονίκου και Ι. Μαντζιάρα, οι οποίοι με καθοδήγησαν στο κομμάτι των προμετρήσεων και του προϋπολογισμού του κόστους του έργου. Επίσης πολύ σημαντική ήταν η συμβολή του νομικού κου Ι. Μολίωτη στα θέματα αστικού δικαίου. Ένα ευχαριστώ οφείλω στην εταιρεία λογιστικών προγραμμάτων Data Communication για την καθοδήγηση κατά τη χρήση του προγράμματος μισθοδοσίας. Επιπλέον, θα ήθελα να ευχαριστήσω την προϊσταμένη μου κα Ρ. Περαντωνάκη, για την κατανόηση που έδειξε την περίοδο φοίτησης μου στο Δ.Π.Μ.Σ. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους γονείς μου, την Ειρήνη και το Βασίλη για τη στήριξη και την υπομονή που έδειξαν τα δύο τελευταία χρόνια.

4 Περιεχόμενα Ευχαριστίες Περιεχόμενα Πίνακας Πινάκων Πίνακας Σχημάτων Περίληψη Summary Εισαγωγή 1 1. Νομικό πλαίσιο γύρω από τα ύδατα Νομικό πλαίσιο για τα ύδατα πριν την Οδηγία 2000/ Η Οδηγία-Πλαίσιο 2000/60 για τα ύδατα Η εναρμόνιση της Οδηγίας 2000/60 στο νομικό πλαίσιο της Ελλάδας Παρακολούθηση των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων Δράσεις που έχουν πραγματοποιηθεί στον τομέα παρακολούθησης των υδάτων στην Ελλάδα Χημική παρακολούθηση των επιφανειακών υδάτων-γενικό Χημείο του Κράτους (Γ.Χ.Κ.) Παρακολούθησης των υπογείων υδάτων-ιγμε Σχεδιασμός δικτύου σταθμών παρακολούθησης των υδάτων-κοινοπραξία (ΕΚΒΥ, ΕΛΚΕΘΕ, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, ΙΝΑΛΕ και ΕΘΥΔΑΓ) Βασικά προβλήματα που δυσχεραίνουν την εφαρμογή του Νόμου 3199/2003, κυρίως στον τομέα παρακολούθησης-προτάσεις για την αντιμετώπισή τους Περιφερειακή Υπηρεσία Υδάτων-Μια διαφορετική προσέγγιση Το Μοντέλο Βιώσιμων Οργανισμών (Viable System Model, VSM) Σχεδιασμός της Πρότυπης Περιφερειακής Διεύθυνσης Υδάτων Προσχέδιο της δομής οργάνωσης της Πρότυπης Περιφερειακής

5 Διεύθυνσης Υδάτων βάσει του VSM Αξιολόγηση της οργάνωσης της Περιφερειακής Υπηρεσίας Υδάτων βάσει του VSM και πρόταση επανασχεδιασμού της, βάσει του VSM Σχεδιασμός του Πρότυπου Τμήματος Παρακολούθησης και Ελέγχου Ποιότητας και Ποσότητας Υδάτων, της Πρότυπης Διεύθυνσης Υδάτων, βάσει του VSM Αναγνώριση των αρμοδίων υλοποίησης των λειτουργιών και των στόχων του Πρότυπου Τμήματος Παρακολούθησης και Ελέγχου των Υδάτων Παρακολούθηση των Βιολογικών Στοιχείων Ποιότητας (Biological Quality Elements BQE) των επιφανειακών υδάτων Εναλλακτικοί τρόποι παρακολούθησης βιολογικών στοιχείων ποιότητας στα επιφανειακά ύδατα Παρακολούθηση βιολογικών στοιχείων ποιότητας των επιφανειακών υδάτων σε κεντρικό επίπεδο, μέσω σύναψης συμβάσεως παροχής υπηρεσιών της Κεντρικής Υπηρεσίας Υδάτων με Νομικά Πρόσωπα Ιδιωτικού Δικαίου (ΝΠΙΔ)-Ερευνητικά Κέντρα ή Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα Ιδιωτική Προσέγγιση-Ανάθεση της παρακολούθησης των βιολογικών στοιχείων ποιότητας των επιφανειακών υδάτων σε ιδιώτες, είτε κεντρικά είτε σε περιφερειακό επίπεδο Αποκεντρωμένη παρακολούθηση βιολογικών στοιχείων ποιότητας στα επιφανειακά ύδατα -Ίδρυση Περιφερειακών Εργαστηρίων Παρακολούθησης BQE Ίδρυση Εργαστηρίων Παρακολούθησης BQE με τη μορφή Κοινωφελών Δημοτικών Επιχειρήσεων Ίδρυση Εργαστηρίων Παρακολούθησης BQE με τη μορφή Νομικών Προσώπων Ιδιωτικού Δικαίου Ειδικού Σκοπού 56

6 Ίδρυση Εργαστηρίων Παρακολούθησης BQE με τη μορφή Νομικών Προσώπων Μικτής Φύσεως Σχεδιασμός του έργου «Σύσταση Περιφερειακών Εργαστηρίων Παρακολούθησης Βιολογικών Στοιχείων Ποιότητας» Οργάνωση των Εργαστηρίων Μέτρησης BQE Καταγραφή των αναλύσεων που θα πραγματοποιούνται Προσδιορισμός του απαιτούμενου εργαστηριακού εξοπλισμού Σχεδιασμός της διοικητικής οργάνωσης των εργαστηρίων βάσει του VSM και καταμερισμός εργασιών Προσδιορισμός του απαιτούμενου προσωπικού του εργαστηρίου Τρόποι πρόσληψης του προσωπικού του εργαστηρίου Τα σχέδια της εγκατάστασης του εργαστηρίου Προϋπολογισμός συνολικού κόστους υλοποίησης της δραστηριότητας Σύγκριση εναλλακτικών σεναρίων Παρακολούθησης Βιολογικών Στοιχείων Ποιότητας των επιφανειακών υδάτων σύμφωνα με την Οδηγία 2000/ Επιλογή του αριθμού των μονάδων παρακολούθησης βιολογικών στοιχείων ποιότητας των επιφανειακών υδάτων Κόστος και ανάκτηση κόστους της παρακολούθησης βιολογικών στοιχείων ποιότητας των επιφανειακών υδάτων Προσδιορισμός του προς ανάκτηση κόστους της δραστηριότητας Προτάσεις ανάκτησης του κόστους της δραστηριότητας Συμπεράσματα-Προτάσεις 101 Βιβλιογραφία Παράρτημα Ι: Σχέδιο Εργαστηρίου Παρακολούθησης Βιολογικών Στοιχείων Ποιότητας των επιφανειακών υδάτων Παράρτημα ΙΙ: Προϋπολογισμός Κόστους Κατασκευής του Πρότυπου Εργαστηρίου Παρακολούθησης Βιολογικών Στοιχείων Ποιότητας στα επιφανειακά ύδατα

7 Παράρτημα ΙΙΙ: Προϋπολογισμός Κόστους Εξοπλισμού των Εργαστηρίων Παρακολούθησης των Βιολογικών Στοιχείων Ποιότητας στα επιφανειακά ύδατα Παράρτημα ΙV: Προϋπολογισμός Κόστους Αποδοχών Εργαζομένων

8 Πίνακας Πινάκων Τίτλος Πίνακα Πίνακας 1.1: Νομοθετήματα σχετικά με τη διαχείριση και την προστασία των υδάτων στην Ελλάδα Σελίδα 6 Πίνακας 1.2: Βιολογικά Στοιχεία Ποιότητας ανά κατηγορία επιφανειακών υδάτων 8 Πίνακας 1.3: Χρονοδιάγραμμα δράσεων βάσει της Οδηγίας 2000/60 10 Πίνακας 2.1: Κατάλογος Περιφερειακών Χημικών Υπηρεσιών 16 Πίνακας 4.1: Επιλογή μοντέλου οργάνωσης ανάλογα με την ταυτότητα του οργανισμού που θέλουμε να σχεδιάσουμε Πίνακας 5.1: Χαρακτηριστικά βιολογικών στοιχείων ποιότητας για την εκτίμηση της οικολογικής ποιότητας στα ποτάμια Πίνακας 5.2: Χαρακτηριστικά βιολογικών στοιχείων ποιότητας για την εκτίμηση της οικολογικής ποιότητας στις λίμνες Πίνακας 5.3: Χαρακτηριστικά βιολογικών στοιχείων ποιότητας για την εκτίμηση της οικολογικής ποιότητας στα παράκτια ύδατα Πίνακας 5.4: Χαρακτηριστικά βιολογικών στοιχείων ποιότητας για την εκτίμηση της οικολογικής ποιότητας στα μεταβατικά ύδατα Πίνακας 5.5: Οργανόγραμμα του Πρότυπου Περιφερειακού Εργαστηρίου Παρακολούθησης Βιολογικών Στοιχείων Ποιότητας των Επιφανειακών Υδάτων Πίνακας 5.6: Συνολικό κόστος κατασκευής των μονάδων παρακολούθησης βιολογικών στοιχείων ποιότητας 82 Πίνακας 5.7: Συνολικό κόστος λειτουργίας των μονάδων παρακολούθησης βιολογικών στοιχείων ποιότητας, ανά περίοδο ενός έτους 83 Πίνακας 6.1: Τιμολόγηση νερού οικιακής χρήσης των Επιχειρήσεων Ύδρευσης Αποχέτευσης Αθήνας, Θεσσαλονίκης, Πάτρας και Χανίων 94

9 Πίνακας Σχημάτων Τίτλος Σχήματος Σχήμα 1.1: Διοικητική διάρθρωση των φορέων διαχείρισης ύδατος σύμφωνα με το Νόμο 3199/2003 σε Εθνικό Επίπεδο και Επίπεδο Περιφέρειας Σχήμα 2.1: Οργανωτική δομή της Γενικής Διεύθυνσης του Γενικού Χημείου του Κράτους Σελίδα Σχήμα 2.2: Χάρτης ποιότητας υπογείων υδάτων 20 Σχήμα 2.3: Ταξινόμηση της οικολογικής ποιότητας των παράκτιων υδάτων της χώρας 21 Σχήμα 3.1: Διοικητική διαίρεση της Ελλάδας και όρια Υδατικών Διαμερισμάτων 26 Σχήμα 4.1: Αντιστοιχία του ανθρώπινου οργανισμού με τη δομή του VSM 33 Σχήμα 4.2: Πλήρης δομή του Μοντέλου Βιώσιμων Οργανισμών, VSM 34 Σχήμα 4.3: Αρχή της επανάληψης σύμφωνα με το Μοντέλο Βιώσιμων Οργανισμών Σχήμα 4.4: Δομή οργάνωσης της Πρότυπης Περιφερειακής Διεύθυνσης Υδάτων βάσει του VSM Σχήμα 4.5: Δομή οργάνωσης του Πρότυπου Τμήματος Παρακολούθησης και Ελέγχου της Ποιότητας και της Ποσότητας των Υδάτων της Περιφερειακής Διεύθυνσης Υδάτων βάσει του VSM Σχήμα 5.1: Δομή οργάνωσης του Πρότυπου Περιφερειακού Εργαστηρίου Παρακολούθησης Βιολογικών Στοιχείων Ποιότητας των Επιφανειακών Υδάτων των Επιφανειακών Υδάτων, βάσει του VSM Σχήμα 5.2: Διάταξη Πρότυπης Μονάδας Παρακολούθησης Βιολογικών Στοιχείων Ποιότητας των επιφανειακών υδάτων 81 Σχήμα 6.1: Χωρικές ενότητες χρηματοδότησης του 4ου Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης (Δ ΚΠΣ) 87

10 Σχήμα 6.2: Περιφερειακά διαμερίσματα και Συστάδες βάσει του μέσου δηλωθέντος οικογενειακού εισοδήματος του Σχήμα 6.3: Ταμειακή ροή δραστηριότητας για ανάκτηση κόστους των Π και Λ, σε χρονικό ορίζοντα Ν ετών 91 Σχήμα 6.4: Απλοποιημένη ταμειακή ροή δραστηριότητας για ανάκτηση κόστους των Π και Λ, σε χρονικό ορίζοντα Ν ετών 91 Σχήμα 6.5: Μεταβολή του τοκοχρεωλυτικού κόστους κατασκευής ανάλογα με το συντελεστή επικαιροποίησης, για διαφορετικούς χρονικούς ορίζοντες 93 Σχήμα 6.6: Αναπροσαρμογή του τέλους αποχέτευσης της ΕΥΔΑΠ για ανάκτηση συνολικού κόστους δραστηριότητας παρακολούθησης BQE 96 Σχήμα 6.7: Αναπροσαρμογή του τέλους αποχέτευσης της ΕΥΑΘ για ανάκτηση συνολικού κόστους μίας μονάδας παρακολούθησης BQE 97 Σχήμα 6.8: Αναπροσαρμογή του τέλους αποχέτευσης της ΕΥΔΑΠ για ανάκτηση συνολικού κόστους δύο μονάδων παρακολούθησης BQE 97

11 Εισαγωγή Η παρούσα μελέτη πραγματεύεται το θέμα της οργάνωσης της Πρότυπης Περιφερειακής Διεύθυνσης Υδάτων, με βαρύτητα στον τομέα της παρακολούθησης των υδάτων και ειδικότερα της παρακολούθησης των βιολογικών στοιχείων ποιότητας των επιφανειακών υδάτων, στοχεύοντας στην εφαρμογή του άρθρου 8, της Οδηγίας-Πλαίσιο 2000/60 «περί καθιέρωσης δικτύου παρακολούθησης». Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας, παρουσιάζεται συγκεντρωτικά η νομοθεσία που αφορά στα ύδατα, με έμφαση στην Οδηγία 2000/60 και στην εναρμόνισή της στο ελληνικό δίκαιο. Στο αμέσως επόμενο κεφάλαιο, γίνεται αναφορά στις δράσεις, που έχουν πραγματοποιηθεί μέχρι στιγμής στην Ελλάδα και αφορούν στην παρακολούθηση των υδάτων. Στο τρίτο κεφάλαιο, περιγράφονται τα προβλήματα, τα οποία δυσχεραίνουν την πλήρη εφαρμογή της Οδηγίας Πλαίσιο στη Ελλάδα, κυρίως στον τομέα της παρακολούθησης. Διερευνώνται ασάφειες και ελλείψεις, ιδιαιτέρως στο νομικό πλαίσιο, που επηρεάζουν άμεσα την παρακολούθηση και διαχείριση των υδάτων, ενώ γίνονται προτάσεις για την αντιμετώπισή τους. Στο τέταρτο κεφάλαιο, επικεντρωνόμαστε στην δομή των Περιφερειακών Διευθύνσεων Υδάτων, οι οποίες είναι ουσιαστικά υπεύθυνες της παρακολούθησης. Η υπάρχουσα δομή τους αξιολογείται με βάση το Μοντέλο Βιώσιμων Οργανισμών (Viable System Mοdel, VSM), το οποίο αναλύεται, ενώ ακολουθεί πρόταση επανασχεδιασμού τους. Η οργάνωση της δομής της Πρότυπης Περιφερειακής Διεύθυνσης Υδάτων, γίνεται και πάλι με χρήση του VSM. Το μοντέλο VSM είναι ένα μοντέλο, το οποίο έχει ήδη εφαρμοστεί, σε επίπεδο έρευνας, στην Ελλάδα (Φορέας Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων στη Λάρισα), ενώ επιλέχθηκε μεταξύ των άλλων μοντέλων οργάνωσης, διότι μας κατευθύνει προς μια απλή ιεραρχημένη δομή εργασιών, που πρέπει να πραγματοποιούνται σε κάθε οργανισμό, ώστε αυτός να διατηρεί τη συνοχή του και να εκπληρώνει το σκοπό του, σε μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Δεδομένου ότι, μέχρι στιγμής στην Ελλάδα, έχουν γίνει βήματα ως προς το κομμάτι της χημικής παρακολούθησης, ενώ δεν έχει γίνει λόγος για τη βιολογική, η παρούσα έρευνα προτείνει εναλλακτικούς τρόπους επίτευξης της παρακολούθησης των Βιολογικών Στοιχείων Ποιότητας (Biological Quality Elements, BQE), στο πέμπτο κεφάλαιο. Στο πλαίσιο των προτάσεων, επεκτείνεται και στο σχεδιασμό ενός πανελλαδικού δικτύου περιφερειακών εργαστηρίων, στα οποία θα λαμβάνουν χώρα 1

12 οι μετρήσεις, των βιολογικών στοιχείων ποιότητας και κάποιων συμπληρωματικών χημικών χαρακτηριστικών των υδάτινων σωμάτων, των Υδατικών Διαμερισμάτων, με σκοπό τον προσδιορισμό της οικολογικής τους ποιότητας και την περαιτέρω διαχείρισή τους. Τα εργαστήρια αυτά θα αποτελέσουν πηγές δεδομένων για την αξιολόγηση της ποιότητας των υδάτων και τη διαχείρισή τους. Το σκέλος του σχεδιασμού των Περιφερειακών Εργαστηρίων Παρακολούθησης Βιολογικών Στοιχείων Ποιότητας περιλαμβάνει, την προσπάθεια ένταξής τους νομικά στον κρατικό μηχανισμό, την οργάνωσή τους (από διοικητική σκοπιά, βάσει του μοντέλου VSM), τον καταμερισμό των εργασιών, που θα πραγματοποιούνται, στους αρμόδιους κλάδους (το οποίο προϋποθέτει την, βάσει ορθών κριτηρίων, επιλογή προσωπικού), το σχεδιασμό της εγκατάστασης και μια πραγματική μελέτη προσδιορισμού του συνολικού κόστους υλοποίησης του έργου. Το ερευνητικό κομμάτι της εργασίας ολοκληρώνεται (κεφάλαιο έκτο) με μια σύγκριση των τριών σεναρίων επίτευξης της βιολογικής παρακολούθησης των επιφανειακών υδάτων και με μια σειρά προτάσεων, για την ανάκτηση του συνολικού κόστους της δραστηριότητας (Παρακολούθηση Βιολογικών Στοιχείων Ποιότητας), στην περίπτωση που πραγματοποιηθεί στα περιφερειακά εργαστήρια (μελέτη περίπτωσης). Ο σχεδιασμός, στο σύνολό του, αποτελεί κεφάλαιο της περιβαλλοντικής πολιτικής, δεδομένου ότι συμβάλλει στη βιώσιμη ανάπτυξη. Ως περιβαλλοντική πολιτική ορίζεται οποιαδήποτε διαδικασία, όπου η κοινωνία θέτει στόχους που αφορούν στην προστασία του περιβάλλοντος και στην ορθή χρήση των φυσικών πόρων και λαμβάνει συγκεκριμένα μέτρα για την επίτευξη αυτών των στόχων (Μπίθας 2003). Στόχο μας, αποτελεί η επίτευξη καλής οικολογικής κατάστασης όλων των υδάτινων σωμάτων, έως το Απαραίτητη προϋπόθεση-μέτρο, για την επίτευξη του στόχου, είναι ο σχεδιασμός δικτύου μονάδων παρακολούθησης των βιολογικών στοιχείων ποιότητας των υδάτων. Οι μονάδες, τη σύσταση των οποίων προτείνουμε, θα αποτελέσουν συγκροτημένες πηγές δεδομένων για τη συνεχή αξιολόγηση της οικολογικής ποιότητας των επιφανειακών υδάτων και η χρήση τους θα υποβοηθήσει την οργάνωση σχεδίων συντήρησης ή βελτίωσης της ποιότητάς τους, οδηγώντας στην αναβάθμιση της ποιότητα ζωής και του κοινωνικού συνόλου. Η δυσκολία έγκειται στο γεγονός ότι, η προώθηση του θέματος απαιτεί ένα συνδυασμό έρευνας νομικών πλαισίων, μεθόδων τεχνοοικονομικού σχεδιασμού και μοντέλων οργάνωσης-διοίκησης. Επιπλέον, λόγω της μικτής του φύσης (νομική- 2

13 οικονομική-τεχνική-οργανωτική), κάθε επιλογή στο σχεδιασμό μπορεί να έχει αντίκτυπο σε μία από τις άλλες πλευρές του θέματος, π.χ η επιλογή του μοντέλου οργάνωσης είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το προσωπικό του οργανισμού, άρα και με το λειτουργικό κόστος του έργου. Επίσης η επιλογή της νομικής υπόστασης του εργαστηρίου επηρεάζει τον τρόπο πρόσληψης του προσωπικού και τον τρόπο αμοιβής του, άρα και το λειτουργικό κόστος του οργανισμού. Επιπλέον, η ένταξη μιας τεχνικής εργασίας (συλλογή δειγμάτων), απαιτεί ανάλογο εξοπλισμό, κατάλληλη επιλογή της αντίστοιχης ειδικότητας εργαζομένου και διοικητική του ένταξη στον οργανισμό, γεγονός που επηρεάζει το λειτουργικό κόστος (κόστος οργάνου δειγματοληψία και μισθός υπαλλήλου) και τα σχέδια της εγκατάστασης, εφόσον το γραφείο του πρέπει να τοποθετηθεί σε σημείο ώστε ο υπάλληλος να έχει εύκολη πρόσβαση στο χώρο του εργαστηρίου, χωρίς να διέρχεται από τα γραφεία προσωπικού. Έτσι κληθήκαμε να συνδυάσουμε αρμονικά μια σειρά εξαρτημένων μεταβλητών, για να καταφέρουμε να σχεδιάσουμε τελικά μια πραγματική δομή οργάνωσης ενός εργαστηρίου. Ο λόγος για τον οποίο ακολουθείται στο σχεδιασμό των εργαστηρίων και στον προϋπολογισμό του συνολικού κόστους μια τόσο λεπτομερής διαδικασία, η οποία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί υπερβολική (στο πλαίσιο μιας διπλωματικής εργασίας μεταπτυχιακού του ΕΜΠ), είναι το γεγονός ότι η παρούσα εργασία μπορεί να θεωρηθεί ως μια πρόταση προς τους αρμόδιους φορείς διαχείρισης των υδάτων. Συνεπώς επιθυμούμε να κυριαρχεί το ρεαλιστικό στοιχείο, ώστε με πιθανές παρεμβάσεις, να μπορέσει να αποτελέσει ένα χρηστικό εργαλείο, στην πορεία της Ελλάδας προς την πλήρη εφαρμογή της Οδηγίας 2000/60. 3

14 1. Νομικό πλαίσιο γύρω από τα ύδατα 1.1. Το νομικό πλαίσιο για τα ύδατα στην Ελλάδα πριν την Οδηγία 2000/60 «Το νερό είναι το πιο σφαιρικά νομοθετημένο αντικείμενο στον τομέα της νομοθεσίας του περιβάλλοντος» (Σκληβανιώτης 2004). Το πρώτο βήμα για την ανάπτυξη ευρωπαϊκής πολιτικής για το νερό γίνεται το 1973, με το «Πρώτο Πρόγραμμα Δράσης για το Περιβάλλον». Δύο χρόνια αργότερα (1975), ξεκινά η διαμόρφωση του πρώτου νομοθετικού πακέτου με την Οδηγία για το Επιφανειακό Νερό (Οδηγία 75/440/ΕΟΚ),το οποίο ολοκληρώνεται το 1980 με την Οδηγία για το Πόσιμο νερό (Οδηγία 80/778/ΕΟΚ). Η Οδηγία 75/440/ΕΟΚ, αφορά στην ποιότητα του επιφανειακού νερού, που προορίζεται για παραγωγή πόσιμου και θέτει τις απαιτήσεις, ώστε να εξασφαλίσει ότι πληρούνται κάποια ελάχιστα πρότυπα ποιότητας. Στην περίπτωση που δεν ικανοποιούνται οι απαιτήσεις αυτές, τα Κράτη Μέλη υποχρεώνονται να καταστρώσουν σχέδιο διορθωτικών δράσεων. Το πρώτο νομοθετικό πακέτο περιλαμβάνει νομοθετήματα που θέτουν ποιοτικά κριτήρια για τις διάφορες κατηγορίες υδάτων (Καριψιάδης 2008). Αναλυτικότερα, το 1976 υπογράφεται η νομοθεσία για τα νερά κολύμβησης (Οδηγία 76/160/ΕΟΚ), η οποία αφορά στην ποιότητα τόσο των γλυκών όσο και των θαλασσινών νερών και στοχεύει στην προστασία τους σε όλη την έκταση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Με την Οδηγία αυτή τα Κράτη Μέλη καλούνται να επιτηρούν τις περιοχές κολύμβησης ενώ παράλληλα ορίζονται κανόνες δειγματοληψίας. Κρίνονται δε ως απαραίτητες ενέργειες, η μέτρηση δεκαεννέα (19) φυσικών, χημικών και μικροβιολογικών παραμέτρων για τον προσδιορισμό της ποιότητας του νερού και η λήψη μέτρων, για τη συμμόρφωση προς τις υποχρεωτικές απαιτήσεις της Οδηγίας. Στο πεδίο των ορίων εκπομπής, δημοσιεύεται, το ίδιο έτος, η Οδηγία 76/464/ΕΟΚ για τις Επικίνδυνες Ουσίες, που αφορά στη μόλυνση που προκαλείται από συγκεκριμένους ρύπους που απορρίπτονται στο νερό. Βάσει αυτής, απαιτείται, αφενός τα Κράτη Μέλη να ελέγχουν την εκπομπή τέτοιων ουσιών, μέσω ενός συστήματος, όπου απαιτείται σχετική άδεια για οποιαδήποτε εκπομπή, αφετέρου να ορίσουν μέγιστα επιτρεπτά όρια εκπομπής. Δύο χρόνια αργότερα, στο νομοθετικό πλαίσιο ενσωματώνεται και η Οδηγία 78/659/ΕΟΚ για το νερό ανάπτυξης ψαριών. Στόχος της Οδηγίας αυτής είναι 4

15 η προστασία των συστημάτων γλυκού νερού (νερά ψαριών) των Κρατών Μελών, μέσα από την πραγματοποίηση δειγματοληψίας και παρακολούθησης, την εφαρμογή προτύπων ποιότητας και την οργάνωση προγραμμάτων μείωσης της ρύπανσης όπου κρίνεται απαραίτητο. Ακολουθεί βασισμένη στην ίδια λογική, η νομοθεσία για το νερό ανάπτυξης οστρακοειδών (Οδηγία 79/923/ΕΟΚ), η οποία αφορά στην προστασία των συστημάτων παράκτιων και υφάλμυρων υδάτινων όγκων (νερά οστρακοειδών), όπως αυτά προσδιορίζονται από τα Κράτη Μέλη. Το πρώτο νομοθετικό πλαίσιο για τα νερά ενισχύεται το 1980 με την Οδηγία 80/68/ΕΟΚ για τα υπόγεια νερά. Η Οδηγία αυτή στοχεύει στον τον έλεγχο της έμμεσης ή άμεσης απόρριψης ορισμένων ουσιών στο υπόγειο νερό και γενικότερα στην προστασία από τη ρύπανση των υπόγειων υδάτινων όγκων. Το πρώτο αυτό κύμα νομοθεσίας ακολουθεί την προσέγγιση του ποιοτικού στόχου για τα ύδατα, βάσει της οποίας ορίζονται τα ελάχιστα ποιοτικά επίπεδα του ύδατος προκειμένου να περιοριστούν οι επιπτώσεις από τις εκπομπές και την απελευθέρωση ουσιών από κάθε είδους πηγή. Η προσέγγιση αυτή εστιάζει στην εξασφάλιση ενός συγκεκριμένου ποιοτικού επιπέδου των υδάτων που δεν βλάπτει το περιβάλλον και την ανθρώπινη υγεία (Καριψιάδης 2008). Μετά από αποτίμηση της εφαρμογής του πρώτου νομοθετικού κύκλου ένα δεύτερο πακέτο νομοθεσίας ακολούθησε, αναθεωρώντας τις αρχικές Οδηγίες, συμπληρώνοντας κενά και βελτιώνοντας συγκεκριμένα σημεία. Η φάση αυτή περιλαμβάνει την Οδηγία Επεξεργασίας Αστικών Λυμάτων (Οδηγία 91/271/ΕΟΚ), την Οδηγία για τα Νιτρικά από Αγροτικές Πηγές (Οδηγία 91/676/ΕΟΚ) και την Οδηγία 96/61/ ΕΟΚ για την ολοκληρωμένη πρόληψη και έλεγχο της ρύπανσης από μεγάλες βιομηχανικές μονάδες. Γίνονται επίσης προτάσεις αναθεώρησης της Οδηγίας για το Πόσιμο Νερό (1994) και για της Οδηγίας των Νερών Κολύμβησης (1995) και δρομολογούνται οι σχετικές διαδικασίες. Αναπτύσσεται δε το Πρόγραμμα Δράσης για τα Υπόγεια Ύδατα και το 1994 δημοσιοποιείται η πρόταση για Οδηγία για την Οικολογική Ποιότητα του Νερού. Η Οδηγία 98/83/ΕΚ αποτελεί αναθεώρηση της Οδηγίας 80/778/ΕΟΚ, ενώ αφορά στην ποιότητα του νερού για ανθρώπινη κατανάλωση και στοχεύει στην προστασία της ανθρώπινης υγείας καθορίζοντας αυστηρά πρότυπα ποιότητας. Τα Κράτη Μέλη οφείλουν να επιτηρούν την ποιότητα του πόσιμου νερού και να παίρνουν τα απαραίτητα μέτρα για τη συμβατότητα του με τα υποχρεωτικά πρότυπα. Η Οδηγία καθορίζει παραμέτρους και όρια, συχνότητα 5

16 δειγματοληψιών και αναλύσεων και μεθόδους αναφοράς για τις αναλύσεις (Σκληβανιώτης 2004). Ο δεύτερος νομοθετικός κύκλος υιοθετεί λοιπόν την προσέγγιση της οριακής τιμής εκπομπών, η οποία εστιάζει στις ανώτατες επιτρεπτές ποσότητες ρύπων που μπορούν να ελευθερωθούν από συγκεκριμένη πηγή στο υδάτινο περιβάλλον. Η προσέγγιση αυτή εξετάζει το τελικό αποτέλεσμα μια διαδικασίας (διαχείριση λυμάτων, απορρίψεις από τη βιομηχανία, επιπτώσεις της γεωργίας στην ποιότητα των υδάτων) ή την ποσότητα των ρύπων που καταλήγουν στο νερό (Καριψιάδης 2008). Οι πράξεις του Συμβουλίου και της Επιτροπής της Ευρωπαϊκή Ένωσης σχετικά με τη διαχείριση και προστασία των υδάτων παρουσιάζονται συνολικά και χρονολογικά κατανεμημένες στον Πίνακα 1.1. που ακολουθεί. Πίνακας 1.1. Νομοθετήματα σχετικά με τη διαχείριση και την προστασία των υδάτων στην Ελλάδα Οδηγία 75/440/ΕΟΚ Οδηγία 76/160/ΕΟΚ Οδηγία 76/464/ΕΟΚ Απόφαση 77/795/ΕΟΚ Οδηγία 79/869/ΕΟΚ Οδηγία 79/923/ΕΟΚ Οδηγία 80/68/ΕΟΚ Οδηγία 80/778/ΕΟΚ Οδηγία 82/176/ΕΟΚ Οδηγία 83/513/ΕΟΚ Οδηγία 84/491/ΕΟΚ Οδηγία 86/85/ΕΟΚ Οδηγία 86/280/ΕΟΚ Περί της απαιτούμενης ποιότητας των υδάτων επιφανείας που προορίζονται για την Παραγωγή ποσίμου ύδατος στα κράτη μέλη. Περί της ποιότητας των υδάτων κολύμβησης Περί ρυπάνσεως που προκαλείται από ορισμένες επικίνδυνες ουσίες που χύνονται στο υδάτινο περιβάλλον της Κοινότητας Περί καθιέρωσης κοινής διαδικασίας ανταλλαγής πληροφοριών για την ποιότητα των γλυκών επιφανειακών υδάτων της Κοινότητας Περί των μεθόδων μετρήσεως και Περί της συχνότητας των δειγματοληψιών και της ανάλυσης των επιφανειακών υδάτων τα οποία προορίζονται για την παραγωγή ποσίμου ύδατος στα κράτη μέλη Περί της απαιτούμενης ποιότητας των υδάτων για οστρακοειδή Περί προστασίας των υπογείων υδάτων από τη ρύπανση που προέρχεται από ορισμένες επικίνδυνες ουσίες Περί της ποιότητας του πόσιμου νερού Περί των οριακών τιμών και των ποιοτικών στόχων για τις απορρίψεις υδραργύρου από τον βιομηχανικό τομέα της ηλεκτρολύσεως των χλωριούχων αλάτων αλκαλίων Για τις οριακές τιμές και τους ποιοτικούς στόχους για τις απορρίψεις καδμίου Σχετικά με τις οριακές τιμές και τους ποιοτικούς στόχους για τις απορρίψεις εξαχλωροκυκλο-εξανίου Για την καθιέρωση κοινοτικού συστήματος πληροφόρησης για τον έλεγχο και τη μείωση της ρύπανσης που προξενεί η απόρριψη υδρογονανθράκων και άλλων επικίνδυνων ουσιών στη θάλασσα Σχετικά με τις οριακές τιμές και τους ποιοτικούς στόχους για τις απορρίψεις ορισμένων επικίνδυνων ουσιών που υπάγονται στον κατάλογο Ι του 6

17 παραρτήματος της Οδηγίας 76/464/ΕΟΚ Οδηγία 88/347/ΕΟΚ Οδηγία 91/271/ΕΟΚ Για την τροποποίηση του παραρτήματος ΙΙ της Οδηγίας 86/280/ΕΟΚ σχετικά με τις οριακές τιμές και τους ποιοτικούς στόχους για τις απορρίψεις ορισμένων επικίνδυνων ουσιών που υπάγονται στον κατάλογο Ι του παραρτήματος της Οδηγίας 76/464/ΕΟΚ Για την επεξεργασία των αστικών λυμάτων Οδηγία 91/676/ΕΟΚ Οδηγία 91/692/ΕΟΚ Απόφαση 92/446/ΕΟΚ Απόφαση 93/481/ΕΟΚ Οδηγία 93/75/ΕΟΚ Για την προστασία των υδάτων από τη νιτρορύπανση γεωργικής προέλευσης Για την τυποποίηση και εξορθολογισμό των εκθέσεων που αφορούν την εφαρμογή ορισμένων οδηγιών για το περιβάλλον Περί των ερωτηματολογίων για τις Οδηγίες που αφορούν τον τομέα των υδάτων Περί των σχημάτων για την έκθεση των εθνικών προγραμμάτων που προβλέπονται στο άρθρο 17 της Οδηγίας 91/271/ΕΟΚ του Συμβουλίου Για τις ελάχιστες προδιαγραφές που απαιτούνται για τα πλοία τα οποία κατευθύνονται σε ή αποπλέουν από κοινοτικούς λιμένες μεταφέροντας επικίνδυνα ή ρυπογόνα εμπορεύματα Οδηγία 96/61/EK Οδηγία 98/15/ΕΚ Πηγή: Σκληβανιώτης 2004 Σχετικά με την ολοκληρωμένη πρόληψη και έλεγχο της ρύπανσης Για τροποποίηση της Οδηγίας 91/271/ΕΟΚ του Συμβουλίου όσον αφορά ορισμένες απαιτήσεις οι οποίες καθορίζονται στο παράρτημα Ι αυτής 1.2. Η Οδηγία Πλαίσιο 2000/60 για τα ύδατα Η Οδηγία Πλαίσιο για τα Νερά 2000/60/ΕΚ, η οποία δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων στις , αποτελεί μία ολιστική και καινοτόμο προσπάθεια προστασίας και διαχείρισης των Υδατικών Πόρων, που προέκυψε μετά από μία μακροχρόνια περίοδο συζητήσεων και διαπραγματεύσεων μεταξύ των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ανδρεαδάκης 2002). Αποτελεί σταθμό και στρατηγικό εργαλείο πολιτικής και νομοθεσίας, καθώς στοχεύει στη μακροπρόθεσμη προστασία του συνόλου των κατηγοριών των υδάτων (επιφανειακά, μεταβατικά, υπόγεια και παράκτια), οριοθετώντας συγχρόνως πεδίο συντονισμού στη διαχείριση των διασυνοριακών υδάτων. Βασικό χαρακτηριστικό της Οδηγίας είναι το γεγονός ότι δεν υιοθετεί νέα πρότυπα, αλλά οργανώνει τη, θεματικά διάσπαρτη, κοινοτική νομοθεσία και ενσωματώνει διεθνείς ουσιαστικούς και διαδικαστικούς κανόνες. Ουσιαστικά συνδυάζει τις προσεγγίσεις του ποιοτικού στόχου για τα ύδατα και των οριακών τιμών εκπομπών, εφαρμόζοντας έτσι τις βασικές περιβαλλοντικές αρχές, την αρχή της προφύλαξης και την αρχή της επανόρθωσης της ρύπανσης με προτεραιότητα στην πηγή, καθώς και την αρχή του λαμβάνειν υπόψη τα περιβαλλοντικά δεδομένα κάθε συγκεκριμένης περιφέρειας (Καριψιάδης 2008). 7

18 Καινοτομία της Οδηγίας αποτελεί το γεγονός ότι υιοθετεί ως διαχειριστικό μοντέλο υδατικών πόρων την ολοκληρωμένη διαχείριση σε επίπεδο λεκάνης απορροής, ανεξαρτήτων γεωγραφικών και πολιτικών συνόρων, καθορίζοντας μια σειρά απαραίτητων ενεργειών που πρέπει να πραγματοποιηθούν εντός συγκεκριμένου χρονοδιαγράμματος. Στο σύνολο των ενεργειών αυτών εισάγεται για πρώτη φορά η παρακολούθηση των Βιολογικών Στοιχείων Ποιότητας (Biological Quality Elements, BQE) στα επιφανειακά ύδατα (ποτάμια, λίμνες, μεταβατικά και παράκτια ύδατα), ως απαραίτητο κριτήριο για τον πλήρη προσδιορισμό της ποιότητάς τους (Πίνακας.1.2). Πίνακας 1.2. Βιολογικά Στοιχεία Ποιότητας ανά κατηγορία επιφανειακών υδάτων Βιολογικά Στοιχεία Ποιότητας (BQE) Ποτάμια Λίμνες Μεταβατικά Ύδατα Παράκτια Ύδατα Φυτοπλαγκτόν x x x x Μακροάλγη και Αγγειόσπερμα Μακρόφυτα και Φυτοβένθος Βενθική Ασπόνδυλη Πανίδα - - x x x x - - x x x x Ψάρια x x x - Πηγή: Σπαθάρης και Παναγιωτίδης 2003 Επιπλέον βήματα προόδου, ως προς το λειτουργικό της κομμάτι, αποτελούν η προτροπή προς αυτόνομη δράση των Υδατικών Περιφερειών, η εφαρμογή τιμολογιακής πολιτικής στις διαφορετικές χρήσεις του νερού και η συμμετοχή του κοινού στη λήψη αποφάσεων για την διαχείριση υδατικών πόρων (ΥΠΕΧΩΔΕ και λοιποί 2008).Ανεξαρτήτως επιμέρους θεωρητικών αποχρώσεων, οι γενικώς παραδεδειγμένες αρχές του δικαίου του περιβάλλοντος, οι οποίες διαπερνούν και τη σχετική με την προστασία και διαχείριση των υδάτων νομοθεσία (Οδηγία-Πλαίσιο) είναι τέσσερις: Η αρχή της πρόληψης Η αρχή της προφύλαξης Ο ρυπαίνων πληρώνει 8

19 Η αρχή της συμμετοχής και πληροφόρησης του πολίτη. Σύμφωνα με την «αρχή της πρόληψης», κρίνεται απαραίτητη η λήψη μέτρων, ώστε αφενός να αποτρέπεται η υποβάθμιση των υδάτινων οικοσυστημάτων, αφετέρου, όταν είναι αναγκαίο, να βελτιώνεται ή να αποκαθίσταται η ποιότητα τους. Ο στόχος της αρχής αυτής συμπυκνώνεται κατ ουσίαν στη διασφάλιση της καλής οικολογικής ποιότητας των υδάτων. Όσον αφορά στην «αρχή της προφύλαξης», μελετώντας την Οδηγία, η έννοια της φαίνεται να εξαντλείται αποκλειστικά στην ανάγκη περιορισμού ή και εξάλειψης των ιδιαίτερα επικίνδυνων ουσιών. Η αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» στον τομέα των υδάτων, μετονομάζεται πρακτικά σε αρχή «ο χρήστης πληρώνει», δεδομένου ότι το νερό αποτελεί περιβαλλοντικό αγαθό, κατ επέκταση η χρήση του πρέπει να είναι λελογισμένη. Τέλος, η αρχή «της συμμετοχής και της πληροφόρησης του πολίτη» λαμβάνει τα χαρακτηριστικά της διαβούλευσης των σχεδίων διαχείρισης των υδάτων (Χαϊνταρλής 2005). Παρά την αρτιότητα του κειμένου της Οδηγίας 2000/60, εντοπίστηκαν κάποια κενά, τα οποία συμπληρώθηκαν στη συνέχεια από μια σειρά νομοθετημάτων (Οδηγία 2006/118/ΕΕ για τα υπόγεια ύδατα, Οδηγία 2007/60/ΕΚ για την αξιολόγηση και τη διαχείριση των κινδύνων πλημμύρας, Οδηγία 2008/56/ΕΚ «περί πλαισίου κοινοτικής δράσης στο πεδίο της πολιτικής για το θαλάσσιο περιβάλλον» και η Οδηγία για τις ουσίες προτεραιότητας) χωρίς να διαστρεβλωθεί η καθοδηγητική της λειτουργία. Το σύνολο των παραπάνω Οδηγιών, σε συνδυασμό πάντα με την Οδηγία-Πλαίσιο, στοχεύει κυρίως, πέραν της προστασίας των υδάτων και της αποτροπής περαιτέρω υποβάθμισής αυτών, στην επίτευξη «καλής κατάστασης», όρος του οποίου η σημασία διαφοροποιείται ανάλογα με την κατηγορία των υδάτινων σωμάτων. Όσον αφορά στα επιφανειακά νερά «καλή κατάσταση» θεωρείται η «καλή οικολογική» και η «καλή χημική κατάσταση», ενώ όσον αφορά στα υπόγεια νερά «καλή κατάσταση» θεωρείται η «καλή ποσοτική» και η «καλή χημική κατάσταση». Ωστόσο για συγκεκριμένα υδατικά συστήματα, εφόσον πληρούνται ορισμένες προϋποθέσεις, προβλέπονται περιβαλλοντικοί στόχοι λιγότερο αυστηροί. Πέραν όμως των ποιοτικών στόχων πρέπει να λάβουμε υπόψη και τους οικονομικούς, που προάγονται μέσω της Οδηγίας 2000/60. Εν τέλει, κύριους στόχους της Οδηγίας-Πλαίσιο αποτελούν: Η επέκταση του εύρους προστασίας σε όλα τα ύδατα 9